VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20090319

Obrigadu Mama, tan Husik Hau Moris! (Anotasaun ba MJ Lucia Lobato no Provedor Sebastião D. Ximenes kona ba Aborto)

Husi Martinho G. da Silva Gusmão*

“The infant is brought to consciousness of himself only by love, by the smile of his mother. In that encounter, the horizon of all unlimited being opens itself for him, revealing four things to him: (1) that he is one in love with the mother, even in being other than his mother, therefore all being is one [unum]; (2) that that love is good, therefore all Being is good [bonum]; (3) that that love is true, therefore all Being is true[verum]; and (4) that that love evokes joy, therefore all Being is beautiful [pulchrum]” (Hans Urs von Balthazar, My Work: In Retrospect, 11).

Iha loron hirak ne’e nia laran, Timor Leste hasoru terremoto “legal” no “moral” ne’ebé forte tebes relasiona ho abortu. Governu AMP iha planu, atu iha Abril nia laran ne’e promulga Código Penal. Ida ne’e pasu boot ida husi governu aktual. Situasaun sai manas oituan, wainhira husi Códico Penal ne’e iha art. 141º ko’alia kona ba “interupção da gravidez” no art. 142º kona ba “interupção da gravidez não punível”. Ba artigu 141º, parte hotu konkorda katak abortu ne’e krimi. Se mak halo abortu sei hetan kastigu husi tinan 2, 3 too 8.

Problema hahu mosu, wainhira iha art. 142º hatama “excepção”, katak, iha kazu inang nia moris iha perigu nia laran bele halo abortu, ka inang ne’e sei iha menor idade (tinan 16 ba kraik). Maibe, husi movimentu feto nian (no organizasaun sosiedade sivil balun), inklui PDHJ hakarak inklui mos “incest” (aman halo relasaun seksual ba oan feto rasik) no “violasaun seksual”. Provedor PDHJ Sebastião D. Ximenes ate iha coragem deklara iha TVTL (12 Marsu 2009), katak, nia defende abortu hodi respeita ema seluk (inang) nia “vida” no direitu ba privacidade.

Interesante atu ita hatene, katak, usi debate iha TVTL ita hare pozisaun filosofika humanista husi parte rua: (1) husi parte Provedor nian baibain hanaran humanista eksistensial ne’ebé besik liu ba ateista, no, (2) husi parte MJ nian baibain hanaran humanista-personalista. Hau sei aborda iha parte tuir mai.

Agora, kestaun abortu sai komplikadu wainhira Igreja Katolika ho firmeza deklara katak, abortu ne’e pekadu (mortal) no iha tempu hanesan aseita ida ne’e nudar “krimi grave”. Hasoru pozisaun ida ne’e, sosiedade sivil balun ne’ebé la kontenti no kuaze dehan katak Igreja Katolika la bele “obriga” nia pozisaun; dehan tan, Governu la bele deit rona Igreja Katolika. Tenki iha konsensu ba kestaun abortu entre Governu, Igreja Katolika no Organizasaun Sosiedade Civil (OSC).

Wainhira rona hotu debate hirak ne’e, hau hein hela atu moderadora (Paula Rodrigues) halo pergunta ida – abortu ne’e problema feto nian ka inang nian? Basá, proponente ba abortu ne’e balun maski “feto”, maibe dala ruma la’os “inang”. Pergunta ida ne’e rona ba hanesan halimar deit. Maibe, hau levanta pergunta ida ne’ebé fo impaktu ba kestaun filosofika ida iha fundu. Ho pergunta ida ne’e hau hakarak dehan katak, abortu la’os problema Igreja Katolika nian, maibe ser humano; la’os kestaun religiosa ka moral deit, maibe mos problema metafisika: “misterio de ser humano” (mistery of being human)! Atu aumenta deit: iha Indonesia pratika abortu nian absolutamente “krimi” no hetan sentensa prizaun. Ema hotu hatene katak Indonesia ne’e nasan Islam boot liu iha mundu. Entaun, mayoritariu Islam favorese ba kriminalizasaun abortu. Tan ne’e, iha Timor Leste ita la bele ona dehan katak Igreja Katolika mesak mak la aseita abortu. Mundu religiosa tomak, ne’ebé iha tradisaun forte kontra abortu. Razaun simples deit: “dom da vida” ne’e buat ida sagradu (lulik). Halo at ba moris, hanesan mos halo aat ba meio-ambiente ne’e pekadu.

FETO” VERSUS “INANG”: KESTAUN METAFISIKA

Uluk hau iha livru ida ho titulu “Love Beyond Life” (= Amor para alem de vida). Iha parte ida, eskritor (mediku no psikiatre) ko’alia kona ba terapia ne’ebé nia halo ba feto ida ne’ebé uluk halo abortu. Husi psikologia, nia dehan katak feto ida ne’ebé halo abortu ne’e sofre trauma iha nia vida tomak. Feto ne’e sente katak, nia kontribui ba omicidio no kanek (trauma) ne’e hela nafatin iha nia moris tomak. Até, wainhira nia hare feto maluk seluk ko’us oan nia sinti sofrimentu boot, tauk no nakdedar ba buat ne’ebé nia halo. Nia sofre culpabilidade ne’ebé naruk tebes. Liafuan “culpabilidade” katak, feto ne’e kondena nia an, sinti no hanoin katak nia kriminozu. Psikolog ne’e dehan katak, iha kazu abortu ita bele rezolve iha loron ida nia laran, maibe ninia konsekuensia lori ba iha vida tomak. Buat ne’ebé mediku ne’e koko atu halo mak fo orientasaun foun kona ba domin, esperansa no misericordia. Maibe, mediku ne’e dehan katak kanek ne’e fo nafatin fitar boot iha feto nia fuan laran.

Nudar estudante ida iha Roma (Italia), hau hala’o ferias-estiva (liburan musim panas) hodi servisu iha parokia ruma. Hau nia servisu atu atende ema ne’ebé hakarak mai ko’alia (hau mos aproveita atu treina hau nia italiano). Dala ida, hau simu feto ida (tinan 59) ne’ebé mai curhat ba hau kona ba abortu ne’ebé nia halo tinan 31 liu ba. Duranti oras 2 resin, hau rona deit nia lamentasaun, tristeza no trauma. Nia dehan katak, “bayang-bayang” kosok oan ne’e la lakon husi nia vida tomak. Hau simu deit curhat, la’os konfessa. Tan, iha Igreja Katolika, abortu so bele deit konfesa ba Bispo ka Amo Lulik katuas sira (ne’ebé hetan lisensa espesial husi Bispo). Nudar Amo Lulik joven ida, hau rona bebeik kazu hanesan ne’e iha kuliah. Maibe, hau nunka hasoru direitamente. Tan ne’e hau la konsege fo “bimbingan”. Maibe, esperiensia ida ne’e marka sinal boot ba hau, katak, abortu la’os problema simples.

Husi livru no esperiensia iha Italia ne’e, hau bele kumprende diak liu tan saida mak MJ Lucia Lobato ko’alia iha TVTL (12/03/09). Mais ou menos nia dehan, “... nudar inang, wainhira hau ko’us oan ida, ... hau iha esperiensia espesial ne’ebé ... personal teb-tebes, ... iha relasaun intimu (intimacy). Hau la bele esplika, ... tan ida ne’e hanesan dom (anugerah) ida”. Hau kumprende liafuan sira ne’e nudar espresaun husi filosofia humanista-personalista. Katak, MJ esprime konseptu “inang” ne’ebé hakat liu ona kestaun “fisika”: feto ida ho estadu isin-rua. Feto isin rua ne’e problema “eksternal”. Maibe, liafuan “inang” hatudu liu ba “intimidade” (intimacy) ida. Tan ne’e, feto isin-rua ema bolu momentu “maternidade”! Nia la’os deit ona “subjectividade”, maibe “inter-subjectividade” ... iha relasaun intima no sentimental. Mana Lucy nia liafuan hatudu katak sai inang ida la’os deit kestaun “fisika” (feto), maibe kestaun “metafisika”. Ho liafuan filosofika karik Mana Lucy hatudu ba “actus essendi”. Liafuan “metafisika” hakarak dehan “hakur-liu fisika; hakat liu ka la’o liu realidade fisika. Katak, antes ita hare labarik ida nia “isin” hahoris sai mai, ita iha ona relasaun ho “vida” ida. Entaun, hakarak la kohi Mana Lucy nia liafuan ne’e comporta necessariamente hanoin boot ida: antes ita hetan isin-lolos, ita hetan uluk ona “vida”. Inang sira (hanesan Mana Lucy) la sente ka hanoin katak iha sira nia kabun laran iha “na’an matak” (ulat, kepompong) ida, maibe iha “moris” ida. Moris/ vida ida tenki sai hanesan “esensia”: hun no abut. Isin ne’e hanesan actus existendi, katak, hetan ninia materia ka fisika. Tan ne’e mak iha filosofia Kristaun nian dehan, “anima rationalis est forma in homine, qua corpus est corpus”. Atu dehan : ita ema nia klamar rasional (esensia da vida) hola forma nudar ema nia isin. O homen é espirito incarnado. Ema nia isin hanesan fatin atu ema nia espiritu bele hela ba. Esensia ita ema nian mak “intimidade” (intimacy) ne’ebé revela nia an liu husi hahalok loro-loron nian iha moris isin nian (corporeality). Tan “intimacy” la iha espasu rasik, entaun nia presiza “materia” (fisika) ida atu revela nian an.

Entaun ita bele dehan, problema abortu la’os problema doutrina Igreja Katolika (ka Islam) nian. La’os problema “feto” nian. Hau hanoin, liafuan “feto” ne’e hatudu ba identidade fisika. Bele akontese katak feto ida la’os inang. Maibe, wainhira feto ida sai inang ida nia hetan liafuan ida furak tebes, “maternidade”. Liafuan “maternidade” hatudu ba esperiensia abstratu (ka metafisika), la’os fisika ida. Basá, “inang” hatudu ba vida/ moris ida tan iha esperiensia “intimidade” ho vida/moris ida ne’ebé buras iha nia laran. Se ita hakarak dehan, “ko’us oan” ne’e hanesan “doação” (anugerah) husi vida ida ne’ebé hakarak marka nia prezensa iha mundu. Abortu la’os ona hasai “na’an matak” ida, maibe hasai “vida” (moris) ida. Tan ne’e, se artigu 142º passa, entaun “feto” sira nia politika bele manan. Maibe, “inang” ida nia intimidade lakon nia sentido.

KESTAUN “INCEST” NO “VIOLASAUN SEKSUAL”

Tuir pozisaun Provedor (PDHJ) no Organizasaun Sosiedade Civil (OSC) nian katak, “incest” no “violasaun seksual” mos bele husu ba abortu. Maibe, pozisaun ne’e hatudu katak ita nia aktivista monu tama ona iha violensia grave hasoru humanidade. Se Governu no Estado simu argumentu ida ne’e, entaun hamutuk ho OSC legitima ona violensia grave ida: halo vitima ba feto no kosok-oan ne’e! Ne’e katak “vitima” iha vitima nia leten.

Maibe, fundamentu no justifikasaun husi PDHJ nian ba hau terivel (menakutkan; mengerikan) teb-tebes. Pozisaun Provedor nian ne’e – sadar ka la sadar – mai husi fundamentu filosofika ne’ebé iha tempu liu ba hamosu transpersonalismo totaliarios. Filosofia sira ne’e adopta husi Lenin-Stalin (komunismu), Adolf Hitler (nazismu) no Benito Mussolini (fascismo). Wainhira Hitler halo “damnatio memoriae” (penghancuran segala ingatan/ cuci otak), entaun Mussolini halo “fascii di combatimento”.

Ita ezamina took argumentu 2 husi PDHJ ne’ebé ba hau dramaticamente sai horivel (menakutkan). Ida uluk, Sr. Sebastião D. Ximenes dehan “embrio ne’e potensial atu moris nudar persona ida ... inang mak iha ona persona ida”. Ida seluk, Senhor Provedor dehan ita iha “dever” no “direito”. Estado/ Governo bele manda ema nia “dever”, maibe la bele manda ema nia direito. Ho fundamentu 2 ne’e, Provedor sustenta ideia atu bele halo abortu ba “incest” no “violasaun seksual”.

Caro Senhor Provedor, iha pensamento classico, “potentia” la bele haketak malu ho “actus”. Se embrio hanesan potensia iha inang nia kanotak, entaun “potensia” ida ne’e “vida” ema ida nian. Ninia konsekuensia, embrio ne’e hatudu “actus” (berkembang; evolui) nudar ema. La iha ema ida mak bele hanoin, katak, “fini” iha inang isin-rua nia laran mai husi animal kualker. Impossivel. Nune’e mos, nudar embrio iha inang nia kanotak nia la’os “na’an matak” ida, maibe “vida”. Hanesan MJ Lucia Lobato dehan, nia iha relasaun pessoal no intimidade. Ema ne’ebé ulun la haliis sei hanoin katak, inang ida la halo relasaun no intimidade ho “na’an matak”, maibe ho vida ida. Tan ne’e mak hau dehan, “potencia” tenki hamutuk ho “actus”. Provedor nia pozisaun hodi haketak “potentia” husi “actus” ne’e la normal (abnormal). Buat ne’ebé normal mak wainhira ita hanoin katak, “potentia” embrional moris daudaun iha “actus” do corpo humano nian. Provedor halo falsfikasaun filosofika ida atu justifika pozisaun politika ba “abortu”. Ne’e katak Provedor halo opsaun politika ida hodi direitos humanos nia naran. Hau kontesta pozisaun ida ne’e.

Ida seluk, dezastru boot ne’ebé Provedor halo, wainhira nia argumenta katak ita bele obriga “dever”, maibe la bele obriga “direitu”. Ate, Provedor dehan Estado ka lei mos la bele obriga! Hau hanoin, Provedor hatama hela “crença política” (keyakinan politik) ida husi ekstremista-liberal ne’ebé hakarak hamosu sistema “homo homini lupus” (ita ema hanesan asu-fuik iha ema seluk nia leet). Iha sistema ida ne’e, “forsa” mak manda. Se mak siak liu, nia mak manan; se nia mak manan, entaun nia mak los. Entaun, dala ida tan Nietzsche dehan, katak, ita ema lalika fiar ba “power of logic” (lei no moral, relijiaun no estadu) maibe “logic of power”. Iha kazu abortu, Provedor nia logica la’o ba dalan ne’ebé “mengerikan”: tan feto iha direitu no liberdade ba vida, nia bele halakon moris seluk ne’ebé fragil no inosenti. A lias, direitos humanos ne’ebé Provedor defende mak direitu ema forte nian, bibit unggul nian ... la’os ki’ik-oan no ki’ak-oan nian.

Uluk nanain, iha kazu “incest” ne’e mosu tan aman nia akasaun violensia ba nia oan feto. Ida ne’ebé halo krimi mak aman. La’os oan feto. Oan feto ne’e “vitima”. Sai horivel (mengerikan) teb-tebes, wainhira movimentu feto sira tenki “injeta” hanoin aat ida hodi suporta “vitima” atu halo “krimi” hodi “halakon vida” foun ida ne’ebé moris dadaun. Entaun, labarik feto ne’e muda husi “vitima” ba “kriminozu” ida. Nia komete krimi grave, tan halakon “vida” seluk. Ninia konsekuensia sei sai grave teb-tebes: labarik feto ne’e moris iha trauma tan sai vitima husi nia aman; iha tempu hanesan nia moris ho stigma ida nudar asasinu ba vida seluk.

Argumentu ida ne’e mos sei bele aplika ba “violasaun seksual”. Feto la’os kriminozu, maibe vitima. Ita la konsege ajuda nia atu hetan liberdade. Maibe, ita tenki hatudu ba nia atu oinsa mak bele halo “vingansa” hodi halakon tiha “fini foun” husi kriminozu. Movimentu feto sira la biban atu ajuda feto-maluk ida, maibe loke dalan ba “balas dendam”. Hau la defende “pemerkosa”. Maibe, hau hatudu deit katak “mungkin alasan aborsi tidak murni demi perempuan korban, melainkan atas dasar kebencian pada pemerkosa”. Ida ne’e todan liu, tan ita halo lakan feto nia odio no vigansa!!! Depois, iha kondisaun instabilidade mental ne’e ita justifika aksaun atu halo lakon kosok oan nia moris. Depois, hahalok ida ne’e ita falun ho liafuan furak “proteje direitu feto nian”.

Honestamente, hau la konvensidu ho logika abortu tan incestu no violasaun seksual. Pozisaun husi Provedor (no movimentu feto ka sosiedade sivil) ne’ebé pro-abortu ba “incest” no “violasaun seksual” reprezenta tendensia filosofia liu husi drama humanismu ateu ida. Hau la akuza katak Provedor Sr. Sebastião la fiar Maromak (filosofo-marxista Ernst Bloch dehan “atu bele sai ateu diak, ema ida tenki iha fiar Kristaun forte; no atu sai Kristaun diak ida nia tenki hasoru ateismu forte ida). Hau mos la kondena movimentu feto sira ne’e ateu. Buat ne’ebé hau hatudu mak “tendensia filosofia”: ita konsiente ka lae, Provedor no bin-feton foti fundamentu filosofia á la Friedrich Nietzsche nian. Ba Nietzsche ita ema tenki hatudu espesies ida nudar Superman ... “Man is something that should be overcome ... Man is a rope, tied between beast and Superman” (= ita ema hanesan buat ida ne’ebé tenki hakat liu … Ema hanesan kesak sira ne’ebé futu entre selvage no superman [cfr., Thus Spoke Zarathustra: 41. 43]). Tuir Nietzsche nia hanoin, atu bele too iha Superman entaun ita tenki deklara katak “God is dead!” (Maromak mate ona); tan “we have killed him” (ita oho lakon tiha ona Nia). Ho liafuan seluk, Nietzsche hakarak dehan “vida” iha ita ema nia liman, ita ema Superman sira. “Superman” ne’e mai husi “fini diak” (bibit unggul), kasta aristokrasia no intelektual. Atu bele sai nafatin Superman, entaun ita tenki oho Maromak. Se Maromak iha, entaun ita la iha ona liberdade pessoal. Tuir Nietzsche nia hanoin, Maromak ne’e serve ba deit moral atan sira (the slavery morality), ema sira ne’ebé ko’alia bebeik “domin”, “damen”, solidariedade, fraternidade, nst. Superman tenki hatudu “poder”, dominasaun, ekspansaun, nst. Tan ne’e mak filosofo J.P. Sartre deklara katak, “if God exists then human being is nothing” (Se Maromak eziste, entaun ita ema ne’e la iha folin ona).

Nietzsche nia deklarasaun seluk mos loke perspektiva foun ida. Nia dehan, “We believe ourselves to be causal agents in the act of willing; we at least thought we were there catching causality in the act. … causality had, on the basis of will, been firmly established as a given fact, as empiricism” (= ita fiar ita nia an nudar ajenti ba vontade nian; ita dala ruma hanoin ita mak iha neba atu kapta kausalidade iha hahalok nian … kausalidade, bazeia ba vontade, estabelese nudar faktu, nudar empirismu).

Rezultadu husi filosofia hanesan Nietzsche hanorin ne’e mak hamosu ditadura sira hanesan Adolf Hitler, Mao Tze Tung, Mussolini, Lenin, Stalin, nst. Ba sira, “ser humano” no “dignidade humano” sukat husi “superman” ka “bibit unggul” ka “fini maka’as” nian. Wainhira ita hare “fini” la fo folin diak, entaun tenki destroi tiha.

Filosofia nietzcheana nian fo inspirasaun ba teknologia moderna atu halo seleksaun ba «fini diak» no «fini aat». Inklui ba fini ema nian. Maibe, buat ida ne’ebé interesante iha filosofia, katak, ita uza argumentu rasionalista no logika formal. Ita halakon sentimentu humano. Provedor no bin-feton sira hakarak defende “vida” feto nian no “liberdade pessoal”, maibe sira kunsidera deit “fini diak” ka “bibit unggul”. La’os ema ki’ik no ki’ak sira. La’os ema inosenti. Sira la diskuti intimidade no maternidade husi “inang” sira nian.


POZISAUN IGREJA KATOLIKA: MORIS NE’E LULIK

Iha diskusaun sira, movimentu feto sira husu: “Tan sa mak Igreja Katolika tenki anti abortu, se ema iha razaun forte? Uluk nanain, atu dehan, Igreja Katolika defende Ukun Fuan iha Antigo Testamento ne’ebé dehan, «Keta oho!» (Exodo 20:12; Deuteronomi 5:17). Iha Novo Testamento, Jesus Kristu hakat liu tan hodi dehan, “... se mak rai laran hirus ba nia maun alin tenki hatan ba tribunal” (Mateus 5:21-22). Logika ne’ebé Igreja Katolika hatudu mak ne’e: hamate ka halakon “vida” ida ne’e hanesan konsekuensia hosi hanoin aat, “hirus”, “odio” no “vingansa”. Halakon “vida” la mosu derepenti deit. Atu oho ka halakon “vida”, entaun ema ida tenki hanoin, halo planu no ikus mai hala’o aksaun. La iha ema ida hader mai, naran kaer katana ida ba lere ema ida. Iha a priori: hirus, odio no vingansa.

Ideia ida ne’e mak sai baze ba reflesaun iha dokumentu husi Congregation for the Doctrine of the Faith (CDF), naran Donum vitae (dom da vida; anugerah kehidupan), liu-liu relasiona ho kestaun abortu. Igreja Katolika fiar metin katak, ema nia moris husi nia hun no abut kedas hanesan buat lulik ida. Tan iha neba involve mos “doação” (anugerah) husi Maromak. Tan ne’e dehan, “Antes que fosses formado no ventre de tua mãe, Eu já te conhecia; antes que saissses do seio materno, Eu te consagrei” (Jermias 1:5; Job 10:8-12; Salmo 22:10-11). Nune’e mos dehan, “Nada da minha substância escapava quando era formado no silêncio, tecido nas entranhas da vida humana” (Salmo 139:15).

Biblia hatudu katak, “vida humana” ne’e hanesan kriasaun ida iha silensiu nia laran. Iha kobertura misteriu ida nia laran. Ema sira husi kedas Antigo Testamento hatudu devosaun ida: moris ne’e lulik. Maibe, siensia moderna mos hanesan Antigo Testamento: la konsege determina ho maneira adekuadu iha oras/minutu saida mak “vida” hahu. Adolf Portamann, biologo ne’ebé manan Nobel Sientifika 1979, hakerek livru ida ho títulu Biology and Spirit, dehan katak, wainhira ita la konsege hare beleza (keindahan) iha natureza nia let, ita la konsege hare “vida”. Nia halo peskiza liu husi teoria evolusaun, no nia konklui katak evolusaun ita ema nian hatudu liu misterio no beleza, hatudu liu creative freedom. Los! Sientista lubuk ida mak lakohi temi Maromak nia naran, maibe sira brani deit atu dehan “there must be The Greatest Designer”.

Tan hare ba misteriu no beleza kriatura foun, Donum vitae (introduction: 5), dehan katak, “... no one can under any circumstance claim for himself the right directly to destroy an innocent human being” (= la iha ema ida ho sirkumstansia saida deit deklara nia direitu atu halakon ser humano ida ne’ebé inosenti). Igreja Katolika defende faktu ida: abortu ne’e pekadu mortal. Pozisaun ida ne’e mai husi kedas Kristanismu nia hun no abut. Wainhira Igreja dehan “pekadu” entaun la bele iha tan “excepção”. Entaun, Bispo no Padre sira la bele deklara katak abortu ne’e pekadu, maibe iha mos eksepsaun iha pekadu nia laran. Pekadu ne’e pekadu. La iha eksepsaun pekadu.

Se ita hare didiak argumentu husi Sosiedade Sivil (liu-liu movimentu feto), fundamentu atu legaliza abortu mak “antipatia” ba fetus. Kazu hanesan “incest” no “violasaun seksual” hatudu katak, bin-feton sira halo argumentu ida bazeia ba “hirus”, “odio” no “vigansa” ba kriminozu sira. Ita bele hirus, odio no halo vingansa ba kriminozu. Hau konkorda. Maibe, ita la bele uza razaun ida ne’e atu halo vitima (feto) sai fali kriminozu foun hodi halakon “vida” seluk ne’ebé la iha lian. Halo nusa ba mos, Igreja Katolika tenki sai nafatin “voice of voiceless people”.


KONKLUZAUN

Ita fila ba pergunta: abortu ne’e konflitu inang nian ka problema feto nian? Husi esplikasaun iha leten, hau hanoin katak problema feto nian ne’e meramente kestaun “fisika”. Ida ne’e fasil liu atu halo abortu, tan iha nia kabun laran iha deit “naan matak” ida. Maibe, wainhira abortu hala’o tiha sei mosu fali konflitu inang nian: konflitu intimidade no maternidade. Ida ne’e konflitu “metafisika”. Konflitu hanesan ne’e, atu impresta ManaLucy nia lian, nunka bele hetan esplikasaun. Hau hanoin, artigu 142º bele fo vitoria ba feto nia politika. Maibe, hau la hanoin katak nia fo vantagem ba “inang” sira.

Iha parte seluk, ideia kona ba “abortu” ne’e mai husi gaya-hidup women lib’s ne’ebé ohin loron sai moda foun iha mundu ne’e. Maibe, sira sukses iha kampanye politika atu konvense ema seluk nia moris. Maski nune’e, women lib’s la konsege kapta inang sira nia sentimentu no emosaun pessoal. Iha Timor Leste ita bele hare momos, katak, movimentu feto ne’e forte liu iha artikulasaun politika, maibe menus liu iha kontekstualizasaun kultural. Hau hanoin, se bin-feton sira ba halo “sosializasaun” kona ba código penal ne’e, ita boot sira sei hetan resistensia maka’as husi inang sira iha komunidade baze. Sira bele rona, maibe sira sei nonok deit! Ema hanoin katak, “diam artinya setuju”. Maibe, iha Timor Leste “nonok” hakarak dehan “resistir” too “ultima gota de sangue”.

Hau nia esperiensia husi Italia hatudu ona katak, abortu ne’e la’os kestaun “moderna” ka “tradisional”. Ida ne’e kestaun humanidade. Nasaun sira ne’ebé avansadu ona bele halo eksepsaun ba abortu legal. Wainhira sei “feto” jovens, sira simu abortu. Maibe, sira la konsege resolve kestaun depresi no trauma, frustrasi no culpabilidade ne’ebé inang ida sofre iha nia vida tomak. Tan ne’e, komparasaun ho Nasaun avansadu la fo garansia katak kestaun abortu bele rezolve. Komparasaun sira ne’e sempre falsu. Tan, kestaun “inang” ne’e sempre kompleksu no personal liu, kompara ho moda feto sira nian.

Tan ne’e, ikus liu, abortu la’os kestaun ba Igreja Katolika ka etika religiosa. Abortu ne’e problema ba ‘ser humano’, wainhira ita ema iha nafatin progresu “actus essendi” no “actus existendi”. Ita iha uluk lai vida, depois mak hetan “isin”. Vida ne’e designa iha inang-amang nia “amor profundo”. Amor ida ne’e hetan “incarnação” wainhira kosok-oan hetan isin iha inang nia kanotak, no hetan personalidade wainhira fo “senyum pertama” ba mundu.

La iha konflitu entre Igreja Katolika ho Estado/ Governo no Sosiedade Sivil. Provokasaun moderadora nian diak! Maibe, la profundu. Problema simplesmente mosu tan entidade sira ne’e hamrik iha pozisaun ne’ebé diferente. Igreja Katolika hamrik iha “sensu fidei” (fiar no valor moris ne’ebé nia tenki haklaken) nia leten. Estado/ Governo tenki hatudu ninia “crença política” (fiar no valor politika ne’ebé nia defende) nia leten. Sosiedade Sivil hakarak hatudu filosofia humanista nia leten. Situasaun sai komplikadu, wainhira “crença política” no filosofia humanista ne’e muda tuir moda, tuir kontekstu, tuir tendensia politika no ekonomia. Wainhira politika no sosiedade sivil bele “troka kulit” ba sira nia fiar, Igreja Katolika kaer metin nafatin nia fiar no valor moris ne’ebé hamrik metin ona iha tinan 2009 nia laran. Hanean “feto” bele troka nia an tuir moda ikus liu, Igreja Katolika nudar “Inang” no “inang” sira iha Igreja Katolika nia laran nunka troka sira nia domin ba nia oan. Ba “inang” ida, oan sempre hatudu “unum” (buat ida; único), “bonum” (buat diak/ bom), “verum” (buat loos; verdade) no “pulchrum” (buat furak/ beleza).

Wainhira hakerek hotu artigu ida ne’e hau nia fuan laran haksolok tebes, tan hau nia mama uluk la halo abortu. No hau bele moris. Ohin loron hau bele iha, moris no hala’o buat murak iha hau nia moris. Se hau nia mama mak halo abortu, ohin loron hau la iha, la moris no la halo buat diak no buat aat sira. Obrigado wain mama!
Excluzivu ba Forum Haksesuk

*) Direitor CJP Diocese Baucau, dosente etika fundamental, filosofia sosial-politika no ateismu kontemporaneo iha Seminario Maior S. Pedro & S. Paulo, Dili. Hanorin mos politika iha UNTL.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.