MANEIRA ATU LEVANTA KAZU KRIME BA IHA TRIBUNAL

Emilio F. Quintas

Liu hosi meus oinsa Polisia atu hatene katak krime ida akontese tiha ona, tuir ita nia Dekreto-Lei No. 13/2005, kona-bá Kodigu Prosesu Penal iha oin 4 (hat) mak hanesan tuir mai ne’e:

Artigu 219 ( Flagrante delitu)

• Sei konsidera krime iha flagrante delitu krime ne’ebé halo daudaun ka fóin halo. 
•  konsidera mos krime iha flagrante delitu kuandu, halo tiha krime, ema ruma duni krime nia ajente ka hetan ajente ne’e ho objetu ka sinal ne’ebé hatudu katak nia fóin halo krime ne’e ka partisipa iha krime ne’e. 
• Iha krime permanente situasaun flagrante delitu moris nafatin enkuantu sinal ruma atu hatudu katak krime halo sei daudaun no ajente sei partisipa daudaun iha krime ne’e.

Artigu 213 ( Denunsia)

• Sidadun naran ida bele halo denunsia ba Ministériu Públiku ka ba ajente Polisial kona-bá krime Públiku; ajente polisial tenke fó hatene ba Ministériu Públiku denunsia ne’ebé nia simu. 
• Iha autu-notisia tenke hatama elementu sira referidu iha artigu anterior, númeru 1; kuandu denunsia halo vervalmente, ema ne’ebé denunsia ne’e tenke hakerek ne’e iha autu, no denusiante ho ema ne’ebé simu denunsia tenke asina iha autu ne’e..

Artigu 214 ( Direitu atu halo keixa nia titular no estensaun)

1. Kuandu tenke iha keixa atu halo prosedimentu criminal, iha lejitimidade atu aprezenta keixa, maske la iha akordu:
   
   
   a). Ema ne’ebé tama iha situasaun prevista iha artigu 71;
   b). Ofendidu mate tiha molok aprezenta keixa ka halo renunsia karik, ofendidu nia konjuje faluk ka ekiparadu tuir lei, nia dexendente no, sira ne’e la iha karik, nia axendente, maun ka alin no sira nia axendente, salvu kuandu sira ruma hola parte iha krime.
   c). Ofendidu ema inkapaz tanba anomalia psíkika ka ho tinan kik liu 16 karik, ofendidu nia reprezentante legal no, la iha karik, ema sira referida iha alinea anterior, nu’udar hakerek iha ne’ebé.


2. Kuandu, tuir numeru anterior, alinea c), vitima nia reprezentante legal maka krime ne’e nia ajente, Ministériu Públiku bele hahu prosedimentu criminal kuandu vitima nia interse obriga.


3. Keixa hasoru krime nia partisipante ida loke dalan ba prosedimentu kriminal hasoru krime nia partisipante hotu-hotu.

Ministeriu Públiku ka Polisia Investigasaun Kriminal hatene rasik liu hosi media ka radio ou jornal katak krime ida akontese, iha ligasaun artigu 210 kona-ba notisia-du-krime no artigu 211, kona-ba partisipasaun hosi Kodigu Prosesu Penal.

Tribunal/ka juiz nia intervensaun iha prosesu penal, tanba orgaun soberania ba area justisa nia maka iha tribunal, maibe tribunal /juiz sira atu hala’o nia kna’ar iha asaun penal, Ministeriu Publiku bazeia artigu 132 hosi Lei-Inan, katak Ministeriu Públiku reprezenta estadu halo asaun penal no artigu 48 kona-ba Ministeriu Públiku nia atribuisaun hosi Kodigu Prosesu Penal, ne’e Ministeriu Publiku ka prokurador sira maka aprezenta prosesu ba kazu criminal ba iha tribunal, hodi nune’e juiz bele halo audensia julgamentu.

Tuir artigu 118 Konstituisaun RDTL iha numeru 1 katak tribunal maka orgaun soberania ne’ebé iha kompetensia atu administra justisa hodi povu nia naran, nomós iha numeru 2 hosi artigu refere, katak durante hala’o nia funsaun, tribunal/juiz iha direitu atu kolabora ka servisu hamutuk ho autoridade sira seluk, nune’e mós iha numeru 3 hosi artigu 118 Konstituisaun RDTL, hatete katak tribunal sira nia desizaun ne’e kumprimentu obrigatoriu no prevalese liu hotu desizaun ne’ebé autoridade sira seluk hasai.

Kna’ar jurisdisional ne’e pesoal juiz sira nian deit, ne’ebé simu nia kna’ar ne’e tuir lei haruka. Tanba ne’e, juiz atu hala’o nia funsaun nia independente no bele halo tuir deit buat ne’ebé hakerek iha konstituisaun no lei, nune’e mos tuir sira nia konsiensia. Juiz hala’o nia funsaun no julga tuir nia konsiensia ne’e nia sentidu katak konsiensia juiz nian tenke tuir faktu provadu ka la provadu ne’ebé produs iha audensia julgamentu nia laran.

Partes ne’ebé involve direta iha lei prosesual maka hanesan iha artigu 58 kona-ba suspeitu, naran suspeitu katak ema ne’ebé indisiu ruma hatudu katak nia halo tiha ona ka prepara án atu halo krime ruma, ka hola parte ka prepara-án atu hola parte iha krime nomos artigu 59 koalia kona-ba konstituisaun hanesan arguidu, ne’e katak hetan kualidade hanesan arguidu ema ne’ebé hasoru akuzasaun iha prosesu penal, no inkeritu prosesu inkeritu la’o daudaun hasoru ema ida ne’ebé fó deklarasaun ba autoridade judisiaria ka entidade polisial

Emilio F. Quintas

Dosente Fakuldade Direitu Univ. Dili