VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20120301

Hanoin ho Fuan “Avo Xavier” nia Candidatura: Tetu Capacidade & Incapacidade Eleitoral

Martinho G. da Silva Gusmão

Wainhira ita nia Avo Xavier mosu iha TVTL atu hatudu ninia candiatura, ema barak mak nia fuan dodok no matan wen nakonu. Basá, ho condição física no saúde nebé fraco ba bebeik, halo ema hotu nebé sei iha consciência moral hanoin la to’o atu bele candidata tan Avo ba eleição presidencial nian. Haré tiha Avo Xavier nia imagem iha TVTL, ema hahu hasae lian ba CNE atu oinsa mak impede ninia candidatura.

Maibe, solicitação ida ne’e la iha fatin. Nu’udar órgão eleitoral, CNE labele halo declaração, sa tan taka dalan ba candidato ida. Maski nune’e, CNE bele de’it halo esclarecimento objectivo tuir Lei Eleitoral ba Presidente da Republica (LEPR) nebé vigora hela. Iha principio universal ba eleição nian dehan katak “só é elegível quem é eleitor” – katak eleitor ida nebé ba tuir eleição mak bele sai candidato atu ema seluk bele hili nia. Nia hili ema seluk; ema seluk mos bele hili nia. Iha ne’e mak LEPR (no LEPN) ko’alia kona ba capacidade eleitoral no incapacidade eleitoral. Liu husi conceito ida ne’e mak ita bele tetu Avo Xavier nia candidatura.

Saida mak “Capacidade eleitoral”?

Iha principio geral iha LEPN/ LEPN nia laran hatudu sasukat hodi nune’e ema hotu bele hakat tuir dalan. Iha neba dehan katak:

a) Cidadão Timor nebé iha ona tinan 17 mak hetan capacidade eleitoral ativa, katak, nia iha hetan direito tuir constituição atu ba vota/ tuir eleição.

b) Atu bele halao ninia capacidade ida ne’e, uluk nanain nia ba tau naran iha recenseamento eleitoral nudar condição obrigatório [ne’e duni, tau naran atu hetan cartão eleitor ne’e obrigatório. Votação mak facultativo: bele tuir, bele mos la tuir].

c) Ema nebé moras ka iha dadur laran mos bele halo votação, wainhira nia iha ona cartão eleitoral, maibe STAE sei prepara sistema ambulante. Katak, oficial sira mak ba hospital ka prisão, laos ema moras mak ba centro votação, ka dadur sira mak sai atu ba tuir eleição. Regulamento ba sira mos iha ketak.

To’o iha ne’e la iha impedimento ruma atu se se de’it bela hakat ba fatin votação hodi hato’o sira nia voto. Avo Xavier bele hela nafatin iha hospital. Oficial sira husi STAE mak sei hakat ba neba hodi fo tulun ba nia atu hato’o ninia votos.

Dala ruma ema ko’alia kona ba PNTL no F-FDTL bele vota ka lae? Lei la bandu. Tan ne’e, wainhira membro husi seguransa no defesa hakarak hato’o sira nia voto, lei fo dalan hela.

Saida mak “Capacidade eleitoral ativa” (active electioneering)?

Liafuan “capacidade eleitoral ativa” hatun husi “capacidade eleitoral”. Ida ne’e hatudu katak ema ida hakarak rasik atu tuir eleição no halo votação. Nudar cidadão ba rai ida – hanesan Timor – nia fo liman rohan no hatudu ninia vontade hodi hili ema seluk atu hala’o knaar ruma iha Estado nia laran. Iha ne’e mak mosu hanoin kona ba participação política. Ne’e duni, eleição no votação sai ona hanesan sasukat ida iha democracia nia laran hodi hatudu ema nia participação iha lalaok política nian.

Baibain iha teoria política nia laran, liafuan participação política hatudu ba hahalok sira hanesan: hato’o voto, militância atu tuir partido político ida, tuir manifestação (demonstração), fo liman rohan ba associação ruma, halao discussão kona ba política nia lalaok, participa iha campanha eleitoral ka comício ruma hodi fo apoio ba candidato ka partido político ida. Aktividade hirak ne’e hakarak hatudu oinsa mak democracia ida moris iha rai ida. Hamaten participação política ne’e hanesan deit ho hamaten democracia ida rai ida nia laran.

Maski nune’e, knar ba participação política la hatudu lian hanesan (unívoca). Basa, iha rai sira nebé bo’ot no riku sira nia hanoin la hanesan ho rai ki’ik no ki’ak (liu-liu wainhira sira nia analfabetismo sei bo’ot). Husi ne’e ita bele haré katak iha participação política nia laran ita hetan buat 3 nebé importante atu hatene.

Ida uluk (1) – ita kaer liafuan presença atu hatudu katak participação política halo ema balun ba hamrik deit iha fatin, hateke deit ka rona deit. Sira la fo buat ida. Iha ne’e dala ruma mosu liafuan participação não vinculante, katak, nia mai tuir politika atu hetan deit informação, proposta ka manifestação ruma. Maibe, nia la hakesi an ba buat hirak ne’e. Iha loron eleicao nian, ema barak mai tuir comício hodi halibur hamutuk ema barak. Maibe, sira la hakesi an ba partido ka candidato ruma. Nune’e, to’o loron votação sira hili tuir sira nia hakarak.

Ida seluk (2) – ho liafuan activação hodi hatudu katak ema balun hamrik iha política nia laran hodi fo ninia liman rohan, fo hanoin no halao actividade ruma, simu knar ruma (delegação) atu halao. Husi ne’e mak dala ruma mosu liafuan aktivista politika. Iha ne’e mosu participação vinculante – katak, nia fo hanoin no foti decisão atu halao tan ne’e sira nebé tuir politica ida ne’e hakarak ka lakohi sei halao tuir. Ne’e duni, wainhira ema ida tama partido político ida, hakarak ka lakohi nia hakesi an hodi hakruk ba orientação partido nian. Labele haksoit tun, labele haksoit sae ... labele bilin-balan.

Ikus liu (3) – liafuan participação rasik nebé hatudu katak ema balun tama iha politika nia laran, sira rasik hakesi sira nia-an ba politika nebé sira halao. Iha ne’e bele mosu participação vinculante e autônoma – katak, iha sistema politika nia laran sira rasik mak bele lori knar tomak no ema seluk labele kahor an iha laran. Ne’e mak resultado husi eleicao nian. Katak, soberania husi povo haraik ona ba candidato ka partido político ruma, sira sei hakesi an ba vontade popular nebé sira hetan liu husi kbiit no knaar foun. Soberania husi povo ne’e mak sai tiha órgão de soberania: PR no PN ho Governo. Sira hala’o knaar nebé vinculante (hakesi an) no ema seluk sei la hadau sira nia fatin (autônoma).

Saida mak “Capacidade eleitoral passiva” (passive electioneering)?

Liafuan “capacidade eleitoral passiva” katak ema nebé hakarak atu sai candidato hodi hetan knaar no kbiit wainhira ema seluk hili nia. Wainhira nia hakarak ona, nia sei hatan ba requisito legal no apresenta nia an iha publico atu hetan cargo político electivo ida. Principio bo’ot ida, katak, ema nebé bele sai candidato ba eleição ida wainhira nia rasik mos eleitor ida. Ema nebé la’os eleitor sei la tuir eleição, tan ne’e nia mos labele sai candidato.

Tuir LEPN, ema nebé hetan capacidade eleitoral passiva (artigo 6o) wainhira sira iha mos “capacidade eleitoral ativa” (artigo 4o). Maski nune’e, iha posição balun nebé labele sai ona candidato. Ida ne’e mak hamosu conceito kona ba “ineligibilidade” (artigo 7o). Ema nebé labele sai candidato ba Deputado iha PN mak hanesan (a) PR rasik; (b) magistrados judiciais no MP; (c) diplomata sira nebé hala’o hela knar iha rai liur; (d) funcionário publico nebé hala’o hela sira nia knar; (e) membro F-FDTL; (f) membro PNTL; (g) Amo-lulik sira ka líder husi religião seluk; (h) comissário sira husi CNE.

Iha fali LEPR, ema nebé hetan capacidade eleitoral passiva atu sai candidato ba PR mak Timor oan sira nebé (a) iha cidadania originaria – katak, Timor oan lolos nian; (b) iha ona tinan 35; no (c) sei iha nafatin “pleno uso das suas capacidade”. Haré husi ne’e, Avo Xavier la hetan impedimento atu sai candidato. Lei fo nafatin dalan ba Avo Xavier atu sai candidato husi BLOCO PROCLAMADOR.

Incapacidade eleitoral (electoral incapacity)

Liafuan “incapacidade” hatudu ba ema ida nebé hasoru impossibilidade legal hodi nune’e nia la bele tuir eleição. Incapacidade eleitoral bele fahe ba parte 2: activa no passiva! Ida, activa katak eleitor ida hetan impedimento atu hato’o ninia voto. Seluk, passiva katak ninia naran mos la tama iha lista atu ema hili nia; nia sei la hetan voto husi ema seluk. Bele dehan katak, incapacidade eleitoral activa mak bele determina ida be passiva nian. Katak, wainhira ita labele hili ema ida, então ema seluk mos labele hili ita. Maibe, incapacidade ne’e la hanesan ho ineligibilidade.

Iha LEPN/ LEPR artigo 5o (lei eleitoral 2006) nian, dehan kona ba incapacidade eleitoral. Idéia básico hanesan ne’e:

a) Ema hirak nebé hetan halao dadauk julgamento no hetan ona sentença;

b) Ema nebé moras-hanoin ka bulak (demente; mental disorder), maski seidauk hetan sentença, maibe hela ona iha estabelecimento psiquiátrico, ka hetan ona declaração husi medico nain 2;

c) Sira nebé lakon ona direito político, tan decisão judicial tuir julgamento nebé hakotu ona.

Maibe haré ba conceito incapacidade eleitoral iha LEPN no LEPR (2006), hamosu conflito ho constituição RDTL nian. Exemplo iha artigo 74o hateten katak “Todo o cidadão maior de dezassete anos tem o direito de votar e de ser votado” (Sidadaun hotu-hotu ho tinan sanulu-resin hitu ba leten, iha direitu atu hili no ema hili nia). Ne’e katak, la iha lutu atu taka netik ema nia dalan hodi ba vota. Nune’e mos, iha artigo 16o n. 2 husi constituição sei hateten tan “Ninguém pode ser discriminado com base no cor, raça, estado civil, sexo, origem étnica, língua, posição social ou situação econômica, convicções políticas ou ideológicas, religião, instrução ou condição física ou mental”. Katak, labele halo diskriminasaun ba ema ida tanba nia kulit, nia rasa, nia estadu sivil, nia seksu, orijen etniku, nia lian, pozisaun sosial eh ekonomiku, hanoin politiku ka ideolojia, relijiaun, instrusaun eh nia kondisaun fizika eh mental.

Iha fali artigo 32o n. 4 dehan katak “Os condenados aos quais sejam aplicadas pena ou medida de segurança privativas da liberdade mantêm a titularidade dos direitos fundamentais, salvas as limitações inerentes ao sentido da condenação e às exigências próprias da respectiva execução” (Maksalak nebé hetan ona pena eh medida seguransa hakloot nia liberdade, bele hetan nafatin ninia direitu fundamental, menus buat hirak nebé nakait ba kondenasaun no kona-ba ezijensia prosesu ne’e nian).

Haré husi sikun hirak ne’e mak iha LEPN 2011, artigo kona ba incapacidade eleitoral hasai tiha ka “revoga” husi lei. Ne’e duni, ema hotu-hotu iha capacidade eleitoral atu tuir eleição, la haré husi ninia posição saida deit. Maibe, iha nafatin artigo kona ba ineligibilidade. Ninia conseqüência, wainhira membro F-FDTL no PNTL ruma hakarak tuir votação, sira bele ba tuir. Maibe, sira labele sai candidato ba posição ruma iha instituição política Estado nian ba cargo eletivo, labele involve iha partido ka grupo político nia laran.

Maibe, iha LEPR (2006 no 2011) incapacidade eleitoral ne’e kaer metin nafatin. Maski nune’e, candidatura ba Avo Xavier nian bele iha fatin nafatin.

Agora, problema hela nafatin: se mak bele husu atu Avo Xavier lalika hakat ona ba eleição PR nian? LEPR fo dalan hanesan tuir mai:

  • Mate, dada-an (renuncia), incapacidade permanente ka destituição husi PR maka iha loron 90 nia laran sei iha eleição foun (artigo 14o);
  • Desistência de candidatura – katak, wainhira Avo Xavier rasik mak hakarak atu dada-an, Avo iha horas 72 nia laran atu hato’o molok atu hala’o eleicao. Nia rasik mak hakerek hodi hato’o ba STJ (ka, ba TR – artigo 24o).
  • Morte ou incapacidade permanente do candidato (artigo 25o) – katak, wainhira candidato husik ona moris iha rai ne’e ka la iha kbit (isin no klamar, neon no hanoin, vontade no dinamika psikologia), ba ida ne’e Procuradoria Geral da Republica (PGR) mak sei hatudu medico na’in 3 hodi halo tratamento no hato’o ba STJ. Iha loron ida nia laran, sira sei hato’o relatório ba STJ atu bele hola decisão kona ba “capacidade” husi candidato. Ida ne’e sei hato’o ba PR atu hato’o ba ema hotu katak Avo Xavier labele hakat ba oin atu tuir eleição.

Oinsa, wainhira Avo Xavier hakat nafatin ba oin atu tuir eleicao depois to’o iha dalan klaran mosu buat ruma ba nia? Haré LEPR (artigo 26o), Timor oan tomak labele taka matan ba situação hanesan tuir mai:

  • Iha caso wainhira Avo Xavier mate iha dalan klaran ka labele ona continua tan facto balun (hanesan halao campanha todan haleu distrito 13), então, processo eleitoral sei nakloken hikas. Ne’e katak, candidato sira seluk labele ona hakat ba oin. Sira hotu hein decisão foun.
  • PR Ramos Horta sei marca fali data foun ba eleição iha horas 48 nia laran, wainhira nia hetan ona decisão husi STJ (ka, TR) katak candidato Avo Xavier labele ona tuir processo eleição (tan mate ka tan la forte ona atu hala’o campanha);
  • Candidato sira seluk husi Dr. Manuel Tilman, Taur Matan Ruak, Lu-Olo, Rogério Lobato, Céu Lopes, Angelita Pires, Jose Ramos Horta, Francisco Gomes, Jose Luis Guterres, Abílio Araujo, Lucas da Costa, no Fernando Lasama sei “dispensados” atu halo processo foun. Maibe, candidato sira seluk ka ema foun nebé hakarak atu sai candidato, sira bele tuir processo ida ne’e.

Situação ida ne’e bele fo todan ba Estado no Nação tomak, tan processo sira nebé hala’o ona iha fulan 2 nia laran (hahu Janeiro too ohin loron) sei hahu husi foun fali. Iha código penal mos ko’alia kona ba Candidato inelegível (artigo 231o), dehan “Quem, sabendo que não tem capacidade eleitoral para ser eleito, apresentar a sua candidatura, é punido com pena de prisão até 1 ano ou multa” (Ema nebé hato’o ninia an nu’udar candidato maski hatene katak nia la iha capacidade eleitoral sei tama dadur laran to’o tinan 1 ka multa). Nune’e mos dehan “A tentativa é punível” (se mak koko de’it mos bele hetan/ lori todan). La iha ema ida mak hakarak halo aat ba ninia Avo Xavier. Nune’e, ema sira nebé haleu nia ka ta’u hanoin aat atu lori Avo nia candidatura ba oin mak tetu buat hirak ne’e. Haré ba nação, ba Estado no ba povo mak ema hotu nebé iha fuan no laran, neon no hanoin bele husu ba Avo Xavier atu bele desiste. Lei la fo dalan ba CNE/ STAE atu bele tau netik lutu matan ba Avo atu hato’o ninia candidatura.

*) Hakerek nain, Direitor CJP Diocese de Baucau, Comissário CNE representante husi Igreja Católica; coordenador sub-comissão EDUCAÇÃO ELEITORAL (estudos, pesquisa & publicações).

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.