POLÉMIKA CALISTO GONZAGA

POLÉMIKA CALISTO GONZAGA

Filipe Rodrigues Pereira* 

.

Depois de eis-PM, Xanana Gusmao hato’o ninia depoimentu ba kazu Calisto Gonsaga nian iha Tribunal Distrito Dili (TTD) no iha dia seginti le’e eis-PM Xanana ninia opiniaun ida iha Jornal Diario 6/7/2015 nebe’e nu prinsipiu deklara katak Calisto Gonsaga hala’o eis-PM ninia ordem, ordem nebe’e tuir eis-PM Xanana iha konhesimentu husi Concelho de Estado no Konselhu Superior da Defesa e Seguransa, no le’e mos deklarsaun Prokurador Geral da Republika, Dr. Jose C. Ximenes iha Timor Post 7/7/2015 nebe’e no prinsipiu ho pozisaun, mantein Calisto Gonsaga nudar autor prinsipal ba kazu deportasaun ba ema entranjeiru na’in 5 ba Indonesia iha tinan 2012 nebe’e lori droga tama iha Timor-Leste tamba la iha ordem eskrita, nomos hakait ba “primeiru akordaun” juizes iha TTD iha tempu hirak liuba nebe’e kondena Calisto Gonsaga ho tinan 9 prizaun, klaru hamosu konfuzaun iha sosiadade nia let, Xanana inklui membru Concelho Estado sira mak tenki resposabiliza ka Calisto nudar implementador ba ordem mak tenki responsabiliza ba deportasaun refere?

Iha siensia jestaun (ilmu manajemen) nian ita konhese katak buat ida naran ordem ne’e iha oin rua, ordem pur eskrita no ordem verbal. Ordem ho forma rua ne’e konsidera nudar buat nebe’e ofisial hotu. Geralmente iha pratika dalabarak ordem aplika la ho eskrita, ordem ne’e identiku ho liafuan verbal nebe’e mai husi superior ba ninia subordinadus sira. Importante mak ordem ne’e halo tuir regras no intereses estadu ida nian.

Relasiona ho ordem, ba Calisto Gonsaga nia kazu maka tuir lolos iha prosesu interogatoriu iha nivel Ministeriu Publiku (MP) nian, MP tempu neba’a tenki bolu kedan ona PM ka Ministro Defesa no Seguransa, Xanana Gusmao hodi rona PM nia deklarasaun tamba Calisto deklara antes ona katak “deportasaun” ba ema extranjeirus na’in 5 bazeia ba ordem husi PM. Hirarkiamente klaru la direta ba Calisto maibe bele liu husi Komandante Geral PNTL tempu neba’a, Dr. Longinhos Monteiro. Ou iha tempu kazu ne’e tama ona iha prosesu julgamentu juizes sira devia manda chamada ba PM Xanana atu ba’a sai sasin ba Calisto nia kazu hodi justifika katak PM Xanana mak fo’o duni ordem deportasaun ba extranjeirus nain 5 ne’e ka la’e.

Hakerek’nain fiar tebes katak, sein ordem husi ninia superior maka ho pozisaun hanesan Komandante Servisu Investigasaun Kriminal iha tempu neba’a, Calisto sei la barani no la iha kompetensia naton atu foti desizaun mesak halo “deportasaun” ba ema na’in 5 ne’e ba Indonesia, tamba deporta ema estrajeiru tenki iha kooperasaun ho instituisaun seluk iha Timor-Leste, minimal tenki koopera mos ho Ministerio da Justica, Ministerio das Finansas no Ministerio Negocios Extrangeiros. Nudar PM, Ministerios hirak temi daudaun ne’e iha Xanana nia okos. Tamba ne’e, deklarasaun eis-PM Xanana nebe’e fo’o sasin iha Tribunal ba’a kazu Calisto nian presiza hetan konsiderasaun a’as husi juizes nebe’e julga hikas kazu ne’e.

Karik iha tempu liuba mak juizes sira bolu kedan eis-PM Xanana hodi fo’o sasin ba Calisto nia kazu, Hakerek’nain fiar katak Calisto sei la han ka la hetan kondenasaun tinan 9 iha prizaun, tuir “primeiru akordaun” TTD nian. Pergunta ba publiku mak ne’e, tamba sa mak tempu neba’a juizes nebe’e hatun “primeiru akordaun” la bolu PM Xanana hodi rona ninia deklarasaun basa’a Calisto nudar argidu deklara antes ona ba Tribunal katak ‘deportasaun’ refere bazeia ba ordem husi superior?! Klaru katak, ba Calisto nia kazu, se la bolu PM Xanana sai sasin iha tribunal maka automatikamente desizaun Tribunal liu husi “primeiru akordaun” sei la justu. Dala ida tan, tamba sa mak la bolu PM Xanana hodi rona ninia deklarasaun tamba PM Xanana nudar sasin prinsipal?! Tribunal fatin atu hakotu lia los no fo’o justisa ba ema hotu, Tribunal la’os warung kopi . Tamba ne’e ba kazu nebe’e deit mak tribunal julga, juiz sira presiza bolu ema nebe’e deit mak sai potensia kria kazu ida, nomos presiza atu tetu ho tasak sirkunstasia tomak nebe’e haleu kazu ne’e antes hatun akordaun.

Maibe, falhasu grave iha “primeiru akordaun” nebe’e hakotu ba Calisto nia kazu iha prosesu nivel juizes TDD nian hetan respons positivu husi Tribunal Rekursu nebe’e ikus hatun desizaun atu kazu refere julga hikas fali no presiza bolu PM Xanana hodi fo’o sasin iha TDD. Calisto sei iha esperansa atu hetan desizaun diak ruma husi “segundu akordaun” husi juizes TDD, tamba desizaun nebe’e Tribunal Rekursu hatun, monu iha tempu nebe’e Xanana sei saudavel hodi bele hakat ba’a to’o Tribunal hato’o ninia deklarasaun nudar sasin ba aktu deportasaun ba extrajeirus na’in 5.

Ita tomak sei la imajina, wainhira Tribunal hatun tiha “primeiru akordaun” nebe’e kondena Calisto ho prizaun tinan 9, wainhira kazu ne’e iha hela prosesu rekursu mak Xanana tempu neba’a pur destinu, mate, Calisto kala tenki ba kumpri duni kadeia tinan 9 tamba PM Xanana nudar ema prinsipal nebe’e fo’o ordem halo deportasaun mate tiha ona. iha ne’e mak ita tomak presiza fo’o hanoin ba malu katak, diak liu ita fo’o liberdade prizaun ba kriminozu rihun ida, duke kondena ema ida nebe’e sala la iha.

Hase’es a’an husi opinioins pro no kontra, Hakerek’nain konsidera katak eis-PM Xanana ninia deklarasaun nudar sasin ba Calisto nia kazu bele fanu pilares soberanu hotu estadu Timor-Leste nian, nune’e mos ba parte akademiku, sosiadade sivil sira no populasaun em jeral hodi “halo esforsu extra” atu nune’e bele hadiak liu tan sistema judisiariu iha nasaun foun ne’e. Minimal eis- PM Xanana nudar eis-lideransa funu nian iha mementu ne’e fo’o ona ezemplu diak, hakarak responsabliza ba’a buat nebe’e mak sai ninia responsabilidade iha ninia governasaun iha Tribunal nia oin. Se Xanana deit prontu responsabiliza ninia ‘sala’ iha tribunal, nusa mak entidades seluk nebe’e mak durante ne’e tribunal bolu dala hira ona lakohi marka prezensa iha tribunal?!

Ba kazu Calisto nian, Hakerek’nain fiar katak Xanana ninia depoimentu foin daudaun bele fo’o mudansa signifikativu kompara ho “primeiru akordaun” nebe’e mak juizes sira hakotu iha tempu hirak liuba. Hakerek’nain mos fiar katak ba kazu ne’e, juizes iha TDD sei la tau a’an nudar deit ema legalistas hodi ta’u ses aspektu seluk-seluk, liuliu aspektu intereses nasional nebe’e liga ho seguransa regional iha sira nia konsiderasaun. Juizes nebe’e julga hikas kazu ne’e presiza konsidera katak tempu neba’a nudar PM, Xanana lori kazu ne’e to’o iha meza Conselho de Estado no Conselho Superior de Defesa e Seguransa atu deskuti, ne’e hatudu katak estadu konsidera deportasaun ba estrageiru na’in 5 nudar aktu hodi salva intereses nasional iha area regional ne’e. Infelizmente, tempu neba’a dalaruma Tribunal no Prokurador Geral da Republika la iha konhesimentu deportasaun ba extranjeirus nain 5 refere.

Relasiona ba hanoin hirak temi iha leten, ikus liu Hakerek-nain hakarak mos fo’o hanoin mai ita hotu, koalia konaba lei no justisa, dalaruma ita hotu presiza hanoin hikas fali matenek-na’in sira nebe’e haklaken katak, salvasaun no moris-diak povu nian mak nudar lei nebe’e a’as liu iha nasaun ida nia laran, / keselamatan dan kesejahteraan rakyat merupakan hukum tertinggi dalam suatu negara.*** (Opiniaun ne’e publika mos ona iha Jornal Diario no Independente iha edisaun 10/7/2015).

*Hakerek-nain nudar Dosente iha Universidade da Paz, sobrevivente 12 Nov. 91, Masacre Santa Cruz, hela iha Dili. Opiniaun ne’e nudar hanoin pesoal, la reprezenta instituisaun nebe’e Hakerek’nain hakna’ar a’an ba.