VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20131121

Napoleão de Carvalho: Revolta 1959 hodi Duni Malae, Halakon Impostu ho Auxiliar

NAPOLEÃO DE CARVALHO:
REVOLTA 1959 HODI DUNI MALAE, HALAKON IMPOSTU HO AUXILIAR

Iha tinan 1959 mosu revolta iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau hasoru kolonialista Portuges iha Timor-Leste. Revolta ne’e halu ema barak mak mate. Malae sira oho ema iha Uatu-Lari, Uatu-Karabau ho Bagia hanesan oho animal no soe tuir mota, ailaran, ho la iha rate. Sira nebe moris barak mos hetan kastigu iha Uatu-Lari, Ossu no Baukau, no balu soe ba Atauro ho Angola. Uma ho sasan ema sira involve iha revolta ne’e nian malae ho nia koloborador sira sunu hotu. Nunee mos sira nia sasan. Moris ida susar tebes.

To’o agora seidauk iha estudu klaru ho kompriensivu konaba motivu ho razaun fundamental kona-ba Revolta 1959 iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau. Maske nunee Amo Bispu Dom Carlos Filipe Ximenes Belo afirma katak revolta 1959 mos kontribui ba prosesu ukun an. Nunee mos istoriador Timor oan, Abílio de Araújo iha ninia livru, “Timor-Leste: Os Loricos Voltaram a Cantar” (1977), klasifika Revolta 1959 nu’udar movimentu nasionalista ida.

Maibe importante tebes hatene katak iha tinan 500 nia laran bainhira Timor-Leste sai kolonia Portugal nian povu barak mak moris terus, ai-han susar, eskola, infrastrutura, ai-moruk la iha ka limitadu. Liberdadi ho demokrasia la iha. Direitu ema nian nudar ema umana la iha ka limitadu ba Timor oan barak. Tuir Earnest Chamberlain (2009) iha nia livru ho Titulu: Rebellion, Defeat and Exile: the 1959 Uprising in East Timor katak Timor oan moris terus, moris iha presaun, serbisu la iha ho selu la diak. Timor oan hasoru pratika diskriminasaun ho violasaun direitu umanu barak.

Tanba presaun, moris susar, diskriminasaun ho violasaun direitu umanu sira nebe halu husi malae Portuges sira, Timor oan buka opsaun oi-oin hodi liberta sira nia an husi opresaun, moris susar, terus no beik. Nune’e sira buka funu ho revolta hodi duni malae mutin sira sai husi sira nia rain.

Tuir Napoleão de Carvalho, agrikultor, nebe hanesan mos autor ida iha Revolta 1959 iha Uatu-Lari ho Uatu-Karabu, no sei moris iha Nunumalau/Uatu-Lari katak Revolta 1959 iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau hodi kontra rejime Portugal nebee represivu ho la respeita ema nia moris nudar umana. Povu barak moris susar ho terus tebes.

“Povu tenki selu impostu ema nian tinan-tinan ba malae. Nune’e semana-semana povu tenki hatama manu tolun, manu moris, animal ho seluk-seluk ba administador liu husi xefi povoasaun/aldeia ho xefi suku. Bainhira povu la hatama sasan sira ne’e sira sei hetan baku, tebe (tortura) no kastigu. Ema barak mak la iha sasan, no animal. Osan ba hotu impostu, susar atu moris. Ladun iha uma eskola no dok, saude la diak. Povu la eskola no moris kiak, beik no primitivu. Ai-moruk mos la iha, povu tenki ba matan dok ho uza ai-moruk tradisional karik moras. Ema balu halu-an hanesan bulak hodi livre husi impostu. No balu stress to’o bulak duni tanba la iha osan hodi selu impostu.

Hanesan Napoleão hato’o katak povu barak sai auxiliar. Loron kalan halu serbisu todan, no la iha salariu. “Bainhira ami la selu impostu ho hatama sasan ba malae, liu husi Sipaiu, xefi suku ho xefi aldeia sira baku no tourtura ami”. Ema balu tenki halu-an beik no bulak hodi la selu impostu tanba osan ho sasan laiha. Povu barak sai auxiliar serbisu gratuita no todan. Ami hanesan animal no la iha dignidadi.

Ami sai auxiliar serbisu to’o iha Vikeke, Osu ho Baukau. Ami serbisu todan, husik hela familia, no la hetan osan. Ami moras mos malae sira haruka ami serbisu nafatin. La serbisu, malae sira baku, tebe no sama ami. Serbisu todan, la hetan osan, no ai-han la iha, afirma Napoleão de Carvalho.

Nune’e iha tempu ida, Antonio “Metan” da Costa Soares (Napoleão nia primu) katak ita tenki organiza-an hodi kontra malae sira. Ha’u la hatene, tanba beik, la hatene lee ho hakerek. Maibe ha’u hakarak duni-sai malae, tanba hau lakohi selu impostu no sai auxiliar ba malae ho Timor oan balu. Ami kontra malae tanba ami lakohi selu taxa ho sai auxiliar, katak Napoleão.

Antonio “Metan” da Costa Soares nebee sai koordenador ba revolta iha Uatu-Lari, hahu halu reuniaun oioin hodi halu revolta. Iha Uatu-Lari, revolta iha tinan 1959 lao diak tanba Sipaiu sira hamutuk ho ami. Nune’e, ho fasil ami foti hotu kilat sira iha Sekretaria Postu Uatu-Lari nian nebe hamutuk lolon 15. Lori kilat sira ne’e mak ami uza no hodi kontrola Postu Uatu-Lari. Hafoin hasai kilat iha Postu Uatu-Lari, ami halu planu ba foti kilat iha Sekretaria Postu Uatu-Karbau nian. Ha’u ho ha’u nia kolega rua mak ba iha neba, hatoo Napoleao.

Iha Uatu-Karbau, ha’u nia maun Carlos de Carvalho, serbisu iha ne’eba hanesan mestri no katekista. Nunee ha’u ba Uatu-Karbau no to’o iha ne’eba rai kalan ona. Iha ha’u nia maun nia uma, ha’u husu atu ami ba Sekretaria hamutuk hodi hola kilat. Maibe ha’u nia maun dehan nia la bele tanba ema kuinese. Entaun ha’u husu ba nia hodi esplika ba ha’u situasaun Sekretaria Postu Uatu-Karbau nian, nune’e mos fatin rai kilat nian. Pozisaun oda-matan ho janela, no sese ka ema hira mak hein ka halu ronda iha Sekretaria. Hafoin hetan eksplikasaun kompletu husi ha’u nia maun, tuku 12:30 ka besik tuku ida dadeer, ha’u ho ha’u nia kolega rua ba Sekretaria Postu nian. Ha’u mak tama ba iha Sekretaria nia laran, no ha’u nia kolega rua hein hela iha liur, maibe subar hela.

To’o Sekretaria Postu Uatu-Karabau nian, ha’u dere oda-matan, no Segunda Lina sira loke oda-matan. Hau dehan ba sira katak hau hasoru situasaun emerjensia ida, ha’u nia subrinu, Gregorio Basilio de Carvalho (nebe entre 1975-1979 nudar Komandanti FALINTIL nian ida ho naran Ailaran, Lobo-Dara) moras todan. Ha’u presiza telefone ba Uatu-Lari hodi husu infermeiru Matias Sousa (Nota: Gregorio Sousa, eis-Sekretariu Estadu iha I Governu Konstitusional RDTL, nia aman) hodi mai haree ho kura ha’u nia subrinu. Entaun Segunda Lina sira loke oda-matan, ha’u tama uma laran ba liu kedas kilat fatin, no foti kilat tanba sira la preparadu. Nune’e ha’u hadau hotu kilat lolon 15 nebee iha sekretaria postu Uatu-Karbau nian no ha’u lori ba Uatu-Lari, haktuir Napoleão.

Hafoin hadau kilat husi Sekretaria Postu Uatu-Lari ho Uatu-Karbau, Napoleão ho nia belun sira hakarak ba tan Bagia hodi hasai kilat iha ne’eba. Maibe to’o iha Bagia, forsa sira husi Portugal nian, inklui timor oan kolaborador malae sira nian barak ona. Ami oituan de’it, ami la bele reziste hasoru sira. Nune’e ami la bele tama Bagia no ami fila ba Uatu-Lari. To’o Uatu-Lari, lakleur forsa malae ho nia kolaborador sira mos to’o. Sira mai husi fatin oioin, husi Bagia, Kelikai, ho Osu. Sira halu serku ba ami. Nune’e sira kaer ami, balu sira oho, kastigu no halu tortura oioin ho kondisaun ida grave tebes. Balu lori ba Osu, Baukau, no to’o ikus balu desteradu ba Atauro ho Angola.

Tuir Napoleão de Carvalho, hau bele beik tanba la hatene hakerek ho lee, maibe Timor oan seluk, liu-liu Uatu-Lari oan sira la bele sai beik ho atan. Katak ema seluk la bele halu ita atan no halakon ita nia dignidadi iha ita nia rai laran. Ita tenki iha liberdadi hodi la’o no hili. Ha’u hakarak labarik sira matenek, halakon impostu no auxiliar. Ha’u beik ona, jerasaun Timor, liu-liu Uatu-Lari oan sira la bele sai beik no auxiliar ba ema seluk. Ami halu revolta hasoru malae tanba sira habeik ita, halu ita kiak, na’ok ita nia liberdadi no halakon ita nia dignidadi, katak Napoleão.

Povu barak mos kontra malae tanba sira halu ami hanesan animal, no ami la iha folin. Meius sa ida de’it, ami hakarak uza hodi duni malae husi rai Timor. Ami mate, ami rahun no ami terus iha revolta iha tinan 1959 iha Uatu-Lari, maibe ami kontenti tanba ami bele hatudu ispiritu kontra malae, injustisa ho diskriminasaun, realsa Napoleão.

Napoleao de Carvalho moris iha Nunumalau, iha loron 17 fulan Fevereiru tinan 1938 tuir sertidaun nebe iha. Maibe tuir Napoleão, nia tinan bele liu ne’e tanba uluk sira la fiksa loron moris. Napoleão nia maun Carlos de Carvalho, malae sira oho 1959 iha Bagia no nia rian ida, Alberto Ribeiro (nia feton, aman maun-alin, nia kaben) ho belun sira seluk, malae sira oho iha tempu udan no soe tuir mota boot Bebui tanba involve iha Revolta 1959. Nia primu irmaun Antonio “Metan” da Costa Soares, malae sira kaer, kastigu no destera ba iha Angola. Nia maun Luis Soares (aman maun alin) malae sira kastigu iha Osu ho Vikeke. Luis Soares ikus liu hela ho liurai uma ki’ik, Vikeke maibe hela liu iha Bualaran, no la bele tama iha vila durante tinan barak nia laran. Napoleão, nia maun Januario Saldanha (Luis Soares nia alin), ho seluk nebe la hatene lee ho hakerek kastigu deit iha Uatu-Lari, maibe hetan tortura maka’as husi malae sira.

Maski Revolta de 1959 halu Napoleão nia familia barak mate, kastigu no lakon sasan barak, maibe nudar nia rezultadu mak hahuu tinan 1960 Portuges sira hahuu loke ona eskola no postu sanitariu iha Postu Uatu-Lari. Nune’e Uatu-Lari oan hahuu eskola barak no matenek barak nebe ikus mai sai dirijenti ho militanti ba opsaun politika oioin ba liberdade povu nian too tinan 1975. Mos hadi’a irigasaun iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau, nune’e halu produsaun hare iha Uatu-Lari ho Uatu-Karbau sa’e maka’as. Tanba ne’e, malae sira dehan Uatu-Lari ho Uatu-Karbau hanesan “Celeiro de Timor”. Depois Revolta de 1959, malae sira hahu loke Escola Tecnica, Liceu, no halo planu dezenvolvimentu tinan 5 ba Timor-Leste hodi halo dezenvolvimentu no muda povu nia moris. Nunee mos malae sira hahu haruka Timor oan sira ba eskola iha Portugal nebe ikus mai sai motivador no militante ba prosesu ukun an. Ne’e hatudu katak Revolta de 1959 hamosu buat di’ak, maski simu mos buat moruk barak.

Agora ita iha liberdadi ho ukun an, ita espera la iha tan diskriminasaun, injustisa, impostu ema nian, auxiliar ho violasaun direitu ema nian, hakotu Napoleão, nebe nia familia barak mate iha tinan 1959, 1975 ho 1999 tanba funu hasoru moris oprimidu, diskriminasaun, injustisa ho buka liberdadi tuir ida-idak nia fiar ho dalan.

Konaba Revolta 1959, Amo Bispu Dom Carlos Filipe Ximenes, SDB hato’o iha nia artigu nebe publika iha Forum Haksesuk (6 Juinu 2009) katak “A todos aqueles que perderam a vida por causa da assim chamada “Revolta de 1959”, eu, como timorense que testemunhou a violência física e psíquica a que foram submetidos, na minha vila de Baucau, porque os meus olhos viram e os meus ouvidos ouviram, inclino a minha cabeça, em sinal de respeito e de solidariedade. Em certa medida, tomo a liberdade de afirmar: “merekapun telah memberikan kontribusi kepada Kemerdakaan Tanah Air Timor Timur…Bagi mereka, hormat dan doa saya” (Belo, 2009). *

Husi Estanislau S. Saldanha, intervista direitu ho Napoleao de Carvalho iha Nunumalau, Uatulari, 8 Augustu 2013, no mos halibur data husi referensia relevante balu.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.