- Konstrusaun Uma Privadu iha Tasi-Tolu Ameasa Ekosistema Lagoa ho Meiu Ambiente zona envolvente.
![]() |
Tasitolu "Peace Park" was designated in 2002 because of its cultural and historical importance. |
Victor Tavares*)
Depois
de tinan 10 Ukun an Timor-Leste seidauk iha ninian Planu Diretoriu Urbanistiku
ida ne’ebe define modelu ideal ida ba kapital RDTL Díli. Haree ba realidade konstrusaun
uma iha Díli laran sabraut, ema sira ne’ebe iha kbiit atu harii uma halo uma
tuir ida-idak nian hakarak. Uma ka loja foun ruma mosu iha Díli laran, liu-liu
iha dalan prinsipais hirak nian ninin mosu sabraut, balun ba oin balun ba kotuk
la alinha ho uma hirak seluk ne’ebe iha nanis ona. Haree ba realidade ne’e
preokupadu tebes kona ba oin sa Díli tinan 20 ka 30 mai. Maibe seidauk tarde no
mos ida ne’e hanesan dezafiu ida ba enjenheirus civis no arkitetus Timor oan sira
atu oin sa projeta formatu sidade Díli ba tinan hirak tuir mai oin sa.
Tuir
loloos estadu tau ona Planu Diretoriu ida hahu kedan agora kona ba konstrusaun
edifisius ka uma iha sidade Díli, hodi nune’e evita ema halo uma arbiru tuir
nian hakarak. Estadu labele husik hela ema sira harii uma arbiru maibe to’o
tempu ida estadu tenke hasai osan hodi selu indeminizasaun bainhira estadu
presiza hodi hasai ema husi fatin ruma. “Diak liu prevene du ke kura maibe ho
kustu boot ne’ebe estadu tenke selu”.
Sidade
Rio de Janeiro, iha Brasil ne’ebe famoza tebe-tebes iha mundu tomak, Arkitetu
Oscar Niemeyer dezenha sidade Rio ne’e iha tinan 70 liu ba, bainhira nia hahu
ninian karreira nudar arkitetu, hahu husi transformasaun bairro ba sidade, to’o
ohin loron sai destinu ba turismu mundu tomak ninian. Arkitetu Óscar Niemeyer
moris iha tinan 1907 no mate iha 2012 ho tinan 104. Óscar Niemeyer primeiru
arkitetu manan Pritzker, Óscar arkitetura nian.
Ne’eduni,
sidade Díli presiza urjente arkitetu ida sai patrosinador ka sai aman ka inan
arkiteta diak ida ne’ebe bele hakiak no trata sidade Díli sai furak no famoza
iha mundu.
Se
lae mak, hanesan Lagoa iha Tasi-Tolu ninin hirak ne’e mosu uma privadu, balun
remata ona balun tan hahu harii dadaun, maibe governu seidauk halo reasaun ruma
kona ba buat hirak ne’e no husik hela deit.
Kestaun
mak ne’e será ke ema sira ne’ebe halo uma iha lagoa ninin sira ne’e na’in ba
espasu hirak ne’eba ? Se ema sira ne’e na’in ba rai ka lagoa hirak ne’eba, sira
hetan lejitimidade husi se no hori-bain-hira?
Tanba
sa Ministério Administrasaun Estatal no Ordenamentu Território la fo atensaun
ba problema konstrusaun uma privadu hirak iha lagoa Tasi-Tolu ninin ?
Governu
nian planu ba Tasi-Tolu saida iha longu prazu ?
Tuir
ha’u nian hanoin, diak liu Governo tenke bandu ona ema harii uma iha lagoa tolu
nian ninin ho ojetivu atu preserva ekosistema lagoa nian no meiu ambiente iha
Tasi-Tolu. Tasi –Tolu presiza konserva didiak no Governu tenke tau hanesan zona
protejida hodi aban bairua sai Parke Sidade Díli nian. Triste tebe-tebes haree
Tasi-Tolu sai fali bairro de lagoa.
Oin
sa Timor-Leste dada ema estranjeirus mai ita nian rai hodi bele dezenvolve setor turismu no hasa’e reseita
não-petrolifera ba kofre Estadu, se ita lahatene hadia didiak kapital Díli sai
furak liu tan. Harii uma tuir linha, la’os balun harii tama, balun harii sai,
uma belit malu, kleuk tun kleuk sa’e no sst.
Tasi-tolu
tenke sai Parke ka Jardim Sidade ida ne’ebe furak, tanba fatin ne'e bele sai mos OBJETO/Obyek Turistiku ne'ebe potensial ba kapital Timor-Leste nian maibe tenke halo buat ruma ne’ebe diak ka
impaktu pozitivu ba meiu ambiente iha zona ne’eba, economicamente benefiku no
mos kulturalmente preservada lagoas Tasi-Tolu ninian orijinalidade.
Ne’eduni
estadu bele halo investimentu hodi trata didiak Tasi-Tolu ho nian zona
envolvente, sai zona protejida. Tanba, se Estadu husik hela ema harii uma iha
ninin-ninin hirak ne’eba hanesan agora, lahatene Tasi-Tolu sai oin sa ho
konsekuensia husi hahalok ema nian, hakiak balada no mos implikasoins
seluk-seluk ne’ebe afeta direta ka indireta ba zona envolvente.
Se
bele karik, Governu servisu hamutuk entre Ministeriu Administrasaun Estatal e
Ordenamento do Território, Ministério do Comercio Indústria e Ambiente ho
Ministério do Turismo, no Fundasaun Haburas, hodi promove Tasi-Tolu sai Parque
Nacional da Cidade de Díli.
*) Editor FH
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.