Komemorasaun Tinan 500: Komemorasaun Forsadu?*

Komemorasaun Tinan 500: Komemorasaun Forsadu?

mica B Soares

Komemorasaun tinan 500 (tuir kalendáriu versaun Governu Timor-Leste) Portugez tau ain iha Timor nebe hala’o ho festa bo’ot ho gastus públiku la’os uituan iha Rejiaun Autónoma Oecusse iha loron 27 Novembru 2015, hamosu opiniaun pro no kontra liu-liu entre Governu no povu bai-bain nomos sosiedade sivil no intelektual Timor-oan sira lubuk ida to’o hamosu polémika, hamosu reasaun emosional, ate to’o hamosu sentimentu xenofobu no rasista iha nivel balu, tanba interpretasaun istoria kolonial iha Timor husi parte Governu ba públiku mak la klaru, halo konfuzaun, kahur eventu komemorasaun rua nebe sira nia istoria kontradiz ba malu, no iha parte ida haree hanesan desvaloriza no halo negasaun ba istoria no identidade Timor nian rasik. Pur ezemplu, laiha konkordansia nasional konaba data ka tinan lolos wainhira mak Portugez tau ain iha Timor. Tuir istoriador sira katak fo-foun Portugues sira tau ain iha Timor tanba iha interese komersial, maibe sira hasoru rai-na’in nebe kontra hasoru sira hanesan esperiensia ema Atoni funu hasoru Portugez sira. Kolonizasaun Portugal nian loloos hahu hafoin tinan atus tolu resin husi tinan 1515. Tuir istoriador sira katak Portugal hahu koloniza lolos Timor iha tinan 1890. Molok Portuguez tau ain iha Timor, iha ona ema rai-liur seluk hanesan Xina, Árabe, India no Gujarat mak halo uluk kontaktu no interaksaun ho Timor, liu-liu iha area komersiu tanba Timor nia riku soi ai-kameli, kabas, bani-ben no nsst.  Narativa ofisial nebe Governu uza atu defende nia pozisaun katak Timor-Leste ohin loron ukun aan no sai úniku iha rejiaun ne’e tamba faktus istoria kolonial Portugal nian, se lae estadu Timor-Leste sei la eziste, rai Timor halo parte ona Indonezia. Argumentu husi faktus istoria ne’e haree deit husi parte ida maibe kestionavel. Wainhira nakloke ba diskusaun, sei mosu argumentu no interpretasaun oin barak seluk nebe bele tetu hodi hetan konsensu nasional hodi haburas istoria Timor-Leste nian. Desde programa komemorasaun tinan 500 ne’e fo sai ba públiku, Governu tenta ajusta, redifini dala hira kedas tema husi komemorasaun tinan 500 ne’e, to’o ikus impoin unilateralmente ho tema interaksaun sivilizasaun rua, Timor-Leste no Portugal no afirmasaun identidade timor-oan (500 Anos de Interacção entre duas Civilizações, Timorense e Portuguesa e Afirmação da Identidade Timorense) sein iha konsultu públiku ruma. Autor hakarak halo reflesaun konaba prosesu ne’e rasik no hamosu perguntas krítiku balu tanba ida ne’e mak sai nudar autor nia preokupasaun nudar povu Timor-Leste ba komemorasaun tinan 500 ne’e.   

Dala barak komponente governamentais no non-governamentais, bele dehan ita barak, wainhira halo diskursu públiku ka relatoriu ruma, iha tendensia uza lia-fuan murak sira hanesan “inkluzivu”, “partisipativu”, “konsiderasaun”, “respeitu”, nsst atu hafunan no dignifika ita nia lian sira atu atrai povu ka ema seluk maibe ita sempre failla iha prátika, dala barak tanba la’os lahatene, maibe halo finji no deliberadamente lakoi atu tau ba prátika. Dala barak tanba tauk no tanba ne’e ameasa sira nia status kuo (status quo). Tuir autor nia haree, durante ne’e, Governu rasik nein iha inisiativa no konsiderasaun oan ruma hodi kria ambiente ka fo espasu no tempu ba entidades estadu, sosiedade sivil, inklui Igreija no intelektual no sidadaun bai-bain sira tur hamutuk hodi difini lisuk no halo diskusaun hodi hetan konsensus nasional molok hamosu tema komemorasaun nebe reklama katak reprezenta Timor-Leste no nia povu tomak.  Governu ansi hakarak halai lalais, hakarak hatudu katak sira bele, halo buat hotu iha tempu badak atu hetan lejitimidade no rekonhesimentu polítika. Se uluk iha periodu tranzisaun, ita kritítika komunidade internasional sira nia mentalidade hakarak ansi no obriga ita atu halo tuir saida mak sira impoin, ohin loron ita repete lolos deit saida mak akontese ba ita iha tempu pasadu. Governu ho mentalidade kolonialista nian kapitaliza povu barak nia ignoransia tanba laiha kuinesimentu kle’an ba istoria Timor rasik tanba faktores oi-oin (la’os sira nia sala), hodi impoin sira (Governu) nia hanoin no reklama katak povu aseita buat nebe Governu halo sein involve sira (povu), husu sira nia konsiensia, hanoin krítiku ruma no sira nia sentimentu rasik ba istoria pasadu. Lideres politiku balu, sira nebe agora sei ativu, no balu la ativu ona iha palku politika nasional, uza sira nia autoridade moral fo opiniaun publiku nebe hamalahuk povu nia matan, taka povu nia neon hodi hakru’uk deit ba dezisaun Governu nian hanesan lejitimu no reprezentativu.  Povu balu konsege simu no tolan tomak deit hanoin ne’e sein iha hanoin krítiku ruma, pelu menus husu netik pergunta tanba saida mak Governu hamosu ideia halo komemorasaun tinan 500 ne’e?. Tamba saida mak Governu hamosu tema komemorasaun nian hanesan ne’e? Tanba saida mak nune? Iha tendensia polítika ruma? Ita balu nebe iha oportunidade aprende uituan esperiensia husi nasaun seluk nebe hetan esperiensia kolonial, sira lori tempu naruk atu hakerek sira nia istoria pasadu, sira nia matenek na’in sira tenta kria ambiente hanoin krítiku, kestiona esperiensia pasadu hodi hatur loloos istoria ba jerasaun oin mai. Maibe iha Timor-Leste, Governu repete hahalok nasaun balu nebe ho forsa politika hamate hanoin krítiku konstrutiva sira nia povu nian sein konsidera no fo oportunidade, liu-liu ba nia intelektual sira, atu buka hatene didiak liu tan ho hanoin konstrutivu hodi hakerek no habelar liu tan kuinesimentu ba istoria Timor-Leste nian. 

Wainhira Governu deklara katak komemorasaun ne’e atu afirma identidade timor oan nian, ne’e signifika identidade povu nasaun ida nian, nasaun Timor-Leste. Serake Governu, pelu menus antes ne’e kria netik ambiente ka espasu ruma atu povu sente katak sira esperiensia hela “krizi identidade nasional’ atu nune loke oportunidade ba povu rasik atu hanoin lisuk hodi difini sira nia identidade? Keta haluha, molok kolonialista Portugez sama ain iha Timor, timor-oan sira mos iha rasik ona ninia identidade kultural hanesan lian, uzu kustume, fiar nsst. Buat ida konstrusaun identidade nasional ne’e nudar prosesu konstrusaun sosial nebe hetan influensia husi fatores barak, liu husi evolusaun oi-oin inklui nasaun nia istoria pasadu. Maneira Governu Timor-Leste nian halo agora ita bele kestiona katak krizi identidade ne’e nudar nasaun Timor-Leste nian ka krizi identidade nudar lider politiku balu nian deit? Infelizmente durante ne’e laiha inisiativa husi parte kompetente sira, tantu husi Governu, Sosiedade Sivil, inklui Igreija no universitariu sira mak atu hanoin lisuk hodi kria espasu ba diskusaun ho tópiku sira hanesan ne’e. Iha parte balu, líder istóriku balu hamosu opiniaun públiku ho sentidu pozitivu enkouraja nasaun Timor-Leste no Portugal atu labele iha prekonseitus iha sira nia relasaun amizade ba malu. Maibe hanoin ne’e kontradiz boot ho realidade. Governu rasik la antisipa ho hanoin kle’an atu fihir ba kotuk haree fila fali atributu nasional balu nebe sei nakonu ho sentimentu istoria pasadu hodi evita interpretasaun oin-oin no evita prekonseitus husi nia sidadaun sira. Ita hare, komemorasaun iha loron 27 Novembru 2015, Governu hakarak halo ho sentidu rekonsiliasaun maibe, iha loron tuir mai kedas, 28 Novembru 2015, wainhira komemora loron ukun-rasik-an, ita sani tekstu proklamasaun ukun-rasik-aan no hananu ho orgulhu hino nasional Timor-Leste ho lia-fuan sira nebe nakonu ho prekonseitus no sentidu anti-kolonializmu no anti-imperialismu. Nune’e, ita rasik halo kontradiksaun boot ba istoria foun nebe ita hakarak marka ba jerasaun foun. Hatudu katak Governu laiha dunik sensibilidade no preparasaun diak ba komemorasaun ne’e. Timor-Leste sei falta tebes ninia ema atu hamosu hanoin krítiku atu hasai lian hasoru ba prosesu ruma ba interese nasional. Timor-Leste presiza tebes atu deskoloniza nia aan, nia mentalidade, hodi hamosu hanoin krítiku ba nia istoria rasik atu hatur loloos fali nia istoria pasadu liu husi partisipasaun no inkluzividade husi nia sidadaun rasik, nakonu ho konsiderasaun husi autoridade nasional sira. Atu hamosu ambiente hanesan ne’e, dalan ida maka Governu tenki tau matan hasa’e kualidade edukasaun, kria espasu ba diskusaun publiku hodi nune bele haburas ema nia pensamentu krítiku. 

Husi: mica Barreto Soares