VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20200719

ARMANDO PINTO CORREIA

ARMANDO PINTO CORREIA

Dom Carlos
Filipe Ximenes Belo
Iha tinan 1935, Capitão Armando Pinto Correia ne’ebé sai Administrador da Circunscrição de Baucau (1928-1934), hakerek kona ba juramentu hemu ran iha ninia livru “O Gentio de Timor”. Pinto Correia hatudu rai balu iha “Colónia de Timor”, ne’ebé lisan hemu ran sei hala’o hela. Nia hakerek: “Iha Reino dos Belos, moruk ka paktu ran nian ema pratika atu defende/tahan interesse “mútuo e secreto”, dala barak, kiminozu mos, no hemu ran, sira bele fó tulun ba malu atu tahan ema no riku-soin sira. Iha kaneka ka kopu kiik ida, ema ne’ebé halo saun ka moruk,  fui tua mutin, tau turuk (gota) ran nian, ho tan  rai oiton. Iha kopu nia leten sira hatur katana ida. Ikus mai sira hamulak ba Maromak no Rain Na’in [Espírito da Terra] atu sai sasin ba juramentu ne’ebé sira halo dadaun, atu ikus mai sai belun no maluk (aliado ka partner) to’o mate; ema ruma la tuir moruk ne’e karik, katana ne’ebá sei hamate sira. Hafoin, sira  tunu bibi ida ka manu ida atu oferese ba Rai Na’in. Liu tiha ne’e, moruk na’in sira hemu ran ho tua iha kopu   to’o mamuk.

Moruk ran ne’e obriga ema fó presentes (hadia) ne’ebé folin boot; Ida ne’e la vale de’it ba sira ne’ebé halo saun ka aliansa ne’e, maibé, vale mos ba oan, bei-oan no jerasaun otas ba otas. Ema liurai sira mak halo juramentu ne’e karik, ne’e dehan katak sira la bele halo funu tan hasoru malu; sira hakotu tan lia atu sira nia povu ka emar la bele naok; ho moruk ne’e, atan sira hosi reinu ida bele liu ka passear livremente ba rai ka knua reinu seluk nian.

Wainhra bainaka ida hosi reinu ida tama iha knua laran, rai na’in  sira tenki simu didiak, hanesan ema lulik ida. Bainaka ne’e tama uma ida karik, uma na’in tenki fó-han, fó-hemu, no fó fatin atu toba.

Pinto Correia ne’ebé hela kleur iha Baucau haktuir katak, iha ne’ebá mos iha lisan halo moruk, aliansa ka paktu (bolu iha makasae, dá su).

Iha bei’ala sira nia tempu, katuas sira hemu ran, atu ba funu; maibé ikus ne’e, ema halo juramentu hemu ran atu moris ho hakmatek no iha dame laran: haree malu, hadomi malu, no tulun malu hanesan uma-kain ida de’it.

Pinto Correia fó ezemplu: iha tina 1929, xefe suku  Bahamori ho xefe suku Uaibobo , halo saun ka aliansa, atu sira nia emar (povu) la bele naok karau  kuda no bibi, iha suku (suco) rua nia laran. Iha tempu uluk aliansa ka paktu ne’e hala’o iha reinu ka suku barak nia let:

Iha aliansa entre ema hosi Samalari no Macadai; entre Uani-Uma no Maubara, entre Tirilolo no Liquiça no Oe-Cusse; entre Bucoli ho Macadai, etc.

Iha serimónia moruk ne’e, sira sona ho daun ka ai-reti ka tudik kroat  ba liman (antebraço), hodi hasai ran no fui ba nu nia kakun, kahur ho tua mutin: Hemu tiha buat hirak ne’e, sira hela hanesan belun ka maluk otas ba otas; la bele husik malu, iha tempu funu laran no tempu dame nian.

Iha Venilale, aleinde ran, tua mutin, sira  matan-fulun rua hodi tau iha kaneka ka kopu laran. Ikus mai matan-dook hasai ran hosi sira nian liman- fuan ikun hosi liman loos nian, hodi kahur ho tua-sabu. Ne’e hotu tiha, ema  ne’ebé halo dadun juramentu ne’e,   harohan ba Maromak atu fó kastigu ba maluk (partner)  ne’ebé  sobu uluk ka hakotu  aliansa ne’ebá.

Capitão Armando Pinto Correia mos haktuir katak,  molok  funu Manufahi hahú, iha Baucau,  moradores sira ka funu-na’in hosi loro sa’e, obrigadu halo juramentu hemu ran; atu labele halai lakon, ka halai ba hamutuk fali ho aswa’in Manufahi sira let. Entaun  alferes  Francisco da Costa obriga forsas sira hosi Baucau hemu ran. Tan ba ema lubun boot, reprezentante rua mak hemu: hasai ran hosi liman ka hirus-amatam hosi  ema ida,  repezentante timor ka firaku nian, no ran hosi reperezentante malae muitin/portugés nian. Kahur tiha ran metan (timor) no ran mutin (malae/português), fui iha kopu ida kahur ho tua-sabu, sira hemu hanesan moruk atu hametin aliansa entre emar timor no emar malae. (Maibé, moruk kotu iha 1975, bainhira malae mutin husik Timor-Leste hodi fila ba Portugal…)

*

Tuir Pinto Correia, iha enclave Oe-Cusse-Ambeno la iha lisan juramentu hemu ran. Maibé sira halo nafatin moruk (saun) atu ba funu. Moruk ka aliansa ne’e iha Oe-Cisse, uluk, ema bolu apam-lehu.

Iha Reinu Suro (Ainaro), ema libur malu ka asembleia atu halo lisan juramentu, bolu iaha.

Iha Manufahi (Same), ema ne’ebé halo ona juramentu hemu ran, bele tama d’eit iha belun sira nia kintal ka to’os laran, no ku’u ai-faun ne’ebé nia hakarak, no la iha ema ida atu bandu nia. (sei tutan).

Lisboa, 16 de julho de 2020

Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.