Kona-ba livros nebe Komandanti Xanana Gusmão foti iha Uatu-Lari iha 1977

Nota: Iha PM Xanana Gusmão nia eksplikasaun kona-ba diverjensia sira nebe akontese entre nia ho eis-Komandante Brigada Vermelha FALINTIL nian, Mauk Moruk, halo mos referensia ba Uatu-Lari oan ida. PM Xanana Gusmão hateten katak: "Iha Sentru, enkuantu ha'u buka halu analize ba erros militares iha Baze de Apoiu atu bele sai materia diskusaun iha reuniaun. Ha'u mos tenta analiza situasaun politika no ideolojika iha Baze de Apoiu. Iha tempo neba ha'u buka estuda livros sira kona ba guerrilha iha rai seluk, Xina, Guine-Bissau, Vietname, Kuba no Mosambike. No ha'u mos le livros kona ba funu no kona ba komandu ka dirijente militar. Ha'u konsege livros iha Baze de Apoiu tanba Uatu-Lari nia oan ida, ha'u haluha tiha ona nia naran, mak lori livro barak husi Portugal." Se mak Uatu-Lari oan ne'e? Uatu-Lari oan ne'e mak maun Gregorio Basilio "Lobo-Dara" de Carvalho, husi Nunumalau. Nia fila husi Portugal mai iha Timor iha 1974.  Livros sira ne'e balu nia rai iha tiu Januario Saldanha nia fatin no balu iha nia alin Estevão de Carvalho nia fatin. PM Xanana Gusmão ba foti livros sira ne iha Uaibuileki-Uatu-Lari, foti iha tio Janurio nia fatin, iha ai-laran. Livros sira ne'e mak tulun hodi haklean Komandante Xanana Gusmao nia kuinesimentu hodi organiza no konduz funu, tuir nia rasik rekuinese iha debate nebe organiza husi Prezidente Republika Taur Matan Ruak iha loron 11 fulan Novembru tinan 2013. Infelizmente eis-Komandante Brigada Vermelha Mauk Moruk la mosu iha debate ne'e. Loba-Dara nudar uniku Uatu-Lari oan nebe ba eskola iha Portugal iha 1960 nia laran. Ikus mai, iha ona 1970 nia laran, nia alin, mana Celeste de Carvalho, tuir tan ba Portugal hodi eskola sai madre nebe ikus mai milisia ALFA sira iha Lospalos.  Se mak interessado hakarak le historia badak kona-ba maun Loba-Dara nian, bele le iha okos ne. Versaun ida ne'e desenvolvida tan uituan kompara ho ida publika ona iha Forum Haksesuk ho STL iha 2010.

Madre Celeste de Carvalho, oho iha 1999

Leão de Carvalho, oho iha 1975

Gregorio B. de Carvalho, oho iha 1979

TRAJEDIA FAMILIA CARVALHO: 1959-1999

Hosi: Carlos da Silva L.F.R. Saky

Hakerek ida ne’e didika espesial ba tia Beatriz Pinto de Carvalho, tio Carlos de Carvalho nia kaben, ne’ebé, durante tinan 51 nia laran, hasoru trajedia boot iha nia moris no fila ona ba mundu seluk iha semana liu ba.

Tia Beatriz, inan ida nonok maka barak, iha pasiensia aas no iha forsa interior maka’as hodi hasoru trajedia sira ne’ebé afekta direkta nia moris. Lakon nia kaben ho oan na’in tolu iha funu laran.

Família Carvalho nu’udar família edukador no relizioza. Tio Carlos de Carvalho, mestre no katekista. Oan sira hakarak sai mestre, sai amlulik no madre. Balu konsege no balu la konsege nia aspirasaun.

Iha fulan Setembru tinan 2009, Kongregasaun Kanosiana, organiza komemorasaun ba dalasanuluk kona-ba masakre ne’ebé Team Alfa halo hasoru Madre Celeste de Carvalho, Madre Erminia Cazzaninga, Fr. Jacinto, Fr. Fernando, seminarista Valério,  Enfermeira Dora, akolitu Rudy no jornalista Agus. Team Alfa oho sadikamente Madre sira, iha loron 25 fulan Setembru, hafoin ONU fó sai rezultadu kona-ba referendum iha tinan  1999, iha ne’ebé, Timoroan sira hili ukun rasik-an.

Komemora loron masakre ba dalasanuluk ne’e, Kongresaun Kanosiana mós ba hasoru tia Beatriz, Madre Celeste nia inan. Ba Jornal “Naroman Foun”, Provinsia Kanosiana S. José nian,  ne’ebé didika edisaun tomak ida ba akontesimentu ne’e, tia Beatriz ko’alia kona ba nia oan Madre: “Hau hanoin no loron kalan hau halo orasaun nafatin ba Madre. Hau reza nafatin, hau la hatene, bainhira mak hau ba hasoru nia” (25/09/2009).

Liu tiha fulan neen (6) hosi entrevista ne’e, iha tuku tolu (3) dadeer, loron 18 fulan Fevereiru tinan 2010, tia Beatriz hosik hela mundu hodi ba hasoru nia kaben, tio Carlos de Carvalho ho nia oan sira, Leão de Carvalho, Gregório “Lobo-Dara” Basílio de Carvalho, Celeste de Carvalho ho Manuel de Carvalho. Ida ikus ne’e mate sei ki’ik.

Tia Beatriz hosik ho dame mundu ne’ebé nakonun ho susar, terus, krimi no krueldade, mundu ne’ebé hasai ho forsa nia família na’in haat (4) nia moris.  Tia Beatriz fila hikas ba mundu seluk ho tinan walunulu (80). Nia moris barak liu nakonun trauma no trajedia, basaa, nia kaben ho nia oan tolu, ema oho tanba politika. Iha tinan 51 nia laran, hahu hosi tinan 1959, tinan ne’ebé ema oho nia kaben to’o iha 2010, tinan ne’ebé nia rasik husik hela mundu ne’e, tia Beatriz ho pasiensia hasoru trajedia ne’ebé la para monu ba nia família. Istoria dramatiku ne’e hahú uluk hosi tio Carlos de Carvalho, naran ne’ebé ha’u lori hikas tuir ha’u nia inan, hafoin ema oho tio ne’e iha tinan 1959.

Tio Carlos de Carvalho husi Nunu-Malau/Uatu-Lari, hanorin eskola iha Uatu-Karbau wainhira nakfera Revolta 1959. Nia hetan akuzasaun envolve iha revolta ne’e, revolta ne’ebé istoriador Timoroan, Abílio de Araújo klasifika iha ninia livru, “Timor-Leste: Os Loricos Voltaram a Cantar” (1977), nu’udar movimentu nasionalista ida. Nune’e mós iha D. Carlos Felipe Ximenes Belo nia artigu ida ho titulu “A REVOLTA DE 1959 EM VIQUEQUE, WATOLARI E WATOCARBAU”, ne’ebé dedika espesial ba Revolta ne’e no publik iha Fórum Haksesuk (06/07/2009), katak: “(...) sira [ne’ebé envolve iha Revolta 1959] mós fo ona kontribuisaun ba ukun-an Rai Timor Lorosa’e nian... Ba sira, ha’u nia respeitu ho orasaun”.

Portuges ho Timoroan sira pro-Portugal kaer tio Carlos de Carvalho iha Uatu-Lari. Sira halo tratamentu ida aat tebes ba nia. Halo tortura fiziku ho umillasaun maka’as hasoru nia. Baku besik mate. Tuir informasaun balu dehan autordade sira iha tempu ne’eba, haruka ema taa iha tio Carlos de Carvalho nia kakorok hafoin dudu monu ba rai-kuak. Versaun D. Martinho da Costa Lopes, ne’ebé ikus mai sai primeiru Bispu Timoroan nian oin-seluk. Tuir D. Martinho nia relatoriu ne’ebé haruka ba Portugal iha fulan Outubru tinan 1959, nia deskreve oinsa ema halo tratamentu durante kaer no oho tio Carlos de Carvalho (haree iha relatoriu badak D. Martinho nian iha dalan portuges, ne’ebé mós hatun iha jornal ne’e).

Tio Carlos de Carvalho, depoisde hetan tratamentu aat tebes, no besik mate, lori hosi Uatu-Lari ba Baukau hodi halo tratamentu iha Klinika ida iha ne’eba, tanba iha Vikeke, iha tempu ne’eba laiha Ospital nem Klinika. Seidauk di’ak loos, isin sei fraku tebes tanba tortura sira ne’ebé nia simu, sira lori fila ba Bagia hodi submete ba interrogatoriu ida ne’ebé halo husi Enkarregadu Postu Bagia ho Uatu-Karbau nian, Amadeu Coelho ho Joaquim Pereira da Silva, ema portuges.

Hafoin interrogatoriu, Enkarregadu Postu rua ne’e nian, disidi lori nia ba Uatu-Karbau, fatin ne’ebé nia serbisu ba nu’udar mestre. Sira lohi nia, dehan fila ba Uatu-Karbau hodi kontinua nia serbisu hanorin eskola. Sipaiu No. 8 Bagia nian maka lori tio Carlos de Carvalho husi Bagia ba Uatu-Karbau, tuir ordem Enkarregadu husi Postu rua ne’e nian. Liu tiha minutu balu, seidauk dook husi Postu Bagia, Sipaiu fila ho laran la hakmatek hodi fo hatene Sr. Amadeu Coelho katak nia tiru mate ona tia Carlos de Carvalho tanba nia koko halai. Esplikasaun Sipaiu No. 8 nian ne’ebé Enkarregadu ne’e mós fiar tuir D. Martinho, parese esplikasaun ida sira prepara antes ona hodi justifika tio Carlos de Carvalho nia mate, basaa mosu situasaun balu ne’ebé la normal da’et ho tio Carlos de Carvalho nia mate.  D. Martinho da Costa Lopes rasik, iha ninia relatoriu ba Portugal, nia kestiona buat hirak ne’e. D. Martinho da Costa Lopes husu nune’e iha nia relatoriu: Oinsa maka dadur ida koko halai, se dadur ne’e forsa la iha, hetan tratamentu aat tebes, la’o la diak, sa-tan halai? Karik hakarak halai mós, fasil tebes ba Sipaiu kaer nia, tanba dadur ida hetan tratamentu aat ona, la’o hotu susar, oin-sa maka bele justifika nia halai hodi tiru mate? Dehan lori ba Uatu-Karbau, maibe nusa maka la lori tuir luron husi Bagia ba Uatu-Karbau nian, maibe lori tuir fali luron husi Bagia ba Baukau nian, estrada rua ne’ebé fila kotuk ba malu? Parese iha planu ho desizaun husi Enkarregadu Postu rua ne’e nian hodi oho duni tio Carlos de Carvalho ne’ebé ezekuta husi Sipaiu No. 8 Bagia nian.

Iha tinan barak nia laran, família Carvalho tenki tahan todan oioin. Maski hasoru terus ho susar oioin, tia Beatriz ne’ebé faluk ona tenki halo serbisu dupla, sai hanesan inan ho aman hotu dala ida ba nia oan sira. Tia Beatriz hamutuk ho nia kuiñadu, tio Napoleão de Carvalho, tio Carlos de Carvalho nia alin, maski sira rua la hatene sani ho hakerek, serbisu de’it iha to’os ho natar hanesan ema Uatu-Lari baibain no ho limitasaun kapasidade ne’ebé iha, sira rua eduka oan kiak na’in-lima ne’ebé tio Carlos de Carvalho husik hela. Hatama nia oan sira Leão de Carvalho, Gregório Basílio de Carvalho, Celeste de Carvalho, Estevão de Carvalho ho Joana de Carvalho iha eskola. Leão de Carvalho foufoun tuir nia aman nia ain-fatin, hanorin eskola. Wainhira nia halo tinan 18, nia para tiha hanorin eskola hodi ba kumpri serbisu militar iha tinan tolu nia laran. Sai husi serbisu militar nia la fila ba hanorin eskola, maibe kontinua nia estudu. Dala ida ne’e nia hakarak sai enfermeiru hodi tulun moras sira, ne’eduni nia tuir eskola Enfermajem nian. Nia halo hotu kursu Enfermajem molok nakfera Revolusaun 25 de Abril, iha Portugal, iha 1974. Nia alin, Gregório Basílio de Carvalho, estuda iha Seminário Dare depois kontinua nia estudu ba Seminariu Maior iha Portugal. Gregorio Basilio sai husi Timor-Lorosa’e ba iha Portugal iha tinan 1968. La fasil ba nia atu kontinua nia estudu iha Portugal. Ema balu buka satan netik hodi nia labele ba eskola iha Portugal ho razaun katak ninia aman ho tio, Carlos de Carvalho ho Napoleão de Carvalho, envolve iha Revolta de 1959 iha Uatu-Lari, Uatu-Karbau ho Vikeke. To’o tiha iha Portugal mós sira buka satan nafatin liu husi amlulik Martinho da Costa Lopes, tuir nia konta ba nia familia sira. Ema sira halo satan, ta’uk se nia sai amlulik iha tempu ne’eba, signifika nia halo família Nunu-Malau nia naran ho influensia boot ba beibeik, buat ne’ebé ema balu la gosta. Haterik malu hodi labele ba oin hahú iha Uatu-Lari desde uluk kedas no agora mós sei iha. Inveja malu no kahur ho imaturidade politika halo Uatu-Larioan matenek barak mate iha funu laran. Emvezde hamutuk no tulun malu ba oin, buka maka selok malu ho haterik malu. Kompetisaun ida la saudavel, buat ida la diak no la serve ba Uatu-Lari ho Timor Lorosa’e tomak.

Tanba satan eh impedimentu, Gregório Basílio hosik hela tiha Seminariu depoisde tinan rua estuda iha Seminariu Maior iha Portugal. Sai hosi seminariu nia ba kumpri serbisu militar, sei iha Portugal, ho diviza furel milisianu no haruka ba tuir funu iha Mosambike/Afrika. Fila husi Mosambike ba iha Portugal iha inisiu tinan 1974, nia hela iha fatin ida ne’ebé bolu Casa de Timor, fatin ne’ebé estudante universitariu sira Timoroan hela ba hodi estuda iha Portugal. Nia kontinua nia estudu iha Portugal no foti kursu Enjeñeria de Miñas.

Gregorio Basilio mós intersadu ba politika. Ninia interese ne’e mosu desde nia sei estuda iha Seminariu Maior iha Portugal. Nia hakarak tuir nia aman nia dalan, duni sai kolonialista portuges husi Timor Lorosa’e. Tuir nia konta ba nia alin ho primu sira, hafoin fila husi Portugal mai Timor, dala barak, sei iha Seminariu Maior iha Portugal, sira halo diskusaun entre estudante sira kona ba politika iha Portugal nian ho rai sira eis-kolonia sira nian. Ho nune’e maka la’os notisia wainhira nia hela iha Casa de Timor, hamutuk ho estudante Timoroan sira seluk ne’ebé estuda iha Portugal hodi haklean liu tan sira nia kuiñesimentu teoriku ho pratiku kona-ba politika hodi defende ukun rasik-an ba Timor Lorosa’e. Sira ne’ebé hela iha Casa de Timor ne’e maka ikus mai sai serebru eh kakutak ba movimentu FRETILIN nian. Ho estudante sira ne’e nia influensia maka hodi muda ASDT ba iha FRETILIN iha fulan Setembru tinan 1974. Molok tinan 1974 atu hotu, Gregório Basílio mós fila mai Timor Lorosa’e. Nia fila ikus, nia la fila hamutuk ho Vicente Reis, Carvarino ho sira seluk. Sira ne’e hotu defende ukun-an nanis ba Timor Lorosa’e ho orientasaun politika eskerda nian.

Ikus mai, nia alin, Celeste de Carvalho, hafoin estuda iha kolejiu Ossu ho Baukau, nia mós ba kontinua nia estudu iha Portugal, iha tinan 1973, tuir Kongregasaun Kanosiana nian. Labele fila mai Timor Lorosa’e iha tinan 1975 tanba funu iha rai ne’e. Tanba labele fila mai Timor, iha 1976, nia ba fali Austrália, ba hamutuk ho Madre sira sai husi Timor tanba funu. Iha Portugal nia rona nia maun boot, Leão de Carvalho mate. Iha 1978 foin nia fila mai Timor. Nia iha vokasaun no sai Madre, hetan votu perpetua iha fulan Setembru tinan 1981.

Tio Carlos de Carvalho nia oan rua seluk mós bele dehan hetan susesu, tuir padraun Timor nian iha tempu ne’eba. Estevão de Carvalho, 4º Ano frequentadu iha 1975, antes de Indonezia halo sukun tama mai iha Timor-Leste. Joana de Carvalho mós hasai 4ª klase antes de Revolusaun 25 de Abril nakfera iha 1974, iha Portugal. Iha periudu okupasaun Indonezia nian, Estevão serbisu iha Obras Publikas depois kontinua nia estudu ba iha Surabaya/Indonezia. Estevão hasai kursu Diploma Nível 3 (D3) iha area Enjeneria Sivil nian. Joana mós kontinua nia estudu iha SPG (Sekolah Pendidikan Guru) iha periodu okupasaun Indonezia nia. Nia sai mestra tuir nia aman matebian nia dalan.

Nunu-Malau, naran knua nian. Família Nunu-Malau ema kuiñese iha Uatu-Lari la’os de’it tanba dudu nia oan ho bei-oan sira eskola ba oin maibe mós tanba aktivu partisipa iha politika. Balu ba eskola to’o iha iha rai-liur hanesan iha Indonezia, Filipina, Malazia, Amerika, Portugal ho Nova-Zelandia. Balu hasai lisensiatura, balu hasai mestradu no balu hasai doutoramentu. Iha politika mós hanesan, aktivu envolve-an iha politika tuir ida-idak nia fiar, maibe ho objektivu ida de’it, hadi’a Timoroan sira nia moris. Envolvimentu maka’as iha politika, kontra portuges sira, hahú husi tinan 1959, iha ne’ebe rezulta balu mate no balu deportadu ba Angola hanesan kazu tio António “Metan” da Costa Soares nian. Iha 1974/1975 mós hanesan, barak envolve iha politika. Balu sai fundador APODETI nian ou tuir partido APODETI hodi defende integrasaun Timor-Lorosa’e ba iha Indonezia liu husi referendum hanesan kazu tio António “Metan” da Costa Soares ho família balu no balu mós tuir FRETILIN hodi defende ukun rasik-an ba Timor Lorosa’e hanesan Gregório Basílio de Carvalho ho balu tan. Tanba família Nunu-Malau la’os tuir partidu politiku ida de’it, ne’eduni entre 1975 to’o 1999, família Nunu-Malau sai vitima politika ba parte rua. FRETILIN dadur no oho balu iha sorin ida no militar Indonezia sira mós oho seluk husi sorin seluk.

 Família Nunu-Malau bele dehan família ida demokratiku, membru família sira fahe malu ba partido oioin maibe sira la estraga malu ou estraga ema seluk tanba opsaun politika. Ida-idak respeita malu nia opsaun politika. Situasaun ida ne’e maka akontese mós ba família tio Carlos de Carvalho nian, iha ne’ebé aman envolve iha Revolta de 1959 no oan sira fahe malu ba partido APODETI ho FRETILIN iha 1974/1975.

Tia Beatriz ho tio Napoleão kontente tanba haree nia oan sira eskola ba oin dadaun no iha futuru. Maibe trajedia la husik família Nunu-Malau ida ne’e. Liu tiha tinan 16 hosi tio Carlos de Carvalho nia mate, iha 1975, nia oan mane boot, Leão de Carvalho mós mate. Leão de Carvalho, membru APODETI. FRETILIN kaer nia iha Díli, kaer hamutuk ho tio António “Metan” da Costa Soares ho tio Constantino ho ha’u nia maun matebian, Mariano da Costa de Sousa iha Díli. Husi Dili lori sira ba iha Aileu. Iha Aileu Fretilin sira oho primu Leão de Carvalho hamutuk ho tio Constantino, tio António Soares ho dadur sira seluk. Sira hotu hakoi hamutuk iha rai ku’ak ida iha Aisirimu/Aileu. Husi Aileu FRETILIN lori ha’u nia maun Mariano hamutuk ho José Osório Soares sira ba iha Same. Felizmente, iha Same,  elementu Falintil ida, Afonso Amaral, sei família, maka salva tiha nia. Iha tinan tolu (3) nia laran, hosi 1975 to’o 1978, nia hela iha ai-laran no serbisu ho FRETILIN.  Depois de baze FRETILIN nian rahun iha fatin barak iha Timor laran, iha tinan 1978, foin nia rende ba militar Indonezia sira. Iha tinan 3 nia laran, iha ai-laran, nia la hela hamutuk ho família Nunu-Malau ruma, nia hela ho Sebastião Gomes ho nia aman sira iha área Bibileu ho Waimori nian. Sebastião Gomes militar sira oho iha Igreija Motael ne’ebé sai motivu ba manifestasaun 12 de Novembru iha 1991 ne’ebé rezulta ba masakre Santa-Krus.

Liu tiha tinan haat (4), husi primu Leão de Carvalho nia mate, iha 1979, família ne’e lakon tan nia oan ida, Gregório “Lobo-Dara” Basílio de Carvalho. Lobo-Dara, naran funu nian, hola husi ami nia avo nia naran. Lobo-Dara, membru destakadu FRETILIN nian ida hotu, maibe nia dedika liu nia vida ba militar duke politika. Nia tama iha ASDT/FRETILIN desde husi Lisboa kedas, iha 1974. Iha 1975, wainhira UDT sira halo golpe iha 11 de Agostu tinan 1975, UDT sira kaer tiha Lobo-Dara iha Uatu-Lari. Kaer nia hamutuk ho xefe Suku Afaloikai nian, Adelino de Carvalho, 1º Delegadu FRETILIN nian iha Uatu-Lari. UDT sira lori sira rua ba Vikeke. Maibe UDT hosik fila fali sira tanba partido ida ne’e hanoin UDT kontrola hotu ona Timor Lorosa’e. Ikus mai FRETILIN halo kontra golpe no Labo-Dara adere kedas ba Kompañia militar Portuges nian iha Hedemumu no dirije militar sira iha ne’eba, ne’ebe adere ona ba FRETILIN hodi ba tiru malu iha fronteira.

Fila husi Lisboa mai iha Timor-Lorosa’e iha  tinan 1974 nia rohan. Tanba osan atu fila nia la iha, neduni molok fila, nia ba serbisu iha Hotel hodi halibur osan. Iha tiha Timor, nudar militar no iha esperiensia funu iha Mosambike/Afrika, neduni husi 1975 to’o 1979, nia okupa pozisaun oioin iha Komando FALINTIL nia laran. Tanba iha kuiñesimentu di’ak kona-ba komunikasaun, FALINTIL sira fo fiar ba nia maka hola konta ba rádio komunikasaun. Ikus mai sai 2º Komandante Rejiaun iha Rejiaun Sentru Norte (Likisa). Nia diriji nia soldadu sira, husi inisiu invazaun kedas, iha 1975, tiru malu ho militar Indonezia sira hahu husi fronteira kedas. Nia okulu matan aat nian rahun no hetan kanek uituan iha kruzamentu entre Hatolia ho Ermera tanba nia la uza bala propriu hodi tiru dilagrama nian. Felizmente nia la hetan kanek todan. Ho matan aat no la iha okulu ona, maibe ninia espiritu patriotizmu ne’ebé maka’as no hakarak ukun rasik-an ba Timor Lorosa’e, lori nia diriji militar sira hodi funu nafatin hasoru forsa sira Indonezia nian. Ikus, Lobo-Dara hamutuk ho Duarte Nunes (Kolnunes), agora deputadu CNRT nian, hetan promosaun ba iha Kolaborador do Sektor no Komandante Sektor maka Filomeno Paixão, agora Koronel F-FDTL nian. Nia halo parte Sektor Fronteira Norte ne’ebé kobre Distritu Likisa ho Ermera.

Tanba kuran ai-han iha fatin ne’ebé sira tuba hodi halo funu hasoru militar Indonezia sira, halo ninia soldado barak ba rende. Antes kedas, Komandante Sektor Filomeno Paixão mós ba rende ho soldado no kilat barak. Ikus mai militar Indonezia sira mós kaer Lobo-Dara iha Marobo, iha fins de Marsu de 1979, no lori nia ba Fatubesi. Tuir Jacinto dos Santos, Likisaoan ida, ne’ebé la’o barak ho Lobo-Dara iha ai-laran, wainhira militar sira kaer no husu nia: “O rende ka lae?” Lobo-Dara tanba hamalaha nia hatan ba militar sira Indonezia katak: “Ha’u nia kabun maka rende, maibe ha’u nia hanoin la rende”, nia kontinua defende ukun-an to’o mate. Lobo-Dara ninia deklarasaun ne’e hetan mos konfirmasaun hosi, Elias Mendes (Kolmendes), Komandante Brigada Choque iha Fronteira Norte nian. Tuir Kolmendes, militar sira kaer Lobo-Dara la’os de’it tanba ai-han kuran ne’ebe provoka hamalaha maka’as iha fatin ne’ebe sira rejiste ba, maibe mos tanba Loba-Dara moras hela. Militar sira Indonezia nian oho Lobo-Dara iha área Fatubesi nian, to’o agora seidauk hetan nia rate.

Iha 1976 nia husu lisensa hodi ba vizita ninia família sira iha Nunu-Malau. Ida ne’e hanesan ultima vizita ne’ebe nia halo. Fila ba fronteira kontinua funu to’o funumaluk kaer no oho. Iha Nunumalau, nia fila lori de'it ninia ropa sira, la lori livru sira nebe nia lori husi Portugal mai. Tanba livru sira ne'e nia husik hela iha Uatu-Lari, ne'eduni nia fo hatene ba Komandanti Xanana Gusmão, se hakarak bele ba foti. Tanba ne'e, iha 1977, Komandanti Xanana ba to'o iha Uatu-Lari hodi haree livros sira ne'e. Komandante Xanana Gusmão ba to'o iha Waibuileki, tanba tiu Januario Saldanha ho Estevão de Carvalho, Lobo-Dara nia alin, ho familia sira hotu hakiduk tiha ona ba ai-laran. Iha ne'eba mak sira hatudu livru sira ba nia no nia hili sira nebe nia gosta hodi lori.

Liu tinan ruanulu (20) husi Lobo-Dara nia mate, trajedia ne’e mosu tan, milisia sira husi Tim Alfa oho nia alin Madre Celeste de Carvalho iha mota Malailana, Suku Verukuxu,  iha loron 25 fulan Setembru tinan 1999. Milisia Tim Alfa oho Madre Celeste ho sadiku tebes. Sira taa nia ain ho isin depois soe tama nia isin mate ba iha mota laran. Nia ba hamutuk ho sira seluk, husi Baukau ba Kom (Lospalos) hodi haree situasaun refujiadu sira iha ne’eba nian. Fila husi Kom, hetan atake husi Team Alfa. Team Alfa oho ho sadiku tebes hasoru grupu ne’e no duun grupu ne’e pro ukun rasik-an nia ema.

Tia Beatriz ho pasiensia simu realidade todan sira ne’e nu’udar obra Maromak nian, hanesan nia rasik dehan: “Funu ikus 1975 nian halo mate hau nia oan nain rua, funu ida ne’e [1999] lori lakon tan hau nia oan feto Madre, Nai halo tuir de’it Ita Nia hakarak” (Inan Beatriz Pinto, 1999). Tia Beatriz rona nia kaben ho nia oan sira mate, maibe nunka haree sira nia isin. Sira nia rate ho ruin mós nia la haree. Bele imajina, oinsa inan ida hasoru situasaun ida todan hanesan ne’e, situasaun ida dramatiku tebes,  maibe tia Beatriz bele tahan iha tinan 51 nia laran.

Iha tinan 2009, família boot Nunu-Malau buka halibur ruin família sira hotu ne’ebé mate iha funu laran hodi haloot hamutuk iha rate família nian iha Nunu-Malau, inkluindu ruin sira husi família Carvalho nian. Grupu ida ba buka tio Carlos de Carvalho nia ruin iha Bagia. Ema balu dehan hatene nia rate, sira ke’e iha fatin ne’e, maibe la hetan ruin ruma. La biban mós identifika no lori ruin Leão de Carvalho nian iha Aisirimu/Aileu tanba dook no susar mós foti ruin Gregório Lobo-Dara nian tanba la hatene nia rate. Unika Madre Celeste nian maka Padre Jos ho FALINTIL sira foti tiha no ikus mai  lori mai haloot diak iha rate Santa-Kruz/Dili.

Tanba la hetan tio Carlos de Carvalho ho primu sira nia ruin,  família sira disidi bolu sira nia klamar, tuir fiar iha ne’eba nian, inkluindu sira hotu ne’ebe mate iha funu laran tanba oho ou moras, depois hakoi simbolikamente iha rate família nian iha Nunu-Malu.

Tia Beatriz iis kotu iha Hospital Nasional Guido Valadares, la to’o oras ida lori hosi uma ba Ospital. Nia hosik hela nia oan rua Estevão ho Joana, ho nia bei-oan sira hamutuk na’in-sanulu. Nia husik hela mundu ne’ebé nakonun ho krueldade, mundu ne’ebé ema oho nia kaben ho oan na’in-tolu.

Iha loron 19, família boot Nunu-Malau nian iha Díli, akompaiña tia Beatriz de Carvalho fila ba knua Nunu-Malau, fatin deskansa ikus liu nian. Iha loron 20 família sira haloot ona tia Beatriz iha tio Carlos de Carvalho ho nia oan sira nia sorin, iha rate Nunu-Malau. Boa viajem tia Beatriz no deskansa ho Pas. ***