Jerasaun Ida Ne’ebé Merese Ba Ukun?

JERASAUN IDA NE’EBÉ MERESE BA UKUN ?

Husi:

*Carmelindo da Silva Caetano, S.H.

Iha públiku ita sempre rona jerasaun tuan no jerasaun foun, iha tinan kotuk liu ba iha inkontru Maubise I, II, ne’e kada lider politika sira hamutuk ho lider espiritual para prevene konflitu nomos atu prepara lider jerasaun foun aban bainrua nian (Jornal Independente, 23/4/2011), foin da-dauk ne’e mós ita rona dala barak kona-ba termus jerasaun tuan no jerasaun foun atu kaer ukun, balun dehan tuan mak bele ukun, foun sidauk bele, tranzisaun, atu hanesan fali UNTAET eziste hela nst. Ita iha esperensia lubuk ida no hatene momos katak ita konsege realiza mehi ukun an ne’e idepois ita taka dalan ba buat ne’ebé provoka haketak malu hanesan hau mak jerasaun ne’e, jerasaun ida neba, hau hosi rai ida ne’e no rai ida neba, hau hosi partidu ne’e no partidu ida neba mak di’ak tenki ukun, hau funu uluk no funu ikus, hau demostrasaun uluk no ikus mak merese kaer ukun nst. Idepois ita terus, susar no mate barak ona hasoru invazaun, ho matenek fununain sira, unifika ita hamutuk ba organizasaun oi-oin sempre timorenses hela deit ho baze unidu no la haketak an, ita servisu kapas los iha ailaran, iha kota laran, estranjeiru inklui iha inimigu nia rai rasik to’o ukun an.

Iha ukun an laran, laos ita atu revolta ba buat ne’ebé provoka ita atu haketak malu fila fali hanesan uluk no provoka terseiru parte foti oportunidade hanehan ita hotu mak ita foin dehan ita ida deit-kualia mos di’ak deit la provoka haketak malu nian. Asaun di’ak hirak ne’e, laos tenki kualia as deit ho personifikasaun liaguazen oi-oin ka retorika provokativu maibe mantein ho pratika ne’ebé hanesan uluk ita halo ona ho susesu atinji mehi ita hotu nian nudar pais soberanu demokratika ida ne’ebé tane a’as lei. Ba individu ne’ebé servisu ba rai ida ne’e estadu hatene hela no valoriza ona hanesan heroi no kria kondisaun ekonomiku balun ba sira ona, povu sei presija sira nia enerjia servisu, motivasaun no sira nia naran sei la lakon iha istoria timorenses, ita hotu hatene katak nasaun ne’ebé boot ne’e nasaun ne’ebé fó valor dignu ba nia heroi sira.

Pratika servisu di’ak ba rai ne’e tuir lolos ne’e reforsa malu mantein unidu, la provoka haketak malu. Lei, politika, programa saida deit ho ninia ezekusaun no kontrolu tenki justu la’o tuir mandatu legal nian tamba rai ne’e atu di’ak, a’at to’o funu ho rai seluk mós hakerek hotu ona iha ita nia konstituisaun. Mandatu legal ne’e ho hakerek no iha legalidade, se la hakerek ezemplu monta ema kaer ukun, mais monta tuir nia hakarak rasik no la konsensus didiak ne’e signifika informal kamandatu pesoal, sa tan dehan ida ne’e di’ak tamba foun no tamba tuan, ne’e la tuir dalan legal nian tamba konvensaun sira li-liu kona-ba direitu sivil no politika ne’ebé ita nia estadu ratifika no tuir ita nia Kontituisaun RDTL ejiji iqualdade – ema hotu hanesan iha lei nia oin ba vida hotu-hotu inklui sosial no politika (KontituisaunArtigu 16, numeru 1. Sidadaun hot-hotu hanesan iha lei nia oin, nomos iha direitu no obrigasaun hanesan, numeru 2. Labele halo diskriminasaun ba ema ida tamba nia kulit, nia rasa, nia estadu sivil, nia seksu, orijen etniku, nia lian, posisaun seksual eh ekonomiku, hanoin politiku ka ideolojia, relijiaun, instrusaun eh nia kondisaun fizika eh mental). Tan ne’e hakarak sai boot ka kaer ukun ne’e mós dalan iha hotu ona, la prioridade atu hare ba jerasaun tuan ka jerasaun foun maibe ba jerasaun Timorense ne’ebé iha kualidade signifika hatene servisu, halo duni laos la halo, dedikasaun as,berjasa ba rai ida ne’e, ou indepedenti ne’ebé kuiñesidu ho nia disiplina siensia no li-liu tuir prosesu politika no hetan fiar hosi povu mak sei ba ukun (Konstituisaun, artigu 106, pontu 1). Fiar ka konfiansa ne’e hosi povu no ba povu laos hosi ema individu ba ninia grupu, ne’e so kontextu privadu laos kontextu públiku nian. Kontextu públiku ejiji ita hatudu rejultadu signifikante ba prosperidade ka moris di’ak ita hotu nian laos kontextu individu hanesan, uma laran ka privasidade ruma, sai ho fuuk naruk ka badak ne’ebé ema koneksaun laiha labele mete. Ba kontextu públiku sidadaun presija mete tamba ne’e implikasaun jeral ba ema hotu. Ho buat hirak ne’e hotu, povu lakoi jerasaun ida kaer ukun ho problema kadera ka poder ne’ebé afeita ema mate, uma rahun (istoria pasadu sira) nomos povu lakoi jerasaun ida ba kaer ukun halo povu kiak tamba osan ita hotu nian sira nauk ka fó vantazen ba an no ema ruma (koruptor balun ba prizaun ona laos partidu ka estadu mak haruka nauk). Ukun ne’e povu nian duni, hosi ita ba ita timorense, labele iha bloku iha bloku laran fali, labele iha timoroan oan sei iha tan timoroan ketak fali. Timoroan ida deit! Laiha jerasaun tuan no jerasaun foun (nia fatin iha Biblioteka no iha ita nia fuan) laiha tranzisaun da-dauk, UNTAET (UN fatin iha Amerika) nst maibe so uniku ita prefere jerasaun timorense ne’ebé tuir prosesu catur politika ida formal ba ukun laos informal.

*Hakerek nain, Povu ida, hela iha Ailok laran
Dili, Timor-Leste, Kontaktu: 77341587