Gregorio Basilio “Lobo-Dara” de Carvalho: Uatu-Lari oan nebe PM Xanana Haluha no Lori Livru husi Portugal

Gregorio Basilio “Lobo-Dara” de Carvalho:

Uatu-Lari oan nebe PM Xanana Haluha no Lori Livru husi Portugal

Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky*

Interesanti tebes debate nebe organiza husi Prezidenti Republik Taur Matan Ruak iha loron 11 fulan Novembru tinan 2013. Debate ida nebe atu halu entre Primeiru Ministru Xanana Gusmão ho eis-Komandanti Brigada Vermeila Mauk Moruk, hodi esklarese ba publik kona-ba diverjensia nebe mosu iha ai-laran, iha tinan 1984. Infelizmente Sr. Mauk Moruk la mosu iha debate importante ne’e, no lakon tiha oportunidadi osa-mean ida, no karik unik, hanesan Prezidente Taur dehan, hodi aprezenta ninia versaun. Importante tanba PM ida aseita halu debate ho sidadaun baibain ida, maski sidadaun ne’e nudar ema destakadu ida iha tinan 1980 nia laran. Maski Sr. Mauk Moruk la mosu iha debate ne’e, maibe autor sira seluk nebe involve direktu iha akontesimentu tinan 1984 nian, nebe sei moris, barak mosu iha Centro de Convenções de

Komandanti Lobo-Dara koalia ho Rakal 

Dili (CCD), hodi fo sira nia sasin, hanesan Primeiru Ministru Xanana Gusmão, Prezidenti Republik Taur Matan Ruak, Major Jeneral Lere Anan Timur, Tenente-Koronel Mau-Kalu, Prezidenti FRETILIN Lu-Olo no Sr. Aleixo Guterres. Sira esklarese buat barak no mesak interesante. Tanba eis-Komandanti Brigada Vermeila Mauk Moruk la mosu, ne’eduni, debate ne’e tranforma tiha fali ba dialogu ida, iha nebe autor sira temi iha leten hodi konta tuir saida mak akontese iha 1984 iha ai-laran no hatan pergunta sira husi partisipante sira nian.

Komandanti Lobo-Dara tiru alvu ho Rama

Iha hakerek ne’e, autor la sei hakerek hikas sa-ida mak protagonista sira ba akontesimentu 1984 nian haktuir ona iha CCD, maibe kona-ba Uatu-Lari oan nebe Primeiru Ministru Xanana Gusmão dehan lori livru barak husi Portugal mai Timor, maibe nia haluha ona nia naran. Livru sira ne’e tulun tebes Xanana Gusmão, eis-Komandanti Xefi FALINTIL nian, hodi estuda no hodi organiza no konduz funu. Se mak Uatu-Lari oan ne’e?

Uatu-Lari oan ne’e mak Gregorio Basilio de Carvalho, husi Nunumalau. Kuinesidu liu ho naran funu nian Lobo-Dara, adopta husi ami nia avo Lobo-Dara nia naran.

Gregorio Lobo-Dara nudar uniku Uatu-Lari ona nebe iha tinan 1968 ba estuda iha Portugal. Hafoin

halu hotu kursu iha Seminariu Dare, Lobo-Dara ba kontinua nia estudu iha Seminariu Maior iha Portugal, tanba hakarak sai padre. Ikus mai, Uatu-Lari oan ida ba tan estuda iha Portugal, iha tinan 1970 nia laran, mos la’os ema seluk, Lobo-Dara nia alin rasik, Celeste de Carvalho, hodi sai madre.

Gregorio Lobo-Dara oan husi tiu Carlos de Carvalho, husi suku Afaloikai, ho tia Beatriz Pinto de Carvalho, husi suku Makadiki. Lobo-Dara maun alin hamutuk na’in 6, Leão de Carvalho, Gregorio Basilio de Carvalho, Celeste de Carvalho, Estevão de Carvalho, Joana de Carvalho no Manuel de Carvalho. Ida ikus mate sei kosok-oan.

Karuk ba kuana (Oin): Lobo-Dara, Amo Bispo Belo, José Henrique, (Kotuk) Paulo Amaral no Querubim Amaral, Manique/Portugal 1971

La fasil ba Lobo-Dara atu ba kontinua nia estudu iha Portugal tanba ema balu buka satan netik nia hodi labele sai husi Timor ho razaun nia aman ho nia tiu Napoleão de Carvalho, involve iha Revolta de 1959 iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau. To’o tiha iha Portugal mos ema buka satan nafatin. Razaun hodi satan netik Lobo-Dara labele eskola ba oin, la’os tanba de’it nia aman ho tiun sira involve iha revolta de 1959, maibe mos tanba kompetisaun la saudavel entre Uatu-Lari oan sira. Balu ta’uk se Lobo-Dara sai padre mak familia Nunumalau nia naran boot ba beibeik. Kompetisaun nebe la saudavel ne’e ohin loron sei la’o, la’os hotuhotu, maibe ida rua sei halu. Sei buka selok malu nafatin ho razaun politik ka buat seluk, lakohi haree ida estuda boot liu seluk ou hetan serbisu di’ak liu seluk, buat ida la serve ba Uatu-Lari nein ba Timor. Tuir loloos serbisu hamutuk no tulun malu hodi dudu Uatu-Lari oan sira hotu ba oin.

Tanba satan sira, halu Lobo-Dara husik hela tiha Seminariu hafoin tinan rua estuda iha Seminariu Maior iha Portugal. Sai husi Seminariu nia la fila kedas mai Timor, maibe ba kumpri serbisu militar, ho diviza furel milisianu no haruka ba tuir funu iha Mosambike. Fila husi Mosambike ba Portugal iha inisiu tinan 1974. Nia kontinua nia estudu iha Portugal no foti kursu Enjeneria de Minas. Eskola seidauk hotu nakfera Revolusaun 25 de Abril iha Portugal iha nebe Portugal fo liberdadi ba ninia eis-kolonia sira, inkluindu Timor-Lorosa’e hodi hakotu rasik nia destinu. Lobo-Dara mos hili fila mai iha Timor duke halu hotu nia kursu.

Lobo-Dara hanesan mos nia aman ho tiun sira seluk, husi Nunumalau, nebe interesadu ba politik no iha ran nasionalista. Ninia interese ne’e mosu desde nia sei estuda iha Seminariu Maior iha Portugal. Nia hakarak tuir nia aman ho nia tiun sira nia dalan, duni-sai kolonialista portuges husi Timor Lorosa’e. Durante iha Seminariu Maior iha Portugal, dala barak, sira halu diskusaun entre estudanti sira kona-ba politik iha Portugal nian ho rai sira eis-kolonia sira nian. Ho nune’e maka la’os novidadi, nia hanesan mos estudanti timor oan sira hela iha Casa de Timor iha Lisboa, hotuhotu adere kedas ba ASDT/FRETILIN husi inisiu kedas. Ho estudanti sira ne’e nia influensia maka hodi ikus mai muda ASDT ba iha FRETILIN iha fulan Setembru tinan 1974. Mudansa ida nebe inspira husi FRELIMO (Frente de Libertação de Moçambique). Lobo-Dara tanba kumpri serbisu militar iha Mosambike, neduni nia kuinese di’ak tebes FRELIMO, la’os husi livru de’it maibe iha terenu hotu.

Iha tinan 1974, estudanti sira hanesan Vicente “Sahe” Reis, Antonio “Mau-Lear” Carvarino, Inacio “Solan” Fonseca ho sira seluk, fila mai Timor. Lobo-Dara la fila hamutuk ho sira tanba osan hodi sosa bileti la iha. Tanba ne’e, tuir nia konta ba familia sira, nia sei hela fulan balu iha Portugal buka serbisu. Nia serbisu iha Otel hodi halibur osan. Foin tuir mai iha 1974 nia rohan.

Nudar militanti FRETILIN no estudanti nebe mai husi Portugal, ne’eduni, bainhira partidu UDT halu golpe iha 11 de Agostu 1975, UDT sira kaer hotu Lobo-Dara, kaer nia iha Uatu-Lari. Kaer Lobo-Dara hamutuk ho liurai Afaloikai, Adelino de Carvalho, nebe nudar 1º Delegadu FRETILIN nian iha Uatu-Lari. UDT sira lori sira ba iha Vikeke, depois husik fila fali tanba partidu ne’e hanoin UDT kontrola hotu ona Timor Lorosa’e. Ikus mai FRETILIN halu kontra golpe no Labo-Dara adere kedas ba kompainia militar Portuges nian iha Hedemumu/Uatu-Lari, kompainia nebe adere ona ba FRETILIN.

Lobo-Dara ladun involve-an iha politik hanesan estudanti barak mai husi Portugal, maibe nudar militar nebe iha eksperiensia iha funu, nia hili dalan aktivu iha FALINTIL. Tan ne’e, entre tinan 1975 to’o 1979, nia okupa pozisaun oioin iha Komandu FALINTIL nia laran. Tanba iha mos kuinesimentu di’ak kona-ba komunikasaun, ne’eduni, foufoun, FALINTIL sira fo fiar ba nia hola konta ba radiu komunikasaun. Ikus mai nia sai 2º Komandanti Rejiaun iha Rejiaun Sentru Norte (Likisa). Nia diriji nia soldadu sira, husi inisiu invazaun kedas, tiru malu ho militar Indonezia sira hahuu husi fronteira kedas.

Iha kruzamentu entre Hatolia ho Ermera, Komandanti Lobo-Dara hetan kanek. La’os funu maluk mak tiru, maibe nia mak la uza bala propriu hodi tiru dilagrama, neduni dilagrama nakfera no halu nia hetan kanek. Nia la’os hetan kanek de’it, maibe ninian okulu matan aat mos nakfera. Maski la iha okulu ona, maibe ninia espiritu nasionalizmu ho patriotizmu nebe aas no hakarak ukun rasik-an ba Timor Lorosa’e, lori nia diriji nafatin nia soldadu sira hodi funu nafatin hasoru forsa Indonezia sira.

Ikus mai, Komandanti Lobo-Dara promovidu ba Kolaborador Sektor. Komandanti Sektor mak Filomeno Paixão (agora Brigadeiru Jeneral iha F-FDTL) nebe responsavel ba Sektor Fronteira Norte ne’ebe kobre Distritu Likisa ho Ermera. Iha tinan 1976, Komandanti Lobo-Dara husu lisensa hodi ba vizita familia sira iha Nunumalau/Uatu-Lari. Ida ne’e hanesan ultima vizita ne’ebe nia halu. Tuir nia alin Estevão de Carvalho, bainhira fila ba fronteira, Komandanti Lobo-Dara lori ho de’it nia ropa sira, maibe la lori nein livru ida husi livru barak nebe nia lori husi Portugal mai. Iha Uatu-Lari, livru sira ne’e rai iha fatin rua, balu rai iha nia alin Estevão de Carvalho nia fatin no balu rai iha nia tiun Januario Saldanha nian.

Iha tinan 1976-1977, Xanana Gusmão nebe ikus mai sai Komandanti Xefi FALINTIL nian, nia mak nudar Adjuntu ba Rejiaun Vikeke nebe kobre hotu Uatu-Lari, ninian Sekretariu Rejiaun mak Solan. Tanba ne’e, Komandanti Lobo-Dara fo hatene ba Komandanti Xanana Gusmão katak nia iha livru barak iha Uatu-Lari, ne’eduni Xanana ba buka tuir hodi foti livru sira ne'e.

Iha tinan 1977 militar Indonezia sira hahuu kontrola daudaun postu Uatu-Lari, neduni Komandanti Lobo-Dara nia familia sira nebe hela iha vila Uatu-Lari mos hakiduk ba ai-laran, inkluindu Estevão de Carvalho ho tiu Januario Saldanha ho familia sira seluk. Komandanti Lobo-Dara nia livru sira mos sira lori tuir-an. Tanba ne’e Komandanti Xanana Gusmão ba buka tuir familia sira nebe hakiduk ona ba ai-laran no ba hetan sira iha fatin ida naran Waibuileki. Iha ne’eba mak Komandanti Xanana Gusmão hetan tiu Januario Saldanha nebe foin libertadu husi prizaun FRETILIN nian tanba de’it nia APODETI, maski nia la hatene sani ho hakerek. Komandanti Xanana Gusmão rasik mak liberta dadur sira iha Bautae/Uatu-Lari, inkluindu tiu Januario ho nia maun ho alin sira. Estevão de Carvalho mos iha Waibuileki hotu. Neduni sira rua lori livru sira Lobo-Dara nian hotu ba hatudu ba Komandanti Xanana Gusmão depois nia sani no hili sira nebe nia gosta hodi lori. Komandanti Xanana Gusmão ho nia eskoltu sira, toba kalan ida iha tiu Januriu nia fatin iha Waibuileki.

Relasiona ho livru sira Lobo-Dara nian, iha dialogu iha CCD, Komandanti Xanana Gusmão hateten hanesan ne’e:

"Iha Sentru, enkuantu ha'u buka halu analize ba erros militares, iha baze de apoiu, atu bele sai materia diskusaun iha reuniaun, ha'u mos tenta analiza situasaun politika no ideolojika, iha baze de apoiu. Iha tempo neba, ha'u buka estuda livros sira kona ba guerrilhas iha rai seluk - Xina, Guine-Bissau, Vietnam, Kuba no Mosambike - no ha'u mos le livrus kona ba funu no kona ba komandu ka dirijente militar. Ha'u konsege livros iha baze de apoiu, tanba Uatu-Lari nia oan ida, ha'u haluha tiha ona nia naran, mak lori livrus barak husi Portugal."

Direkta ka indirektamente PM Xanana Gusmão nia afirmasaun iha leten hatudu katak, livru sira nebe Lobo-Dara lori husi Portugal mai iha Timor tulun tebes nia hodi organiza no konduz funu iha Timor-Lorosa’e. Tulun haklean nia kuinesimentu kona-ba politik, militar, no gerila rasik. Iha parti balu husi intervensaun Xanana nian, eis-Komandanti Xefi FALINTIL nian ne’e rasik dehan ninia mestri politik mak saudozu Vicente “Sahe” Reis. Nia aprende politik husi Sahe no husi livru sira nebe nia sani kona-ba funu iha rai oioin nian, inkluindu livru sira nebe Lobo-Dara lori husi Portugal.

Livru sira seluk nebe Komandanti Xanana Gusmão la lori, familia sira Lobo-Dara nian lori to’o iha foho Matebian. Bainhira Baze de Apoiu rahun, no lideransa sira funu nian haruka populasaun fila ba vila, foin Lobo-Dara nia familia sira mos tun husi fo Matebian. Dala ida ne’e, sira husik hela hotu livru sira iha Matebian, la’os tanba todan. Tun husi Matebian la iha ona sasan todan hanesan foufoun lalin sasan ho ai-han sira sa’e Matebian. Sira la barani lori livru sira tun mai vila tanba ta’uk se militar sira Indonezia nian hetan livru sira husi ka kona ba Karl Marx ho Mao Tse Tung ka Amilcar Cabral ho Fidel Castro ho sira seluk, bele akuza sira komunista no bele estraga sira. Tanba ne’e livru sira ne’e sira husik hela iha Matebian dodok hamutuk ho timor oan rihun sira nebe mate tanba atake husi rai ho lalehan nebe militar Indonezia halu, nebe matenek na’in ida husi Fransa, Gabriel Defert, iha nia livru : Timor Este: L Génocide Oublié – Droit d’ um peuple et raison d’ États (1992), konsidera hanesan jenosidiu.

Hanesan ohin temi ona iha leten, Lobo-Dara fila fali ba fronteira iha 1976 hodi kontinua funu to’o militar sira Indonezia nian kaer no oho. Militar sira kaer Komandanti Lobo-Dara tanba fatin nebe sira reziste ba ladun iha ai-han. Lobo-Dara nia soldadu ho kamarada sira barak hodibit rende ba funumaluk tanba la tahan ba hamalaha. La’os soldadu sira de’it mak ba rende maibe Komandanti Sektor Filomeno Paixão, hamutuk ho nia soldadu sira mos tun entrega-an ba militar Indonezia sira. Sira rende ho kilat barak antes de militar sira kaer Komandanti Lobo-Dara. La hatene se kumpri estratejia Komandu nian ka lae, buat nebe importante mak iha vila, eis-Komandanti Sektor Filomeno Paixão kontinua luta iha Frente Klandestina no ohin loron aktivu hikas iha F-FDTL ho deviza Brigadeiru-Jeneral.

Tuir Elias Mendes, eis-Komandanti Brigada Xoke, husi Rejiaun Sentru Norte nian, katak iha fulan Marsu tinan 1979, militar Indonezia sira kaer Komandanti Lobo-Dara iha Marobo depois lori ba Fatubesi. Sei tuir eis-Komandanti ne’e, militar sira kaer Lobo-Dara la’os de’it tanba ai-han kuran ne’ebe provoka hamalaha maka’as iha fatin ne’ebe sira rejisti ba, maibe mos tanba Loba-Dara moras hela. Antes kedas, Jacinto dos Santos, Likisa oan, eis-seminarista, hateten katak hafoin militar sira kaer tiha Lobo-Dara, sira husu nia rende ka lae. Komandanti Lobo-Dara hatan ba militar sira nebe kaer nia katak: “Ha’u nia kabun maka rende, maibe ha’u nia hanoin la rende”. Tanba Komandanti Lobo-Dara dehan ninia hanoin la rende, no kontinua defende ukun-an ba Timor-Lorosa’e, mak militar Indonezia sira la husik nia moris. Sira oho Lobo-Dara iha area Fatubesi nian, to’o agora seidauk hetan nia rate. La’os Lobo-Dara mesak mak mate iha funu laran, ninia aman, tiu Carlos de Carvalho mos Portuges sira oho iha Bagia, iha 1959 tanba involve iha revolta nebe kuinesidu ho Revolta de Uatu-Lari, Uatu-Karbau ho Vikeke. La’os ne’e de’it, Lobo-Dara nia maun, Leão de Carvalho, enfermeiru, FRETILIN oho iha 1975, oho hamutuk ho nian tiun sira Constantino Lopes (la hatene sani ho hakerek) ho Antonio da Costa Soares iha Aisirimu/Aileu. Ikus mai, milisia sira husi Tim Alfa, oho Lobo-Dara nia alin, madre Celeste de Carvalho iha Suku Verukuxu, Distritu Lauten, iha 1999 (Bele sani kona-ba trajedia nebe familia Lobo-Dara nian hasoru iha funu 1959 ho funu 1975-1999 iha STL edisaun 24/02/2010 ka iha (http://forum-haksesuk.blogspot.co.uk/2010/02/trajedia-familia-carvalho-1959-1999.html) ho titulu “Trajedia Familia Carvalho: 1959-1999”.

Komandanti Lobo-Dara maski mate la husik hela rate, maibe nia livru sira util tebes no husik hela lisaun barak ba Komandanti Xanana Gusmão hodi organiza no konduz funu to’o ukun-rasik-an.

Bainhira autor hatun hikas artigu ida nebe uluk autor hakerek ho titulu “Trajedia Familia Carvalho: 1959-1999” nebe mos ko’alia kona ba Lobo-Dara nia mate, dirijenti RENETIL nian ida liu husi nia Facebook Agricola Movimento hakerek nune’e: “Verdadeiro heroi rate laek naran mos latemi...”. Lobo-Dara naran la temi hanesan ema nasionalista barak, inkluindu komandanti ho membru FALINTIL di’ak barak mak naran haluha husi istoria, maski sira fo ona sira nia vida rasik ba libertasaun Timor-Lorosa’e nian.

Tiu Carlos de Carvalho, primu sira Leão de Carvalho, Gregorio Basilio “Lobo-Dara” de Carvalho no prima madre Celeste de Carvalho, sira hotu fo sira nia vida hodi liberta Timor-Lorosa’e. Ohin loron Loba-Dara nia familia sira la ijiji buat ida ba Estadu tanba sira hatene sira nia oan kumpri nia dever nudar timor oan hodi luta no mate hodi defende direitu lulik Timor nian ba ukun-rasik-an. Sira hotu senti kontente tanba sira nia idealizmu realizadu ona mak Timor-Lorosa’e hetan nia ukun-rasik-an, la ukun ona husi Portugal no Indonezia. Sira la rai odiu ho vingansa ba ema sira nebe oho sira nia aman, sira nia tiun sira, sira nia maun sira, sira nia oan sira ho sira nia sobrinu sira, tanba sira konsiente katak luta ba libertasaun ho ukun-an iha kustu boot, inkluindu lori vida hodi sosa. Sira presiza de’it mak ema hotu tenki moris respeita malu, moris hakmatek iha dame nia laran, la iha eksplorasaun ho diskriminasaun iha ukun-rasik-an nia laran, tanba buat hirak ne’e mak nudar martir sira hotu nia idealizmu. 

 * Fundador RENETIL