VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20120313

HUSI ENTREVISTA 25 DE FEVEREIRO

Dadoli kona ba Lia Inan – “hatur buat ida-idak iha nia fatin”

Biar Timor Post publica ho atraso (semana rua) entrevista 25 de Fevereiro, maibe’e surpresa agradável tanba entrevista 25 de Fevereiro fo biban hodi bele hato’o pontos de vista no argumentação oi-oin kona ba assunto ida nebe’e interessa ba Timor Leste ohin loron. Nune’e bele loke odamatan hodi rona no tetu ema barak liu tan nia hanoin no observação. Parece que minoria ida, nain rua ka tolu deit maka interessa ba assunto ne’e. Ha’u kala sorte la iha tanba ha’u hetan deit ema nebe’e iha dúvidas barak kona ba assunto ne’e. Tan aprende katak atu hetan resposta ba ita nia dúvidas sira, tenki halo perguntas no resolve dúvidas metódicamente, katak wainhira iha dúvida nia laran foti nafatin questão to’o questão hot-hotu hetan respostas claras e evidentes, ha’u continua halo perguntas tan ha’u nia dúvida sei barak nafatin.

Atu “hatur buat ida-idak iha nia fatin” ha’u mos concorda katak di’ak liu “koalia ba los mai los”.

Assunto ka matéria nebe’e hamosu ponto de vista oi-oin ne’e, maka “implementação da língua materna ba fase de aprendizagem ida iha sistema educativo Timor Leste nian”. Aprende lê uluk língua materna atu depois bele aprende lia nacional rua: Tétum ho Português. Comentário exaustivo, observações no estados de alma sira hotu monu ba sorin wainhira ita la hetan clarificação no justificação de razões ba matéria ida ne’e, nebe’e ha’u hanoin kala importante teb-tebes maka Nai ulun sira propõe hanesan prioridade ida urgente no vital ba Timor Leste nia moris iha tempo ida neé. La nune’e karik ,ema ida nem hanoin atu koalia.

Biar ha’u la hetan resposta nebe’e satisfaz, ha’u hetan explicação balu ba ha’u nia questão balu (questão sira halo hamnasa no kabun moras ne’e husik tuir sira dalan): katak implementação de língua materna, questão ida urgente no vital ba Timor nia moris ohin loron, no sistema educativo ida ne’e sei fo beneficio boot ba loron aban bain rua. Urgente, tanba atu diminui analfabetismo no aumenta literacia iha ita rain, benefício, tanba sei fo acesso ba educação ba ema mukit sira nia oan, liliu sira nebe’e iha foho. Benefício ida seluk, atu promove no preserva identidade grupo etno-linguistico ida-idak nian. Atu reforça posição no perspectivas sira ne’e mosu mos dados estatísticos censo 2010 nian, no dado ida seluk tan, katak iha rai seluk mos rai barak halo ona experiência hanesan.

Ideias, iniciativas, decisão no acção hot-hotu nebe halo di’ak ba Timor Leste, ha’u 100% de acordo. Di’ak ba Timor, di’ak mos mai ha’u, maibé contrário mos hanesan. Tuir autor antigo ida dehan: “Homo sum: humani nihil a me alienum, puto” (Terêncio): “ha’u ema, no ha’u hanoin katak buat hotu nebe kona ba ema kona mos mai ha’u”. Ne’e relativo, claro. Adaptação: ha’u Timor oan, buat hotu nebe kona ba Timor oan kona mos mai ha’u.

Urgência no Benefício

Biar ha’u hetan explicação balu, ha’u nia reserva no resistência mental no afectiva boot nafatin, tanba ha’u ladauk haré ho evidência, língua materna mai fo benefício ba processo de aprendizagem iha nebe’e, wainhira no oin sa’a. Ha’u iha dúvida boot katak língua materna maka resolve problema iliteracia no fo acesso educação ba ema mukit sira no sira nia oan. Tan ha’u la compreende kedas ideias no mos objectivo sira hotu, (compreensão lenta) no mos la compreende buat ida kona ba técnicas educativas, ha’u usa ha’u nia experiência rasik hodi desmonta to’ok processo de aprendizagem ha’u nia tempo labarik nian (antiquado claro, logo relativo, maibé ha’u precisa ponto de referência ida hodi bele compara) para depois monta fali peça por peça, atu ha’u bele compreende língua materna mai acelera, ka introduz novidade no fo benefício iha etapa educativa ida nebe’e no oin sa’a? No método foun atu hanorin maka ida nebe’e? Iha tempo nebá, processo de aprendizagem hahú hosi iniciação ao alfabeto, (português, língua colonial), halibur letras alfabeto nian atu forma sílabas, sílabas sira hamutuk forma liafuan (palavras), liafuan sira fo naran ba sasán (coisas, objectos), sasán sira fanu ema nia hanoin (conhecimento), hanoin wainhira contacta ho realidade hamosu interrogações no ideias, ideias sira, atu lao tuir malu no ordem iha kakutak, articula-án ho raciocínio, no ita ema fo sai ita nia raciocínio kona ba ideias liu hosi discurso, expressão verbal, conforme ita nia idade no capacidade de apreensão e aprendizagem, atu depois ita bele comunica ba malu hodi entende malu. Ha’u la hatene se ohin loron sei nune’e. Se iha processo seluk, foun, lais, eficaz no eficiente liu, ha’u agradece se matenek nain sira processo foun nian bele hato’o hela mai atu ha’u bele actualiza ha’u nia conhecimentos no muda ha’u nia hanoin; ha’u ho ema sira ami otas hanesan ne’e. Mesak antiquado deit maibe sei hakarak aprende, ohin dehan update. Ha’u sei hanoin nafatin katak leitura, hahalok nebe’e aluno ka naran ema ida halo, wainhira tau letras alfabeto nian tutuir malu hodi forma liafuan ida, no liafuan nebe nebé ita lê, halo ita compreende buat sira nebe’e haleu ita lor-loron. Capacidade de leitura boot ona, wainhira lê ona página ida ho liafuan lubuk ida no compreende liafuan sira tutuir malu ne’e koalia no haktuir kona ba sa’a ida.

Então atu implementa língua materna usa alfabeto ida nebe’e? Maka língua materna ida-idak iha nia alfabeto próprio karik, ha’u la discute. Agora, se língua materna usa mos alfabeto baibain, hosi ABC to’o Z, ha’u la haré problema iha nebe’e atu aprende uluk língua oficial maka depois labarik lê nia lian, ou benefício aprende uluk língua materna atu depois lê língua oficial. Formação lia fuan, hanesan, processo lê, hanesan. Kona ba leitura se nia lê mambae, nia lê português no tétum, se nia lê lia oficial rua ne’e ida nia lê mambae. Objecção dehan katak labarik hahú hosi lia oficial nia la compreende nia hateten saída no lê sa’a ida. Então aban bain rua quando nia passa ba fase seluk, hatene deit nia língua materna, nia compreende sa’a maka nia lê iha língua oficial? Ha’u concorda katak bele iha problema de tradução mental. Maibé ho métodos pedagógico-educativos ohin loron, meios audiovisuais, computador sira ohin loron computa programa oi-oin, ho facilidades atu projecta imagem iha nebe’e, nebe’e deit, doadores sira quando hakarak tama ema nia laran oferece computador deit (ha’u nia tempo decora deit tanba tauk professor hurlele taçak didi’ak, antiquado claro; maibe ha’u sei fo valor bo’ot teb-tebes ba ditado tanba método oan ne’e maka ajuda memoriza no hakerek correctamente liafuan sira to’o ohin loron), ha’u hanoin ne’e laos obstáculo. Depende ba professor nia capacidade, jeito no imaginação. Tan ne’e maka sira precisa simu formação atu halao sira nia profissão de educadores ho arte no competência. Por exemplo, professor ida, biar la mambae oan, maibe ba hanorin lia oficial iha rai mambae, nia kaer karik ai funan ida iha liman hatudu ba labarik sira, mambae oan sira biar la hatene buat ne’e iha português no tétum dehan oin sa’a, maibé mentalmente labarik sira hatene katak ne’e “ai-hetun”. No professor halao nia parte loke labarik sira nia compreensão ba lia oficial. Por acaso professor precisa explica ba labarik mambae oan sira katak ne’e iha mambae naran “ai-hetun”? Ou explica ba makassae oan sira katak ne’e “atefu”?

Ha’u nia dúvida ida seluk kona ba antecedência de língua materna iha processo aprendizagem: se língua materna la bloqueia no hasúsar aprendizagem lia oficial nian, ou pelo menos se, depois, la dificulta desenvolvimento literário língua oficial nian? Ita hotu, nebe’e hanoin kona ba assunto ida ne’e, iha experiência katak ita quando aprende ema seluk nia lian, ita hanoin uluk iha ita nia lian rasik, maka depois ita traduz. Maibé wainhira traduz, ita la domina ema nia gramática karik, ita nia discurso ne’e “sok-sibi” hela. Ita temi duni ema nia lia fuan balu, ket-ketak hela, nebe’e iha sentido mai ita, maibe ema la compreende buat ida tanba ita la koalia ema nia lian. Uluk iha tempo Dare, ha’u nia colega fataluko balu la dehan ema nia “ibu-rahun” maibé ema nia “ibun fu’uk”. Tanba ibun, iha lia fataluko iha nia figura no naran; fu’uk mos. Iha expressão verbal nia halo tradução literal: “ibun fu’uk”. Só que sira nebe’e tétum nia oan ou hatene tétum, confuso no hamnasa. Exemplo ida seluk, iha Búnak sira nia estrutura linguística, complemento antecede sujeito:” bai wen hon ta”, tradução literal ba tétun “buat ida halo lai”, tradução literal ba português “coisa uma faço ainda”; exemplo ida tan: “Kareta sae na”,”kareta sae lai”,”carro monto (subo) ainda”. Wainhira nia estruturação mental de aprendizagem formada ona nia iha facilidade atu adapta-án ba lógica linguística seluk ida? No nia haré língua nacional hanesan língua nia nação nian, ka lian seluk ida nebe’e tenki aprende? Tan ida nia koalia baibain ne’e laos ida ne’e. Interrogações!!! Nune’e mos, ohin loron, ita sira estrutura ita nia aprendizagem ho lian português, indonésio ou inglês, ita mos koko ho ita nia experiência rasik; wainhira koalia tétum, liliu iha termos abstractos sira, ita nia néon halai lais liu ba lia nebe’e ita domina do que ba tétum. Tan ne’e maka mosu “kometimento, environamento, statemento” sira ne’e hotu. Lia tétum sai tiha “tétunguês” tanba português, malaio ho inglês maka barak liu fali iha tétum nia laran. Se labarik iha nia lia materna, la iha liafuan sira ne’e, nem hatene iha língua oficial rua, nia comunica nia hanoin no hakarak oin sa’a, wainhira nia passa ba fase ida seluk? Labarik Timor oan sira ohin loron iha capacidade oin seluk? Oxalá! Maibe iha postulado ida nebe’e dehan: A Natureza não dá saltos. Ne’e mos bele relativo, claro.

Ha’u nia humilde opinião, iha liu vantagem hahú kedas ho língua estruturante ida nebe’e hahú tulun labarik tau ordem iha nia kakutak. Ita nia língua estruturante oficial maka Português, tanba Fundadores sira Nação nian decide nune’e no Constituição consagra. Tanba hetan problemas barak de operacionalidade, no comunicação, atu decide oin seluk? Ne’e kbiit César nian. Ba ha’u, importante, iha língua estruturante ida ba Ita nia sistema educativo, tanba ita nia Tétum ladauk bele semo do’ok. Haré buat positivo no extraordinário nebe’e Congregações Religiosas sira halo ho sira nia Jardim Infantil ho Pré-Primária sira, biar ho facilidade limitada teb-tebes, ha’u hanoin katak (biar leigo na matéria), problema iliteracia iha fase inicial, bele resolve ho multiplicação e capacitação de quadros (professores qualificados la iha sistema educativo ida la lao) e criação e multiplicação de Centros adequados ba educação iha fase ida ne’e. E nusa’a la koko to’ok envolve privados, (empresas, ou Associações locais), autoridades locais sira, iha objectivo ida ne’e, ho legislação própria, fiscalização do Estado, ho facilidades adequadas durante tempo ida? Ha’u la hanoin deit facilidades kona ba educação. Condição luron sira nian mos importante no fo facilidades ba educação.

Preservação da Língua

De acordo. Maibe depende saída maka entende ho liafuan “preservação”. Atu desenvolve no hadia liu tan língua materna sira? Absolutamente de acordo. Labele halakon? Sem dúvida. Maibé atu halo preservação da língua materna tenki liu obrigatoriamente hosi currículo escolar? La liu karik hosi currículo escolar língua materna iha risco atu lakon?

Tuir historiadores sira katak ema hahú tama iha rai Timor ne’e tinan 800 molok Cristo moris, no emigração mai Timor ramata tinan 300 molok Cristo moris. Cristo mate tinan 2000 liu ona. Lian materna sira ita koalia ohin loron iha rai Timor, lubuk ida kala hahú mai hosi tempo neba. Ita nia matenek nain sira história no linguística nian bele koko estuda to’ok ita nia lia materna hirak ne’e nia hun tan ne’e bele sai referência cultural, histórica no identidade nacional. Historiadores sira Portugal nian dehan katak wainhira Portugal tama iha ne’e tinan 500 liu ba, Timor oan sira la hatene hakerek. Katak sira la hetan documento hakerek. Biar Timor oan la hatene hakerek no colonialismo ukun durante besik tinan 500, lian materna hirak ne’e ladauk lakon. Ohin loron ho Timor oan barak nebe’e simu ona naroman matenek nian, iha kbiit atu halo estudo kona ba sira nia lian materna rasik, maka língua materna sira atu lakon? Questão quase Metafísica. Departamento Educação Diocese Baucau nian descobre katak iha Lariguto (entre Liaró e Uaimori) iha lian ida naran OSSOMOKO nebe’e família nain tolu deit maka sei koalia. Pena! Maibe ne’e problema de preservação linguística ka problema de preservação demográfica? Já que Organização balu iha los devoção boot ba preservação de língua materna iha Timor nusa’a la investe to’ok atu estuda no preserva lian ida ne’e! Tan wainhira família tolu ne’e lakon, língua mos lakon. Informa mos katak iha neba escola la iha.

Dados Estatísticos

Dados estatísticos sai hanesan lalenok ida nebe reflecte realidade social mai ita atu ita bele halo ideia ida aproximada kona ba realidade, no nune’e bele tulun ita atu hetan dalan nebe’e di’ak liu atu hatan ba realidade nebe’e ita observa. Maibé dados estatísticos laos absoluto. Exemplo, ema ida han manu ida ho balu semana ida, no nia vizinho han deit manu baluk ida semana ida. Maibe estatística dehan sira nain rua, ida-idak han manu ida semana ida. Realidade até bele liu números sira nebe serviços de recolha de dados apresenta. Maibé dados estatísticos laos razão suficiente nem imperativa atu aplica kedas receita ida nebe’e sei foti dúvidas barak iha cidadão sira nia ulun, inclusive e particularmente oficiais do ofício hanesan professores sira rasik. Ha’u seidauk hetan professor ida favorável. Ba sociedade sira dehan “não” e ba Governo sira dehan “sim”? Possível. Claro que Governo iha direito atu aplica no impõe decisão nebe’e Governo hola. Ne’e competência César nian. Maibé já agora, citação bíblica por citação bíblica “todo o reino dividido contra si próprio não prevalece”(Mt 12, 25). Povo sem César, anarquia. E César sem povo?

Experiência Rai seluk Nian

Informação nebe’e ha’u recolha hosi fatin balu, liliu América latina nian, hanesan Equador, México, Perú, Colômbia, Brasil, Bolívia, laos unânime nem conclusivo. Balu pró, balu contra. Menciona deit estudiosa brasileira ida (Maria Cândida Drumond MendesBarros) nia estudo ho título Educação Bilingue, Linguística e Missionários, publica iha 1993 nebe’e koalia kona ba experiência ida ne’e iha quase América Latina tomak. Estudo ida ho objectividade, katak laos tendencioso. Iha deit pormenor ida nebe’e bolu ha’u nia atenção. Primeiro, governo sira simu promotores no organizadores sira método ida ne’e nian iha duni rai sira ne’e, maibé depois duni sai sira. Tan sa’a? Ha’u hetan depois resposta iha livro rua: ida Francês,”La Guerre des Langues et les Politiques Linguistiques”, liliu iha capítulo ida hanaran “Politique Linguistique et impérialisme”, Paris,1981,autor Louis-Jean Calvet, traduz ba inglês ho título “Language Wars & Linguistic Politics”, Oxford University Press, 1988. Livro ida seluk, ho título “Missionaries of the State”, autor Todd Hartch, The University of Alabama Press, 2006. Ba curioso sira nebe’e hakarak hetan informação klean liu tan ba assunto hirak ne’e ha’u sugere mos artigo ida publica iha RIVISTA ITALIANA DI GEOPOLITICA, ho título “L’IMPERO DEL PAPA”,pp.63-78, Abril,1998, autor Riccardo Cannelli. Autor ida ne’e hanaran seitas evangélicas sira (balu tama ona iha ita rain ho capacidade atu la susar harii uma kreda iha fatin hot-hotu) nebe’e halao sira nia knaar iha Guatemala nuudár “Missionários doutro Império”. Todd Hartch depois explica claro liu tan.

“El Objetivo principal era el Oriente”

Iha 1982, iha Seminário académico ida kona ba “Língua e linguagem na Criança”, iha Instituto Católico Paris, colega balu hosi Equador apresenta sira nia comunicação kona ba lian materna balu sira nian, Huarani, Shimigae e Zapata. Kona ba valorização da língua materna, sira dehan “el proyecto es muy interessante”. Kona ba organização balu nebe’e ajuda sira estuda no promove sira nia língua materna (naran balu mosu iha documento Multilingual Education For Timor –Leste- Implementation Plan) sira dehan “pero el objectivo principal era el Oriente”. Ami Asiático sira hanoin katak ema hanoin atu mai implementa projecto ne’e iha mundo sorin ida ne’e mai, ne’e be ami husu tan informação. Afinal sira nia Oriente maka fatin nebe’e Equador iha nia reserva minarai nebe’e bo’ot liu. Senhor Calvet nia livro mos koalia kona ba Oriente Equador nian. Promove língua materna, maibe objectivo principal maka minarai? Ami mambae dehan “Safid fe idia?” Sa’a maka ne’e? Menciona experiência Colômbia nian, informa deit katak iha 1974 Governo duni sai organização sira mai hosi liur no hakarak promove língua materna iha neba, tanba serviços de informação descobre katak iha promoção de língua materna nia kotuk iha mos “comércio de esmeralda” no exploração “doutros recursos naturais” no “esterilização e controlo de nascimento nas comunidades de Arauca”. Pode ser que sira recomeça fali iha 1992. Resta saber em que condições, ho ema mai hosi liur ka ho especialista rai laran. Em todo o caso, iha informação ida ne’e. Kona ba Organização balu nebe’e promove língua materna maibe mos promove hahalok seluk balu tan, iha estudo ida hosi Prof. Americano ida naran David Stoll,husi Middlebury College,Vermont,dehan nune’e: “as actividades destes missionários, como os de todos os missionários, tornam-se intimamente ligadas não apenas às tradições religiosas, mas também à expansão da cultura de fala inglesa, economia, tecnologia, medicina e objectivos políticos. Eles trazem todas estas coisas com eles”. Mas afinal, Promotores da Língua Materna, ka Missionários do Estado (ida nebe’e?), ka Caçadores de Tesouros Nacionais? Ha’u nia reserva no resistência mental no afectiva, desde que hahú koalia kona ba projecto ne’e iha Timor, liga liu ho buat sira nebe’e lao iha kot-kotuk ne’e do que ho Língua materna propriamente dita. Tomara que ita nia língua materna sira hotu hetan promoção. Maibé buat ida-idak hatuur iha nia fatin. Kari rai-rahun no ahi-kdesan ba ita nia matan, hatudu buat ida no hafuhu buat seluk ne’e maka la loke ha’u nia fuan ba novidade hirak ne’e! Di’ak liu buka no husu tan lai informação kona ba marinheiro sira nebe’e atu lori ita passiar iha sira nia ró hirak ne’e, molok tama ba ró laran. Ha’u laos reza (obrigado ba reconhecimento katak ha’u sei reza) atu ema seluk labele tama mai. Ha’u reza atu ema hotu nebe’e tama mai ne’e halo di’ak deit ba Timor. Keta halo ema usa fali ita nia boa vontade, generosidade, amor à Nação, ingenuidade no falta de informação atu han sopa iha ita nia ulun leten. Maka nune’e, Deus ho César lakon hotu sira nia voz iha rai Timor.

Precisão rua ikus kona ba entrevista 25 de Fevereiro

1-Entrevista ne’e, sai nuudár resultado de reflexões, comentários, afirmações, interrogações no observações kona ba assunto ida ho nia contexto factual: debate kona ba assunto concreto ida, iha fatin concreto ida, tempo ida, ho desenvolvimento de argumentação sorin-sorin no RTTL divulga ho condições nebe’e iha kalan neba nia apresenta kona ba som. Depois maka ha’u simu informação katak, ida ha’u assiste ne’e laos directo maibé gravação. Kona ba considerandos sira nebe’e sai hosi contexto ida ne’e, ha’u la comenta.

2-“Tan sa, iha oras lolós atu haré Telenovela brasileira, maka mosu fali porkaria lian-inan, hodi estraga tiha kalan tomak?” “Animus meminisse horret” (a minha alma treme ao recordar tais palavras) katak ha’u nia klamar nakdedar quando ha’u hanoin kona ba liafuan sira ne’e. Ha’u hanoin katak ha’u maka halo exclamação ne’e. Ha’u consulta ha’u nia registo sira, escrito no gravado, no ha’u hakmatek tan liafuan sira ne’e laos ha’u nian. Los duni, wainhira iha tempo, (lalika jura), ha’u tuir telejornal rua RTTL no ha’u haré Telenovela, tan ha’u gosta haré Teatro no arte de representação. Maibe hosi ne’e, to’o ponto atu rebaixa assunto ida importante ba Nação, que merece debate iha Parlamento ho classificação de “porcaria”, “est modus in rebus”, katak buat ida-idak iha nia fatin. Hanoin deit, halo ha’u sente la di’ak ona; ”apalagi” (actualização linguística no discursiva) halo tan consideração hanesan ne’e iha jornal ida. “Porcaria”, tuir dicionário português,”subst. feminino, acto ou estado do que é porco”. “Imundície, sujidade”. Katak lia fuan “porcaria” mai hosi fahi, buat foer. Se, depois de discussão hot-hotu, argumento no contra-argumento hot-hotu, preocupação hot-hotu, justificação hot-hotu, classificação oficial ba lia-inan (língua materna) maka “porcaria”, então ha’u mos la iha argumento contra. Comentário ho fadigado sira hotu, hotu iha ne’e. Ha’u ba continua haré teatro. Pelo menos ha’u aprende buat ruma no halo ha’u hamnasa!!!

O entrevistado
D. Basílio do Nascimento

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.