VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20150901

Tinan Atus Lima: KAPITULU 16 - FUNU CAILACO (1725-1726) - Parte Daruak

500 ANOS – TINAN ATUS LIMA  Emar Timor Ho Malae Mutin Hasoru Malu  
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

KAPÍTULU 16.º - FUNU CAILACO (1725-1726)- Parte daruak

Atu hasoru tropas gvernu portugés ho moradores sira ne’ebé liurai sira haruka, Dom Aleixo, liurai Caelaco nian, fo ordem atu populasaun evakua ba foho Cailaco (Kailaku). Ema mane, feto, foin-sa’e, labarik, ba hotu akampa iha foho leten. Sira mos duni sa’e ba fohop leten balada: bibi, kuda no karau, fahi no manu. Balu ba hela kuak laran; balu hada kastelu ho ai-rin no fatuk; mane asuwa’in sira lori diman, rama-isin, surik, ai-donan, no kilat. Kilat balu iha kilat musan, balu iha pólvora no balu uza fatuk.

Iha loron 26 fulan outubro 1726, kapitaun Joaquim de Matos ho nia tropas monta akampemnto iha foho Caelaco nia hun. Iha tempu ne’e, sira titu “inimiguu”, sobu no sunu uma ka “pos” ne’ebe asuwain Caleco sira harii nanis. Iha loron 29 to’o mos tropas hosi Maubara no Coutubaba funu hasoru funu-nain tsira ne’ebé un hosi foho lolon. Nei-neik forsas portugés sa’e to’o foho klaran. Iha ne’e, asuwian sira halo tiha ona trankeira boot ida sukat quilómetru tolu; iha fatin nee, “inimigos” sira halot ai-han, sana, bikan, kusi, luhu no buat seluk tan; fatin ne’ebá mos iha we-matan ida. Atu tama tranqueira ne’e susar liu. Topas balu tem ke sa’e tuir hali-hun sira abut ne’ebé tabele to’o rai. Hosi tranqueira aswain Caelaco tiru hasoru, tiru ram-oan no duir fatuk mesak bob-bot deit ba karaik, to’o oho soldado no mordor sira. Iha asaltu ba tranqueira ne’e, ema hosi Caelaco, na’in 80 mak mate. Ho ataque ne’ebá, “revoltosos” balu halai ba foho tutun, balu aba foho sorin, balu fali konsege halai to’o foho Atsabe nian.

Iha fulan novembro 1716, forsas hosi Dili no loro sa’e too Caelaco. Forsas konjutas halo serku ba foho Caelaco durante loron sanulu resin rua, maibé asuwain sira la rende. Hosi subar fatin iha foho, feto balu ho labarik sira tun ba kuru be, iha be-matan. Feto no labarik balu ema kaer; balu halai kalon, balu oho-aan.

Ho situasaun ida nee’, liurai Dom Aleixo, no dato Laku-Mali ho tan dato balu ba rende iha akapemto portugés, maibé ema wa’in ne’ebé subar iha fatu kuak no ai-laran lakohi tu no la rende. Kapituan Joaquim de Matos husu ba Dom Aleixo, atu selu imposto, entrega kilat no armamentu seluk. Entretantu, udan boot tau maka’s, mota tun, kalohan no abu-abu taka metin rai no dalam sira. Tamba ne’e, dato balu no sira emar halai hikas ba foho. Ikus mai, Joaquim de Matos ho Gonçalo de Magalhães haruka forsas sira serka foho Caelaco: balu hosi lormunu, balu hosi loro sae, balu hosi tasi-mane, no balu hosi tasi-feto, la husik funu-nain Caelaco sira sai no tama.

Iha loron tolu fulan dezembro, asuwain sira tun hosi foho ataka fosas governu nian no oho tiha sargento-mor Lucas da Cunha (male mutin). Iha loron 5 fulan ne’ebá, forsas governu nian deside atu fila ba Díli, no Batugadé. Tuir dalam sira mos hetan atake hosi funu-nain balu. Joaquim de Matos lori hanesan dadur Liurai Dom Aleixo, ho dato Laku-Mali hodi ba entrega ba governador iha Lifau.

Iha tempu ne’ebá malae no moradores lalin revoltoso sira nia karau hamutuk rihun rua (2.000); sira teci ema inimigu na’in atus ida limanulu (150) nian ulun-fatuk; lori dadur ema na’in 168.Tuir dadur sira lian, sira nia maluk n’ain 300 mak mate iha foho leten. Hosi tropas portugés , ema na’in tolu nolu resin walu (38) mak mate, no brak mak kanek. Iha loron 8 fulan dezembro forsas sira ne’ebé fila ba Prasa/Dili, tuir selebrasum misa iha Tibar.

Maibé funu Caelaco la remata iha tinan 1727. Tanba governador sira nia hahalok, no divizaun iha Liurai timor sira let, sei akontese revolta barak. Istoriador balu katak dame lolós harii metin iha tinan 1787!

Dom Carlos Filipe Ximenes Belo
Premiu Nobel ba Paz 1996

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.