Entrevista Exclusivo Timor Post ho Carlos Saky nebe Publika iha Headline Jornal ne’e nian iha loron 28 Maiu 2015

• Carlos Saky: Mau Hodu Mate Hanesan Heroi

Carlos Saky Autor livru: RENETIL Iha Luta Libertasaun Timor Lorosa’e ho sub titulu “antes sem título do que sem pátria”

Dili – Hakerek nai’in livru RENETIL ho titulu “RENETIL Iha Luta Libertasaun Timor Lorosa’e ho sub titulu “antes sem título do que sem pátria”, Carlos da Silva Lopes Saky esplika, Mau Hodu la trai luta no la trai nia kompañeiru de luta sira i nia mate hanesan eroi ida.

Carlos Saky nia esplikasaun ne’e relasiona ho krítika barak husi deputadu balun iha Parlamento Nasional hasoru livru ne’ebe nia hakerek no lansa ona hosi Primeiru Ministru, Rui Maria de Araújo, iha loron 22/05/2015, iha Muzeum Rezistensia. Tuir deputadu sira, iha livru ne’e sira interpreta hakerek nain minimiza kontribuisaun luta ba libertasaun nasional hosi Hodu.

Tuir mai akompana entrevista eskluzivu Timor Post ho Carlos Saky, iha Fundasaun Haburas, Dili

Timor Post: Explika razaun hakerek iha livru ne’e kona-ba Mau Hodu nia partisipasaun iha funu?

Carlos Saky: Uluk nana’i ha’u hakarak agradese ba deputadu sira ne’ebé kritika livru ne’ebé ha’u hakerek tanba sira iha duni interesse hakarak sani saida mak ha’u hakerek iha livru ne’e nia laran.

Tuir mai, ha’u apresia deputadu sira ne’e tanba sira gosta sani duni livru ne’e. Ha’u mos hakarak hato’o admirasaun maka’as ba distintu deputadu sira tanba sira nia kapasidade estraordinariu atu sani ka lee livru mahar boot ne’e ho lais no to’o ramata hodi fo konkluzaun.

Infelizmente, ha’u hakarak hatudu ha’u nia diskordansia ho distintu deputadu sira nia konkluzaun ne’ebé dehan katak livru ne’e destroe istoria Timor nian no dezakredita Saudozu Hodu Ran Kadalak. Konkluzaun ida ne’e, halu ha’u mos halu konkluzaun katak deputadu sira seidauk sani livru ne’e ho didiak no to’o remata. Ha’u deskonfia, keta sira le paragrafu ida ka rua de’it karik. Tanba ne’e mak sira lakonsegue identifika iha pajina sira seluk ne’ebé ha’u hakerek konaba diverjensia sira ne’ebé iha no halu referensia ba dokumentu ne’ebé sai ha’u nia fundamentu ba ha’u hodi hakerek.

Hakerek livru nu’udar exersisiu intelektual ida, ne’ebé nakloke ba kritika no komentar analitik sira. Tanba ne’e, ha’u aseita kritika hotu-hotu husi ne’ebé de’it hodi hariku liu tan istória Timor-Lorosa’e nian. Ho hanoin ida ne’e, ha’u hein atu livru ida ne’e bele hetan kritika nafatin lor-loron husi ne’ebe deit hodi halo livru ne’e bele sai perfeitu no halo ema hotu kontente.

Maski nune’e, ha’u hakarak dehan deit katak, la existe iha mundu ne’e livru perfeitu ruma. Atu istoriador ida matenek to’o fali iha ne’ebé mos nia la sei hakerek istoria ida hodi satisfaz ema hotu-hotu nia laran. Maski renkonhese-an katak, por natureza, ha’u la’os istoriador, maibe ha’u fiar katak la iha evidensia akademik ka literatura ne’ebé prova katak istória, atu konta ka hakerek, tenki entrega tomak ba ema istoriador sira. Ohin loron ema hotu bele hakerek istória tuir ida-idak nia versaun. Importante mak istória sira ne’ebé ita konta ka hakerek iha faktu istoriku sira tanba ita koalia kona-ba istória, ita koalia konaba faktu. Istoria la’os politik ne’ebé presiza retorika. Iha retorika nia laran bele iha mos manipulasaun ba faktus.

Agora ha’u hakarak esplika konaba referensia ne’ebé ha’u halu iha ha’u nia livru laran konaba Saudozu Hodu Ran Kadalak.

Ha’u nudar admirador ida ba maun Hodu nune’e mos ba maun Konis Santana ho maun Sabalae. Sira na’in tolu agora la hamutuk ona ho ita. Sira hotu kontribui maka’as iha luta libertasaun Timor-Lorosa’e nian.

Husi referensia ne’ebé ha’u hetan iha periodu ida hafoin maun Hodu mai vila, mosu dezentendimentu, dalaruma to’o frontal ne’ebé maun Hodu halu ho Komandante Konis Santana ho Sekretariu Executivo CEL/FC, Keri Laran Sabalae.

Ha’u hanoin destintus deputados sira ne’ebé kritika makas ha’u nia livru, ha’u hanoin sira le deit tahan ida, la le tomak livru ne’e. Ou le de’it paragrafu ida ne’ebé ha’u hakerek hanesan ne’e iha pajina 384: “Komandanti Konis Santana ho Sabalae halu esforsu maka’as atu halu unifikasaun ba organizasaun sira juventudi nian iha rai-laran, maibé ulun sira OJETIL nian la simu OPJLATIL ne’ebé foin mosu. OJETIL mantein nafatin ninia ezistensia tanba, Hodu Ran Kadalak ne’ebé “lakon konfiansa” husi FALINTIL sira, hafoin nia lakohi fila-hikas ba ai-laran to’o militar sira kaer iha Dili, nia kaer metin organizasaun ne’e hodi hatudu katak, nia iha influensia ba joven sira, nune’e hodi bele halu presaun ba Comando Superior da Luta atu bele hetan hikas konfiansa ne’ebé nia lakon”.

Maibé, ha’u fiar katak distintu deputadu sira sei la fo sala ha’u bainhira sira mos sani saida mak ha’u hakerek iha pajina 84 ho 85 ne’ebé lori ha’u ba hanoin ida katak FALINTIL “lakon konfiansa” ba maun Hodu Ran Kadalak. Ha’u nia referensia mak surat ida, ho data 16 de Maio de 1997, husi Komandante Konis Santana haruka ba Maun Boot Xanana Gusmao iha kadeia Indonezia, Cipinang. Iha surat ne’e Maun Konis Santana uza naran kodigu “Vero Lata” no Maun Boot Xanana uza naran kodigu “Funu Litik.” Konteudu surat ne’e mak ha’u foti nudar referensia iha livru ne’e. Iha surat ne’e Vero Lata hakerek hanesan ne’e: “O Mau Hodu parece estar a criar muitas deficuldades ao CEL/FC! Está ou parece estar muito comprometido com regime indonesio! É firme apoiante do Partido Golkar! Está desencorajando muitos jovens a não fazerem nada e a resignarem-se perante o IN! Ele está na origem das divergências entre a “OJECTIL” e a OPJLATIL! Procura desacreditar-me e o Manu-Bui!

Eu não posso admitir mais essas atitudes! E já ordenei o Manu Date para eliminá-lo fisicamente, caso o Mau Hodu continuar a desacreditar-me e a desencorajar e desmobilizar a juventude! Bele haree surat ne’e iha AMRT ho numeru referensia DRT 06229.103. Ha’u la presiza halu tradusaun ba Tetun, tan ha’u fiar katak deputadu sira iha kapasidade natoon atu entende.

Dokumentu ida ne’e hanesan faktu ida. Ha’u hakerek bazeia ba faktu ida ne’e. Buat ida naran faktu ne’e tanba existe surat ida. Agora fila fali ba ema ida-idak nia interpretasaun. Faktu ne’e bele diak ou bele aat, faktu la’os buat diak de’it. Ha’u ajuda konserva istória Timor nian, liu husi hakerek livru no entrega dokumentos mahar boot Rezistensia nian ba iha Fundação Mario Soares nian ne’ebé ohin loron ita bele hetan iha Arquivo e Museu da Resistencia Timorense (AMRT).

Bainhira ita koalia destroe istória signifika ita subar faktu sira. Ita buka hakerek mak ida diak de’it. Sira be ita la gosta ne’e “hakoi” tiha. Buat aat ka diak nudar faktu istoriku, buat sira ne’e mak halo Timor nia historia sai interessante no riku. Se mak bele garante mai ha’u katak ha’u nia fonte ne’e la kredivel? Keta haluha, momento Komandante Konis Santana hakerek surat ne’ebé ha’u halo ba referensia ne’e, nia okupa pozisaun importante hotu de’it, nia nudar Chefe Conselho Executivo da Luta/Frente Armada nian, nia mos akumula Sekretario Comite Executivo da Luta/Frente Clandestina nian no nia mos hanesan Sekretariu Comissão Directiva da FRETILIN nian.

Hakarak hatete mos katak, la existe interpretasaun uniku ba faktu ida. Tanba ne’e mak ema dehan istoria ne’e hanesan konflitu ida, la iha konsensu ruma kona-ba istoria, tanba interpretasaun sira ne’ebé la hanesan ne’e. So iha Korreia do Norte mak iha interpretasaun uniku ba faktu ida, interpreta tuir rejimi Kim Jong-Un nia gostu. Se iha interpretasaun seluk ne’e sala, tenki oho tiha. Ministro Defeza Correia do Norte nian tanba dukur iha reuniaun hetan akuzasaun nudar traidor tanba ne’e lori kilat anti-aerea nian mak hodi tiru. Karik ita interpreta tuir istoria tuir Kim Jong-Un nian mak destintos deputados sira ne’ebé dukur iha plenaria laran, ohin loron barak hetan susar ona.

Tan ha’u hakerek kona-ba RENETIL, ne’e duni ha’u la halu investigasaun barak ka klean ruma kona-ba diverjensia sira ne’ebé involve maun Hodu Ran Kadalak nian. Se ha’u hakerek kona ba Resistensia Klandestina ho Armada nian, ha’u iha pergunta barak kona-ba maun Mau Hodu nia mate. Ha’u bele hakerek barak liu tan kona-ba sira nia diverjensia no buka hatene ninia razaun hodi marka nia pozisaun frontal ho Komandante Konis Santana. Ha’u fiar katak maluk sira ne’ebé besik Saudozu Hodu bele iha faktu hodi justifika. Se mak bele esplika ida ne’e? Destintos deputados sira ne’ebé dehan hatene istoria Timor nian tomak husi inisiu kedas bele halo esplikasaun ba ida ne’e. Ha’u nudar admirador ida ba maun Hodu nian nune’e mos admirador ba maun Konis Santana ho maun Sabalae nian. Tanba nudar admirador mak iha ha’u nia livru iha pajina 84, ha’u hakerek hanesan ne’e:

“Surat Komandanti Konis Santana nian ne'e tau iha kauza tebes eis-Vise-Sekretariu CDF, Hodu Ran Kadalak ninia integridadi politik nudar kombatenti libertasaun nasional nian. Ita lahatene jogu Hodu nian. Nia halu nune'e tanba nia muda tiha ona ninia prinsipiu ka halu nune'e hodi bele hetan konfiansa husi militar sira Indonezia nian hodi labele halu aat ba nia. Husik ba tempu mak sei julga manobra sira ne’ebé Hodu halu ne'e loos ka sala. Maibe tenki rekuinese katak buat ne’ebé Hodu halu hamosu tiha problema iha Rezistensia nia leet. Infelizmente sira na'in 3, Hodu, Konis ho Sabalae, ne’ebé involve direktamente iha diverjensia ne'e mate hotu ona, ne'e duni labele ona esklarese ho loloos razaun husi jogu sira ne'e. Maski nune’e, iha faktu ida, Hodu Ran Kadalak mate iha militar Indonezia ho milisia sira pro-autonomia nia liman. Ida ne’e hatudu katak Hodu la husik hela luta ba ukun-rasik-an”. Ne’e ha’u hakarak hateten katak Hodu la trai luta no la trai nia companheiros de luta sira e nia mate hanesan eroi ida.

Komandante Konis Santana la’os politiku simples ida nune’e mos la’os soldado simples ida. Nia hanesan Secretario Comissão Directiva FRETILIN nian, nia hanesan Chefe Conselho Executivo Frente Armada nian no hanesan mos Secretario Comite Executivo da Luta Frente Klandestina nian. Nudar ema baibain ida, nia la sei fo ordem ba ema ruma, maibe ho pozisaun sira hanesan nia okupa mak hasai surat ida, ha’u bele interpreta hanesan pozisaun ida reflekte pozisaun FRETILIN ho FALINTIL nian. Maski nune’e ha’u mos la iha garantia katak nein FRETILIN tomak, nein FALINTIL tomak hanoin hanesan Komandante Konis hanoin, tanba ne’e mak iha ha’u nia livru, ha’u hakerek “lakon konfiansa”, ha’u hakerek “dalam tanda kutip” ka “entre aspas”. Ne’e signifika, pessoalmente ha’u labele dehan afirmativamente katak FALINTIL lakon tomak konfiansa ba maun Hodu.

La iha lei ruma obriga ema atu hakerek istória ruma tuir interpretasaun unika. Bazeia ba surat Komandante Konis nian mak ha’u halo interpretasaun iha “dalam tanda kutip” katak FALINTIL “lakon konfiansa” ba maun Hodu. Agora sira ne’ebé la aseita ho ha’u nia interpretasaun, sira bele interpreta tuir sira nian hakarak. Ha’u nia interpretasaun bazeia iha faktu ida, faktu mak surat ne. Sera ke surat husi Komandante Konis nian ne’e hanesan fonte ida la kredivel? Ha’u sei fiar liu fonte husi Komandante Konis Santana nian duke fonte husi sira ne’ebé la iha kredibilidade nian ruma.

Iha surat ne’e Komandante Konis Santana temi OJECTIL maibe ha’u fiar nia halo referensia ba OJETIL tanba tuir mos interpretasaun balun katak OJETIL mai husi OJECTIL e iha realidade maun Hodu hamutuk ho OJETIL duni, tanba mos ida ne’e mak ha’u temi OJETIL, la’os OJECTIL.

Timor Post: Deputadu sira kestiona tanbasa la konfirma ho sasin moris sira? Se mak sasin sira moris? Sera ke momentu Komandante Konis hakerek ne’e sira ba tuur e diskute ho Komandante Konis molok hasai surat ne’e?

Carlos Saky: Agora ha’u hakarak husu fali ba sira oinsa mak sira interpreta surat Komandante Konis nian ne’ebé hakerek ho klaru tebes? Ba husu tok ba lider sira OPJLATIL nian iha diferensa ruma entre Komandante Konis ho Mau Hodu ka lae? Istoria la’os atu hakerek deit buat ne’ebé diak, maibe hakerek mos buat ne’ebé aat. Ha’u mos hakerek konaba buat aat balun ne’ebé mosu iha RENETIL nia laran tuir ha’u nia interpretasaun e companheiro sira seluk bele la konkorda ho ha’u. Naran interpretasaun ne ita ida-idak interpreta tuir ita nia haree. Importante ne mak iha faktu ka lae? Faktu mak iha surat Komandante Konis nian hatudu iha diverjensia ida to’o nia haruka atu ilimina fizikamente se kontinua dezakredita lider sira rezistensia nian no desmobiliza juventude sira. Klaru iha momentu ida ba momento seluk la hanesan. Ha’u halo referensia ba surat husi Komandante Konis Santana nian ne’ebé hasai iha 1997, la’os 1998 mai oin. Klaru ke antes mai iha vila, e depois de 1998, ema ruma la nega maun Hodu nian kontribuisaun ba luta. Iha livru laran mos ha’u la nega kontribuisaun ruma husi maun Hodu nian, ha’u so halo referensia ba periudu ida, periudu ne’ebé, mosu diverjensia entre lider sira rezistensia nian, liuliu iha periudu ne’ebé Hodu mai tiha vila to’o iha 1997. Depois de ida ne’e situasaun sai diferente. Ha’u rasik mos hetan maun Hudu Ran Kadalak iha Workshop ida iha Camberra Australia, ami rua koalia, nia kontinua hanesan ema defensor ba ukun-rasik-an. Se sasin moris sira hatene ho serteza kona-ba diverjensia sira ne’e, sira bele hakerek livru seluk hodi hato’o sira nia versaun. Tanba sira mos nudar autor ba luta libertasaun nian, sira iha dever moral atu hakerek, atu halu los buat sira ne’ebé lalos. No laiha mos ema ida mai hatete ho loko-an katak ha’u nia interpretasaun ne’e sala tomak. Pelo menos ba ha’u, Komandante Konis Santana hatudu lakon konfiansa ba maun Hodu, tanba ema konfia malu labele hakerek hanesan Komandante Konis Santana hakerek ne’e. Ha’u hakerek deit “lakon konfiansa” mos sei iha “dalam tanda petik” maibe Komandante Konis fo ordem oho se kontinua dezakredita nia ho Manu Bui no desmobiliza juventudi sira.

Timor Post: Deputado sira husu autor (hakerek na’in) atu dada fali livru ne’e tanba sira konsidera la iha fundamentu no destroi istoria TL?

Carlos Saky: Laiha fundamentu oinsa? Agora sira mak tenki esplika iha diverjensia ka lae? Ba ha’u iha diverjensia e surat Komandante Konis nian hatudu momos lakon konfiansa, tanba ita hanoin atu oho ema ida, la’os atu oho ida ne’ebé ita konfia, maibe oho ida ne’ebé atu halo aat ita. Ha’u rasik la to’o iha konkluzaun katak Hodu trai ona luta, maibe ha’u foti kestaun ne tanba ha’u haree grave tebes tanba iha surat ida husi Komandante Konis nian.

Ha’u la destroe istoria Timor nian, maibe ha’u konstroe husi istoria rahun-rahun sira ne’ebé iha, husi aat ho diak sira nian hotu. Se mak destroe istoria mak sira ne’ebé hakarak subar istoria, manipula historia no destroe dokumentu historiku sira kona ba buat aat sira hodi hatudu deit katak buat hotu la’o kaber los iha tempu Rezistensia nian. Ne la’os istoria ne’ebé loloos, historia lolos mak ita nia funu hasoru obstakulu barak, balu terus no mate iha dalan klaran, balu rende, balu luta nafatin no balu serbisu ho Indonezia 100%, no balu halo jogo duplo hodi moris ou deskobre estratejia funumaluk nian.

Tanba ne’e, ha’u la sei dada livru ne’e, tanba buat ne’ebé ha’u hakerek bazeia iha faktu istoriku ida, bazeia iha dokumentu istoriku ida. Ha’u hein atu deputadu sira ne’ebé la simu ne hodi sira bele hakerek fali livru seluk e hakerek barak liu tan hodi hakompleta ou hariku liu tan buat sira ne’ebé seidauk kompletu husi ha’u nia livro, inklui mos halu los buat ne’ebé laloos iha ha’u nia livru, depois husik ba ema ida-idak interpreta. So ditador sira mak haruka ita hakerek istoria tuir deit sira nia versaun. Ita moris iha Timor, iha rai demokratiku ida ne’ebé Konstituisaun rasik garante liberdade de expresaun, ita la moris iha rejimi Soeharto nia tempo, ita mos la moris iha Correia do Norte ne’ebé interpretasaun husi so husi deit Kim Jong-Un mak uniku no loos liu. Iha rai demokratiku ema hakerek livru no ida-idak halu interpretasaun tuir nia versaun, sani-na’in ka leitor sira mak ida-idak sei hola konkluzaun katak ida ne’ebé mak los. Se lakonkorda, iha dalan bele tuir. Lalika gasta osan hodi sosa livru ne’e, lalika lakon tempu hodi le livru ne’e, ou hakerek livru seluk mai ho data sira hodi hateten katak ha’u nia interpretasaun ne’e sala. Keta halu sira mos to’o ikus dehan maun Mau Hodu la trai ukun-an tanba ne mak militar Indonezia ho milisia sira oho nian. Karik sira hola konkluzaun ba ida ne’e, entaun sira lalika halo kolen an tanba ha’u nia livru ha’u hola tiha ona konkluzaun ba ida ne’e iha pajina 84.

Timor Post,
Edisuan Quinta-feira (28/05/2015)
Paginas 1 & 11