Escolas Publicas Versus Escolas Católicas?
Revista Paradigmática
Martinho G. da Silva Gusmão
Iha discussão barak ema buka atu compara
Escolas Publicas (EP) no Escolas Católicas (EC). Baibain dehan, EP ninia
qualidade la dun iha. EC ninia qualidade aas liu, matenek no riku.
Comparação entre EC no EP sei la resolve
problema. Ate, halo at mak barak. Tuir ha’u nia hanoin, escola ida sai
hanesan “uma mahan” atu labarik hotu nebe tama iha uma ne’e nia laran bele
hatene moris diak, no hatene buka moris di’ak liu tan (abundante).
Maski nune’e, ita labele taka matan katak ema
hare duni EP no EC nia diferencia. Tuir ha’u nia hanoin, diferencia ne’e hatudu
an iha aspecto 3 nia laran, mak “bem
comum”, “solidariedade” no “subsidiaridade”. Liafuan hirak ne’e
hatudu kedas ona filosofia ida. Hau hare katak, ita nia Estado iha liu kbiit no
knar atu halo controlo ba administração no fiscalização. Maibe, dala barak ita
haluha tiha paradigma (sasukat) nebe
mai husi ética filosófica social ida.
Iha artigo ida ne’e hau hakarak hatudu filosofia ética social ida nebe halo
katak EP no EC ne’e “escola” duni, maibe ninia paradigma mak la hanesan.
Bem comum: “ita nian” vs “sira nian”
EP no EC nia diferencia hahu mosu iha Indonésia
nia ocupação. Iha Indonésia, ema riku no boot sira nia oan tama hotu iha escola
católica nian. Factor importante, katak, escola católica ninia disciplina
maka’as no tradição nebe naruk.
Iha colonial Portugues nia loron, iha escola ba
de’it malae nia oan sira.
Discriminação ida ne’e mak hamosu liafuan katak malae sira mak “civilizado”, no ita nia ema sira mak “atrazado”. Moras at ida ne’e la kuran, to’o ohin loron
Timor oan sira sei sofre mental “malae-minded”
– buat hotu malae deit mak hatene, malae deit mak matenek. Wainhira tama atu ocupa Timor,
Indonésia hare kedas educação nu’udar dalan, sira dehan “... untuk mengejar ketinggalan dengan
saudara-saudara lain di Indonésia”. Nune’e, educação sai ona dalan ida atu
halo “doutrinação política”, katak, integração ho Indonésia mak di’ak atu Timor
bela matenek no riku. Husi ne’e mak ema sira nebe pro-Indonesia dala ruma dehan
“bikin jarum saja tidak bisa, mau merdeka
hah!?” (maski ohin loron ema sira ne’e kakutak mamuk mos, bele ocupa cargo
electivo iha Timor Leste tan iha relação família ho partido histórico).
Hanesan iha tempo Portugues nia ukun, Dom
Joaquim Medeiros (Bispo Medeiros) no Dom Jaime Garcia Goulart nian loke escola
católica; iha Indonésia nia loron mos, Dom Martinho da Costa Lopes, no nia
sucessor Dom Carlos F.X. Belo, SDB husu tulun ba Igreja católica iha Indonésia
atu loke escolas católicas iha Timor Timur.
Liu-liu iha Amo Belo nia tempo, Amo-lulik sira
loke EC iha fatin hotu. Liu-liu iha áreas rurais. La’os de’it Dili ka Baucau.
Maibe, iha “funu” oan ida nebe ita labele haluha, katak, padre sira loke escola
tan lakohi “islamisasi”. Ema barak tama iha EC tan lakohi atu Indonésia hanorin
sai Islam. Sai Islam identifica ho sai Indonésia. Sai Indonésia katak lakon
independência. Ne’e duni, EC hahu
kaer negativity approach – katak,
“ita” Timor la hanesan ho “sira” Indonésia. Husi ne’e mak hahu halo EC nu’udar fatin ba
“doutrinação política” no “doutrinação moral”. Ida ne’e halo katak “isu
islamisasi” sai ona instrumento político atu luta ba ukun rasik-an. Ne’e duni,
ema tama religião católica ne’e, la’os de’it razão “religiosa”, maibe mos razão
“política”.
Iha tempo neba, Governo Indonésio nian mos loke
Sekolah Negri iha cidade lubuk ida.
Liu-liu Dili no Baucau. Labarik sira ba escola lalika selu. Sira nebe ba escola
iha Dili sei simu tan osan. Ida ne’e halo ema barak hada’u malu ba escola iha
Dili. Mestre balun hahu hatama idéia katak “... sekolah katolik itu milik penjajah Portugis, pastor-pastor itu buka
sekolah untuk curi uang rakyat”; “mereka
itu pakai jubah, tapi komunis”, “kepala
dua”, “perlu ditatar P4 di BP7 itu”,
no insultos seluk tan. Mestre sira nebe mai husi Jawa, Sumatera no Sulawesi
“injeta” bebeik liafuan katak EC la di’ak: louva Indonésia di’ak hodi hatun
Timor oan sira nia moris. Maibe, tan ema tama katolika barak, nune’e hatama tan
mestre sira husi Flores atu reforça katak katolika di’ak nian mak hanesan
Indonésia; ida la di’ak mak hanesan Timor oan sira ne’e.
Falha ki’ik ida, maibe fatal, mak wainhira
labarik barak husi Indonésia mai ocupa fatin di’ak iha Sekolah Negri (manan
beasiswa), halo katak Timor oan sira lakon fatin. Sira husi Indonésia hetan
prioridade lubuk boot ida. Timor oan mos hetan prioridade, wainhira inan-aman
hatudu política “pro-integrasi”. Ida ne’e hametin liu tan “discriminação”
política iha educação nia laran. Ne’e duni, Sekolah Negri hametin bebeik
identidade “sira nian” ho “ita nian” (Sekolah Katolik).
Nune’e Sekolah Katolik, neneik no bebeik, sai
tiha ona fatin ba resistência cultural.
Ida ne’e mak ita la hare hetan. “Sadar
atau tidak sadar”, ema barak tama iha Sekolah Katolik tan iha neba mak sira
sente iha “uma rasik”, “rain rasik” no “ukun an rasik”. Maski, Sekolah Katolik
ne’e ki’ak no dok husi cidade (iha área rurais), maibe Timor oan sira “rela
berkorban”: hasai osan no hahan, maibe sira fo tan “bem comum”. Sekolah Katolik
sai ona hanesan “ita nian”. Sekolah Negri ne’e “sira nian”.
Too ohin loron, ita nia kakutak sei nakonu ho
idéia hodi hafahe Sekolah Negri (Escola Publica) no Sekolah Katolik (Escola
Católica). Maibe, divisão no diferenciação ida ne’e mosu, tan ita nia ema sira
seidauk “hamos” sira nia kakutak husi herança trauma Indonésia nian. Hela aat,
wainhira ukun-nain sira hamutuk ho padre/ madre sira mos fiar katak EP no EC
nia qualidade la hanesan. Los duni: realidade
mak ne’e duni. Maibe, la’os racionabilidade.
Filosofia foun nebe ita tem que implementa katak EC no EP “ita nian”. Hakotu
tiha hanoin – EC “ita nian” vs EP “sira nian”. Tan, escola hotu-hotu sai
nafatin sasukat boot ida ba “bem comum
intelectual”.
Solidariedade: fo tuir kbiit be iha
Historia mos haktuir katak husi tempo Portugues
nian to’o Indonésia nian, EC hari’i ba ema ki’ak sira nia ona. Ita hatene,
katak, colonialista sira lakohi loke escola ba colonizado sira. Liu-liu,
Portugues no Espanhol sira. Olanda ho Inglaterra sei diak. Ita hare kedas, rai
sira nebe Inglaterra ukun, sira avançado liu. Hanesan Singapora, Malaysia,
África do Sul no Índia (maski ida ne’e sei bele discute); aumenta tan Canadá,
USA, Austrália no Nova Zelândia. Husi Olanda, ita sura Indonésia. Maibe,
Portugal no Espanhol mak hakdasak hotu kedas. Rai sira iha America Latina,
Timor Leste, Filipinas no África nebe ukun
husi Portugal no Espanhol la iha ida mak riku wainhira colonialista sira
husik.
Factor ida importante – colonialista sira
hanoin katak loke escola sei fo matenek ba Timor oan sira, nune’e sira bele
hamrik hasoru fali malae sira.
Nune’e, ita tinan atus ba atus mak Portugues ukun ita nia rain maibe la loke
escola ba Timor oan sira. Hare ba ida ne’e mak missionário sira loke escola:
Soibada, Dare, Ossu, Fuiloro, Maliana. Hanaran escola da missão ...! Ne’e duni, EC hahu tan missionário sira
hatudu valor boot ida: solidariedade. Missionário sira hahu EC atu halibur
Timor oan sira, no Timor oan sira halibur atu buka matenek. Inan no aman ho
mestre sira la’o ain husi fatin hotu-hotu, terus no susar atu lori oan sira ba
escola iha colégio. Tan ne’e, tama iha EC ne’e lori mata-wen no kosar-wen.
Husi ne’e ba oin, Timor oan haktuir ba oan sira
no bei-oan sira oinsa mak sira susar no kolen atu hetan matenek. Ida ne’e sai
ona hanesan memória no tradição kona ba EC. Nune’e, ita hare
kedas katak tuir lisan, ema Timor ne’e hare EC nu’udar “uma lulik” atu sira
hetan kbiit no naroman hodi hari’i “uma kain”. Memória no tradição hametin sira
nia fuan no laran atu hare EC nu’udar “uma
mahan” ba sira, ba oan no bei-oan sira.
EP loke de’it iha Dili. Ida ne’e fo aksesu
oituan liu ba Timor oan sira. Iha fatin seluk dala ruma loke netik escola da municipal ...!!! Hanesan mos
iha tempo indonésia nia ocupação, Sekolah
Negri loke de’it iha Dili. Iha ona 1984/85 mak loke iha Baucau no Maliana.
Tuir mai loke tan iha fatin seluk mos.
Subsidiaridade: fo tulun ba mukit sira
Ohin loron ita hasoru problema ida: EP gratuito
no EC selu maka’as. Iha Lei-Inan dehan katak ensino básico ne’e “... obrigatório e, na medida das suas
possibilidades, gratuito ...” (artigo 59o n. 1). Hatudu katak,
labarik sira labele halimar deit maibe ba kedas escola. Inan-aman sira no
comunidade tomak husik labarik sira ba escola, tan Lei-Inan dehan obrigatório.
Maibe, liafuan nebe halo ita dala barak hanoin
sala mak “gratuito”. Lei-Inan dehan uluk lai “na medida das suas possibilidades, gratuito”, katak, bele la selu,
bele mos selu. La’os buat hotu gratuito!! Ita hanoin didi’ak karik, wainhira
inan-aman bele selu, sira fo netik buat ruma ba escola. Wainhira inan-aman
labele selu, sira mak hetan gratuito. Iha ne’e mak mosu liafuan
“subsidiaridade”. Uluk iha Indonésia nia tempo ema dehan “sekolah bersubsidi”.
Liafuan “subsidiaridade”, katak, ema nebe iha
kbiit fo tulun ba ema nebe mukit. Ita rona bebeik programa “bolsa da mãe” husi Ministério da
Solidariedade Social (MSS). Sira halo programa ida ne’e atu fo tulun ba
uma-kain sira nebe mukit no ki’ak atu bele haruka oan sira ba escola. Estado
liu husi governo, c.q. MSS, mak fo tulun.
Maibe, dala barak liafuan “gratuito” ne’e halo
ita hanoin atu “fase liman” tiha ba educação iha uma laran no iha escola.
Inan-aman sira barak mak hanoin katak lori oan sira ba EP, atu nune’e sira bele
hakmatek hala’o moris seluk. Tan moris ne’e susar no todan ona, nune’e selu tan
escola oan sira nian bele halo todan liu tan. Maibe, iha inan-aman balun nebe
maski moris todan no susar, sira lakohi fase-liman maibe lori oan sira ba EC.
Lei-inan husu atu halo lei ka regulamento ruma
hodi hametin sistema educação básico, obrigatório no “gratuito”. Katak tuir
lolos, “gratuito” ne’e iha mos ninia definição no “sasukat”. Tan ita la iha
sasukat ne’e mak “gratuito” ne’e la la’o hamutuk ho “gratidão”. EC mos simu
“gratuito” balun husi Estado. EP mak hetan “gratuito” tomak.
Ita bele hare katak, “gratuito” ne’e sai
projecto ida nebe Ministério Educação hakarak kaer tomak sasan sira to’o ocupa
hotu autonomia escola nian. Ita rona bebeik direitor sira husi EP nian dehan
katak la iha osan, la iha facilidade, la iha condição no seluk tan. Husi biban
seluk, Ministério dehan fahe ona carteiras, meja, surat tahan, matérias oi-oin
ba escola sira. Iha moras mental ida
atu “tane liman” ba leten hodi hein sasan sira husi Ministério. Ministério mos
tane liman tutan ba leten liu tan atu hein aprovação orçamento tuir sistema
nebe iha. Moras iha ne’e halo ita hotu paralisado,
no la hatene ona usa kakutak rasik hodi hahu problem solving.
Iha situação hanesan ne’e EC bele moris
nafatin. Tan sa? Tan wainhira “tane liman” ba leten seidauk hetan, Amo-lulik
sira tane liman ba sarani sira atu fo tulun. Ne’e duni, inan-aman sira fo ona
tulun atu EC la’o nafatin.
Liafuan Maktakan
Wainhira ita la halo mudança paradigmática ba
ita nia educação, ita sei la hakat ba dok. Paradigma katak sasukat nebe ita
kaer hodi sukat educação. Hau hanoin, sasukat ne’e iha 3 – bem comum,
solidariedade no subsidiaridade.
Ministério Educação iha 31 Janeiro 2013 halo
ona buat kmanek ida katak iha dunia ação
conjunta. Ida ne’e buat boot ida. kmanek tebes. Ema hotu tur hamutuk no
hanoin hamutuk, hodi nune’e bele hakat hamutuk. Hau hanoin, la iha ona razão
atu bele dehan EC diak liu EP. Tan ação conjuta hatudu katak educação ita hotu
nian. Educação “ita nian” hotu.
*) Docente filosofia política,
ética filosófica no ateísmo contemporâneo iha Instituto Superior da Filosofia e
Teologia (ISFT) Dom Jaime Garcia Goulart, Dili
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.