Avelino Coelho VS Carlos Saky Iha Kontextu “Hadau-Malu” XANANA nia KONFIANSA Iha Prosesu Luta ba Libertasaun Nasional

Avelino Coelho VS Carlos Saky Iha Kontextu “Hadau-Malu” XANANA nia KONFIANSA Iha Prosesu Luta ba Libertasaun Nasional

Husi: Jose Maria Guterres

Iha semana hirak liu ba Companhiero Carlos Saky lansa livru ida kona ba RENETIL nia kontribuisaun ba prosesu luta ba ukun rasik-an.

Iha livru ne Saky koalia mos kona ba Saudozu Mau Hudo Ran Kadalak nia lalaok no nia aktividades  wainhira Hudo tun no hela ona iha vila laran. Mau Hudo nia naran nebe Saky temi iha livru ne, ikus mai hamosu polimika no hetan reasaun makas husi membru balun iha Parlamentu Nasional liliu husi bankada FRETELIN-CNRT, tamba Mauhudo iha relasaun emosional ho partidu historiku FRETELIN iha tempu naruk nia laran nebe inseparabel.

Akuzasaun makas liu mai husi Aquita Tama Laka (membru PST) nebe dehan katak Saky manipula istoria no la rekonhece partisipasaun no kontribuisaun husi estudandes no organizasaun sira seluk nebe la hamahan-an iha RENETIL nia okos, maibe estudantes sira ne’e mos partisipa no kontribui ba prosesu luta ba libertasaun nasional iha Indonesia (Timor Post, 16/06/15). 

Akuzasaun nebe Aquita halo hasoru Saky, katak Saky manipula istoria no la rekonhece estudantes no organizasaun sira seluk nia kontribuisaun, Saky deskorda hotu liu husi nia artigu (Timor Post. 15-16/06/15). Saky hateten Aquita la le’e ninia livru nein tahan ida husi buat sira nebe nia temi iha livru laran. Saky haktuir tan katak iha livru ne’e nia temi hotu estudantes no entidades sira seluk nia kontribuisaun maske laos hotu-hotu. Tamba Saky nia fokus atu hakerek deit kona ba RENETIL ninia papel iha luta ba libertasaun nasional.

.

Iha artigu ne’e, hakerek nain sei la koalia konaba saudozu Mauhudo ou Aquita Tama Laka hanesan pesoal maibe sei foka liu ba RENETIL hanesan organizasaun versus Avelino Coelho hanesan OJECTIL/FECLITIL/AST/PST nudar key person. 

Laiha ema ida maka bele nega kontribuisaun RENETIL nian ba luta ukun rasik an. Husi kontribuisaun hotu-hotu nebe RENETIL halo, entre sira ne’e hotu, kontribuisaun no susesu bot nebe lideransa/fundadores RENETIL nian halo mak konsege muda no transforma mentalidade estudantes Timor oan  sira iha Indonesia hodi hola parte no aktivu iha resistensia maske la’os estudantes hotu-hotu.

Pur exemplu, iha tempu lndonesa nian, estudantes sira balun iha Dili ou iha Timor laran nebe nia familia sira sai kolaborador diak hodi koko hametin no haburas politika pro-integrasaun, familia kontribui ho TNI ou sira nebe nia inan-aman okupa ona pozisaun diak nebe lakohi duni ukun-an, sira nia oan goza kareta no motor hodi ba eskola no hakribi hola parte iha asaun sira kontra politika pro-integrsaun iha Timor-Timur, maibe RENETIL iha saudozu Nando Lasama nia lideransa bele transforma sira nia oan nebe ba kontinua estudu iha Indoensia hodi kontra politika integrasaun.

Oinsa ho pasazen OJECTIL/FECLITIL/AST mais tarde PST? AST/PST identiku ho Camarada Avelino Coelho. Hanesan Aquita deskreve iha nia artigu, Avelino hari’i OJECTIL iha dia 20 de Dezembru 1981, iha momentu nebe jeventude seluk ladauk hanoin atu hari’i organizasaun resistensia ruma, Shalar Kosi ho nia grupu hakat uluk no lao dok los ona. Husi neba Avelino Coelho komesa halo ligasaun no kontaktu ho Komandu da luta.

Avelino Coelho nia ‘kelebihan’ mak ho idade 19 anos, iha situasaun ida sei defisil, nia bele forma organizasaun resistensia ida (OJECTIL) atu haforsa frente armada ho kamada resistensia sira seluk hodi luta kontra okupasaun lndonesia. Husi ne’e Shalar Kosi komesa hato’o nia hanoin ho objetivu hakarak mos fo’o balansu em termos de pensamento ba desisaun sira nebe’e Komandante em Chefe das Falintil, Kay Rala Xanana Gusmao hasai.

Ho prosesu funu nian nebe’e ikus mai fo’o mos orientasaun hari no haforsa politika klandistina-diplomasia maka ikus mosu mos grupu juvenil iha vila laran no sai ba rai liur. Iha tempu ne’e mak mosu ona diverjensias no hadau-malu konfiansa husi Ailaran, inklui buat nebe’e akontese entre Avelino no RENETIL. 

Pergunta mak ne’e, tamba sa mak AST/PST han-malu bebeik ho RENETIL dezde tempu resistensia to’o mai agora?

Ita hotu hatene no akompanha organizasaun rua ne, tantu RENETIL ou AST hotu-hotu fo ona nia kontribuisaun ba rai ida ne’e nia indepedensia maske ho porsaun nebe la hanesan. RENETIL hakruk tomak ba orden komando da luta, ba Xanana Gusmao iha 24 oras la’iha rezerva. Tamba ne mak RENETIL besik ba Xanana. “Amizade” ida ne’e forsa liu tan wainhira saudozu Fernando Lasama dadur hamutuk ho Xanana iha LP Cipinang.

Fenomenu interesante tebes ida mak, Avelino Coelho mos besik ba Xanana tamba Avelino kontra komando da luta nia politika, desizaun no mudansas hirak nebe Xanana halo durante iha periodu balun. Maske Avelino kontra Xanana nia politika maibe nia kontinua firmi no konsistente hodi fo nafatin nia kontribuisaun ba prosesu libertasaun da patria. Hanesan Aquita mensiona iha nia artigu, Avelino komesa halo korespondensia ho Xanana komesa kedas husi 1981 ba leten e kontinua nafatin wainhira Xanana iha Cipinang. Ho liafuan seluk, Hakerek nain hakarak dehan deit katak, “RENETIL besik ba Xanana tamba obedese 24 de tempu, Avelino mos besik Xanana tamba kontra, em termos unidade na diversidade.” Dalaruma Xanana mak bele esplika diak liu konaba ligasaun RENETIL no Avelino ba ninia lideransa iha prosesu funu nian. Maibe simplesmente ita bele nota katak kontradisaun nebe mosu entre RENETIL no Avelino tamba deit idak-idak hakarak defende idak-idak nia existensia nudar organizasaun no individu iha komandu da luta nia matan.  

Maibe, ho ida-ida nia maneira, saida mak RENETIL no OJECTIL/FECLITIL/AST halo durante iha prosesu luta nia laran hotu-hotu mai ho objetivu ida deit, oinsa mak bele hetan ukun rasik-an. Iha sorin ida Aquita dehan “Carlos Saky mak ema ida nebe gosta sobu organizasaun resistensia, husi tinan 1989 to 1994 (STL, 07/07/15). Iha sorin seluk Carlos Saky sita Xanana nia liafuan no hakerek nebe dehan “Avelino Coelho mak piaun avansadu Abilio Araujo nian no joga ho Chico Lopes” (Timor Post, 02/07/15).  

Saky hakerek ona livru ida kona ba RENETIL,kompleta ho dokumentus no referensia nebe adekuadu  no bele responsabiliza. Livru ida ne atu hariku liu tan ita nia literatura hanesan Padre Martinho Gusmao hakerek iha nia artigu (Timor Post, 06/07/15). Ita hein katak Aquita ou maluk AST/PST sira seluk mos bele hakerek tan livru ruma hodi kompleta liu tan Saky nia nia livru, ho intensaun atu hariku liu tan ita nia istoria no literatura. Aproveita ita nia lider resistensia sira sei moris hotu, keta iha naksalak ou diverjensias ruma entre RENETIL-AST iha pasadu bele ba konfirma no klarifika ho autor sira hanesan Xanana, Taur, Lere, Falur no sst. Konfirmasaun no klarifikasaun ho autor sira bele ajuda no fo solusaun hodi hatur no halos istoria tuir nia verdade. Se lae aban bainrua kuandu lider prinsipal sira laiha hotu, jerasaun foun sira sei manipula istoria tuir sira nia hakarak. 

Atu fo hanoin deit ba ita hotu, sita General Lere nia liafuan nebe’e sempre hateten, iha prosesu funu ne’e, “ema nebe terus liu mak Falintil iha Ailaran.”  Hakerek nain aseita ho General Lere nian liafuan refere maibe wainhira ita tomak hakarak honestu, Falintil iha Ailaran mak terus liu, segundu juventude no aktivista klandestina sira iha rai laran, no terseiru mak maluk sira nebe sai aktivista iha rai liur.” Atu heteten lolos deit RENETIL – AST nia ema nain hira mak mate no lakon durante iha Jawa?! Kuaze atu laiha karik, maibe DADUR, SIM!!! Alen de sira Ailaran, so ema iha vila laran mak barak lakon nia vida, hanesan sira husi OJETIL, FITUN, SAGRADA FAMILIA, maluk nasionalista sira nebe la afilia ba organizasaun ruma maibe hakarak mos ukun-an, no sst. Ne nudar komparasaun deit, laos ho intensaun atu sura kolen ba malu. 

Atu konta deit istoria badak ida, iha 1997, iha Yogyakarta, mais ou menus iha fulan Agustu, membru RENETIL nian ida (Altide Santos) ba visita Hakerek nain nian kos. Iha visita ne Altide em nome RENETIL hakarak konvida no husu atu hakerek nain ho maluk ida naran Abel da Silva Belo (Baucau oan estuda iha UGM) atu hola parte mos iha RENETIL. Rona tiha pedidu ne, Hakerek nain hatan ba Altide “laos ho intensaun atu rekuza pedidu ne, maibe molok atan hau mai kontinua eskola iha ne, hau involve-an uluk ona iha organizasaun SAGRADA FAMILIA dezde 1992. Hakerek nain dehan tan ba Companhiero Altide, sa tempu deit mak RENETIL organiza ou halo asaun ruma keta haluha sura ho ami.

Iha okaziaun seluk, lokraik ida, maluk sira husi Asrama Timor-Timur hakat ba iha Hakerek nain nia kos atu fo hatene katak aban atu halo asaun pasifiku ida iha kantor DPRD tingkat I Jogyakarta. Simu tiha informasaun ne’e hakerek nain ba habelar tan informasaun ne’e ba iha estudantes Baucau oan lubuk ida (hela iha Klebengan), nebe estuda hela iha UGM, atu hola parte mos iha asaun ne’e. Iha momentu neba maluk sira ne’e husu ba hakerek nain nune “se mak organiza asaun ne? husi RENETIL ka husi IMPETTU? Hakerek nain hatan deit; se deit mak organiza, importante ita tenke fo apoio. Sira husu hanesan ne tamba sira laos membru RENETIL, sira balun husi SAGRADA FAMILIA, barak mak la tama ba organizasaun ruma maibe sira nasionalista tamba sira nia familia barak mak mate iha MATEBIAN wainhira baze de apoio rahun. Dia siginte ami hotu ba partisipa iha asaun ne. Atu dehan deit katak durante iha Jawa, maske iha jovens ou estudantes barak mak la afilia ba organizasaun ruma maibe ami fo nafatin ami nia kontribuisaun tamba deit liafuan hakarak “UKUN RASIK-AN.”

Husi asaun hotu-hotu nebe estudantes sira halo durante iha Jawa, asaun bot liu iha istoria manifestasaun nian mak asaun ida iha DEPLU (Departemen Luar Negeri) Jakarta iha dia 12/06/1998. Iha asaun ida ne’e kuaze jovens, estudantes Timor-an hotu husi organizasaun no entidades oin-oin se-Indonesia hola parte hotu. Bele dehan katak “demo terbesar dalam sejarah demonstrasi iha Indonesia.” Asaun ne’e rasik ho reuniaun dahuluk halo iha Depok, iha irmaun Simplicio de Deus no Marcio Goncalves nia Kos iha Depok. Tempu neba saudozu Mau Hudo no Mau Hunu mos hola parte iha inkontru inisiu ne’e. Husi Renetil Virgilio da Silva Guterres no Joao Travolta mak marka prezensa. Marka prezensa mos maluk balun hanesan Jose Cornelio Guterres, Tome Xavier no Filipe Rodrigues. Objetivu husi reuniaun ne mak koko prepara aksaun bo’ot ida iha era reformasi. Rezultadu husi reuniaun ne’e ba informa ba Xanana Gusmao iha Cipinang. Wainhira Xanana aseita atu halo demostrasaun, reuniaun ba preparasaun halo iha ELSAM entre estudantes no entidades sira seluk hodi define no desidi oinsa lalaok tomak demonstrasaun nian. Iha reuniaun ne reprezentantante husi RENETIL nian mak: saudozu Fernando Lasama, Joaquim Fonseca (atual embaixador ba Inglatera), Mariano Asanami Sabino, Aderito Soares (eis Komisariu CAC), husi AST: Avelino Coelho, Antonio Lopes/Fatuk Mutin, husi Trabalhadores: Bernardo, Leo (atual Ministra Saude nia laen), husi grupu 12-Onze: Filipe Rodrigues Pereira, grupu Nasionalista: Jose Manuel Ximenes, Jose Cornelio Guterres no sira seluk tan. Iha sorumutu ne deside FROMPPETIL nudar sumbrinha (payung) ba demonstrasaun ne’e maske grupu balun la satisfas uza naran FROMPPETIL.

Ida ne’e mak prosesu luta nian balun iha Indonesia nebe Hakerek nain akompanha no hatene. Prosesu luta nian iha Indonesia nebe’e liga ho RENETIL no Avelino Coelho bele hare mos iha preparasaun no implementasaun ba enkontru Dare II iha Jakarta, no ikus bele hare mos husi luta ne’e nia rohan, iha tempu preparasaun ba referendum.

Atu remata, hanesan ita hotu akompanha, Xanana nia konfiansa ba RENETIL no ba AST/PST la muda desde tempu resistensia to mai agora. Fenomenu ida ne komprova ho kolokasaun membru RENETIL nebe’e halibur a’an iha PD lubuk ida hola parte iha IV no V Governu Konstitusional. Hanesan ho RENETIL, Avelino Coelho mos hetan nafatin konfiansa Xanana nian hodi sai membru governu husi kedas IV Governu Konstitusional to tiha mai agora. Hakerek nain dalaruma konfuzu, tamba sa mak Avelino Coelho nia partidu PST la passa bareira no la hetan asentu ruma iha parlamentu maibe Xanana kontinua fo fiar hodi sai membru governu?! Por kauza konfiansa ka tamba fator seluk?

Resposta klaru ba pergunta iha leten, ita hotu la hatene. Avelino/Shalar Kosi ka Maun Bot Xanana ho Maromak deit mak hatene!!! Maibe saida mak hakerek nain bele sik: dalaruma Xanana akomoda Shalar Kosi iha governu ho sentidu, hamutuk ho Xanana atu konsentra an deit ba ukun maske Shalar Kosi ninia pozisaun iha ukun ba biban ida ne’e sai mos kestaun, foti sae a’as ba leten no dudu ba hatu’ur iha sikun.*** (Opiniaun ne’e publika mos ona iha jornal STL, edisaun 14/07/2015) 

Hakerek nain: Alumnu Universidade Atma Jaya Jakarta, hela iha Dili!!!