EDUKASAUN INFÁNSIA BAZEIA BA LIAN-INAN

DALAN BA INKLUZAUN SOSIÁL NO EDUKASAUN HO KUALIDADE DIAK

Husi Agustinho Caet

Hanesan Estadu demokratiku sira seluk ne’ebé garante edukasaun ho kualidade ba ema hotu, Timor-Leste mos iha obrigasaun konstitusional atu fornese edukasaun ho kualidade diak ba sidadaun hotu la haree ba sira-nia jeneru, kondisaun ekonomia no fiziku (matan delek ou tilun diuk), nomos la haree ba lian. Edukasaun ba Ema Hotu signifika katak edukasaun ho kualidade diak ba ema hotu. Wainhira hahú movimentu Edukasaun ba Ema Hotu iha nivel internasional, nasaun barak mak aumenta ona sira-nia esforsu atu responde ba nesesidade edukasaun ba labarik no adultu sira. Maski buat barak halo ona iha esforsu ida ne’e, grupu balun mak hanesan feto klosan sira, labarik mukit, alezadus sira no ema sira ne’ebé sira-nia lian inan la hanesan ho lian ne’ebé uza iha eskola. Ema sira ne’e iha direitu hanesan ho ema normal sira atu hetan oportunidades ba edukasaun hanesan. Artigu 59 konstituisaun RDTL sai baze legál ba Estadu atu fornese Edukasaun ne’ebé hanesan ba ema hotu. Konvensaun Direitu Labarik nian artigu 29/c ne’ebé hateten katak labarik iha direitu fundamentál atu hetan edukasaun mos sai baze legál ba komunidade internasíonal sira atu defende labarik sira hotu nia direitu ba edukasaun. Governu Timor-Leste liu husi Ministeriu Edukasaun esforsu dadaun atu responde ba labarik hotu sira-nia nesesidades bazika nune’e bele fasilita sira iha prosesu aprendizaje formál iha eskola huhú husi nivel pre-eskolar to’o ensinu superior. Ministeriu Edukasaun labele responde no rezolve problemas no dezafius hotu ne’ebé setór edukasaun infrenta. Unidade ida ho naran “ Edukasaun Inkluzivu” estabelese ona iha Ministeriu Edukasaun atu fasilita labarik sira ho kondisaun alezadu (matan delek, ai no liman aát, tilun diuk) nomos labarik feto sira, sira ne’ebé hela iha área rurais ne’ebé sidauk kompriende didiak Portuguese no Tetum atu hetan edukasaun hanesan mos ho labarik sira seluk.

Kestaun tolu ne’ebé sai dezafius prinsipál ba edukasaun ba ema hotu ne’ebé nasaun barak sei infreinta inklui Timor-Leste mak hanesan taxa arolamentu (labarik sira atu tama ba eskola) ne’ebé menus, repetisaun klase no taxa abandona eskolar (labarik sira husik hela eskola) ne’ebé aás. Iha Timor-Leste, kondisaun ekonomia familia nian, distansia husi uma ba ekola, malnutrisaun, kondisaun fíziku eskola, falta fasilidade eskola no seluk tan sai hanesan fatór ba labarik sira atu husik hela eskola, lakohi ba eskola no repete klase. Maibe iha fatór ida ne’ebé kuiñesidu iha mundo, maski ema balun iha Timor-Leste kontinua nega, mak lian instrusaun iha sala laran. Bazeia ba estudus no pratikas internasíonal hatudu momos katak lian instrusaun hanesan xave ba kualidade edukasaun basa lian ne’e mak fasilita komunikasaun efetivu entre alunus ho profesor. Ida ne’e signifika katak presiza hili ida ne’ebé labarik no profesor sira kompriende didiak, nune’e sira bele komunika ba malu durante prosesu aprendizajen. Komunikasaun uza lian ne’ebé parte rua kompriende mak sei fasilita transmisaun matenek husi profesor ba alunus ho efetivu, enkoraja alunus sira hato’o sira-nia hanoin ho livre, no motiva profesor sira atu foka ba metodolojia hanorin ho kreativu. Kuandu uza lian dahuluk ou lian inan hanesan lian instrusaun ne’ebé labarik maioria kompriende didiak mak sei kontribui maka’as ba dezenvolvimentu literasia inisiu no kongnitivu labarik sira nian, nomos sei hamenus taxa abandona eskolar ou “dropout” sedu (husik hela sekola) tamba labarik sira gosta tebes atu aprende ho sira-nia lian rasik, bele haree estudo husi Benson, 2004, 2005; Chimbutane, 2011; Ouane, 2003). Estudus barak hatudu no prova ona katak atu hadia partisiapasaun labarik sira iha eskola no kualidade edukasaun, presiza uza lian dahuluk hanesan lian instrusaun iha sala laran basa bele fasilita komunikasaun efetivu entre alunus sira ho profesor (bele haree estudus hanesan Ball, 2010; Cummins, 2000; 2001; UNESCO, 1953, 1990, 2007a, 2007b).

Iha Timor-Leste nia lei de baze ba edukasaun fó autorizaun ba lian rua mak hanesan Tétum no Portuguese atu uza nudar lian instrusaun prinsipál iha ensino baziku hodi hanorin konteudu kurrikulu ba alunus sira. Objetivu prinsipál husi lei ida ne’e mak atu fasilita labarik sira hahú aprende lian ofisial sira iha faze inisiu sistema edukasaun nian, liuliu atu labarik sira aprende lalais Portuguese. Haree ba kontestu linguistiku Timor-Leste nian, politika ida ne’e labele aplika ho diak no efetivu basa lian Tétum no Portuguese la’os lian inan ba labarik maioria iha distritu sira. Tétum no Portuguese ne’e lian daruak (bahasa kedua) ne’ebé sira aprende wainhira tama ba eskola. Ida ne’e signifika katak labarik barak moris mai la rona no la ko’alia Tétum no Portugues iha sira-nia moris lor-loron iha uma laran no komunidade. Labarik barak iha área ruráis uza deit sira-nia lian no la hetan oportunidade maximu atu asesu ba aprende lian rua ne’e. Ida ne’e realidade ne’ebé ita labele nega. Alunus sira so aprende lian rua ne’e wainhira mai tama eskola maibe fila ba uma no komunidade ko’alia deit mak sira-nia lian. Ho ida ne’e ita bele dehan katak lian ne’ebé selesionadu nudar lian instrusaun la’os lian ne’ebé estudante no profesor sira kompriende didiak. Entaun saida mak akontese iha sala laran? Tuir hau nia observasaun rasik iha eskola barak iha distritu barak hau nota katak profesor no alunus sira la dun komunika ba malu. Profesor sira hato’o matéria iha Tétum no Portuguese, alunus sira labele absorba no akapta ho didiak, defisil tebes ba sira atu kompriende saida mak profesor ko’alia. Profesor husu perguntas ba alunus sira, barak mak la responde, la’os tamba sira la hatene, maibe tamba la kompriende lian instrusaun. Iha Dili no área urbana iha distritu sira alunus balun kompriende Tétum no Portugues, entaun fasil ba sira atu kompriende saida mak profesor hateten, nomos bele komunika ho diak. Ida ne’e tamba alunus sira ne’e komunika uza lian Tétum no Portugues iha sira-nia familia laran no komunidade nia leet desde ki’ik, entaun fasil ba sira atu komunika uza lian ne’e iha eskola. Alunus sira ne’ebé bele ko’alia lian Tétum no Porgutuese sinte katak sira mak matenek liu sira ne’ebé la ko’alia lian ne’e. Sira ne’ebé la kompriende komesa hases-an no sinte katak sira ne’e beik. Profesor no alunus sira ne’ebé kompriende Tétum ou Portugese komunika ba malu ho diak, no la inklui sira ne’ebé la kompriende. Iha ne’e mosu ona eskluzaun ou diskriminasaun ba alunus sira ne’ebé la kompriende Tétum ou Portuguese. Profesor balun ne’ebé iha konsensia no responsabilidade morál ba alunus sira komesa uza labarik sira-nia lian rasik ne’ebé sira kompriende atu esplika konseitu foun, maski ida ne’e konsidera kontra lei de baze edukasaun. Maibe sira kontinua uza tamba ida ne’e hanesan ezijensia ida ba profesor sira atu buka meus oinsa mak bele tulun labarik sira kompriende konseitu foun. Nomos, ida ne’e hatudu momós papél importante husi lian-inan sira atu fasilita labarik sira-nia dezenvolvimentu hanoin no bele tulun sira akapta matenek, informasaun no instrusaun mak profesor sira hato’o.

Senariu iha leten refleta lolós realidade iha ita nia sistema edukasaun ne’ebé sidauk fó benefisiu diak ba labarik sira-nia prosesu aprendizajen. Governu presiza halo intervensaun atu reforma politika lian iha edukasaun ne’ebé inkluzivu no efetivu. Inkluzivu signifika katak inklui alunus hotu-hotu iha prosesu aprendizajem no efetivu katak profesor no alunus sira komunika ho diak, profesor ko’alia no alunus kompriende no hetan rezultadus positivu Oinsá governu bele halo ida ne’e? opsaun ida mak liuhusi politika edukasaun infansia bazeia ba lian-inan ou Edukasaun Multilinge bazeia ba lian-inan. Edukasaun Multilinge ne’e hanesan aprosimasaun foun ida iha sistema edukasaun ne’ebé permite labarik sira atu hahú aprende uza lian ne’ebé sira kompriende no hatene diak liu iha faze inisiu hanesan nivel pre-eskolar. Edukasaun Multilinge signifika katak hahu uza estudante sira-nia lian inan sira iha faze inisiu prosesu aprendizajen hanesan meus ida atu hametin fundasaun ida ne’ebe metin, hafoin aumenta lian sira seluk, no prosesu aumentu ne’e sei fasil tebes (UNESCO). Ministeriu Edukasaun liu husi Komisaun Nasínal Edukasaun dezenvolve ona politika ida ho naran “Edukasaun Multilinge Bazeia ba Lian Inan” hanesan estratejia ida atu tulun alunus sira aprende lais lian Tetun no Portugues. Politika ne’e rekomenda atu utiliza lian nasíonal sira ou lian-inan sira iha faze inisiu prosesu aprendizajen nian hahú husi pre-eskolar to’o siklu dahuluk Ensino Baziku, klase 1 to’o 4. Ida ne’e signifika katak iha kada grupu lian iha teritoriu tomak komesa uza sira-nia lian rasik atu hanorin konseitu foun ba labarik sira iha jardim infantil (TK).

Politika ida ne’e dezevolve bazeia ba prinsipius fundamental tolu: 1) Prinsípiu Edukasaun katak alunus sira iha faze inisiu sei bele aprende hakerek no lê ho diak, dezevelove sira hanoin ho diak, no iha motivasaun diak karik sira hahu aprende ho lian ne’ebé sira hatene liu no babain uza iha sira nia uma laran no komunidade ne’ebé sira hela ba, 2) Prinsípiu Linguistiku katak labarik sira sei kontinua aprende lian sira seluk ho lais karik sira nia fundasaun metin ona iha sira nia lian rasik, 3) Prinsípiu kultura katak labarik sei kontinua apresia nafatin sira-nia kultura linguistika, respeita nafatin sira nia inan-aman no komunidade iha baze tamba kontinua mantein sira-nia lian, nomos tulun estadu atu prezerva lian sira atu labele lakon basa lian sira ne’e hanesan riku soi nasaun nian. Wainhira labarik sira hetan oportunidade atu aprende uza sira nia lian rasik, sira sei iha vontade diak atu ba eskola no hela iha eskola to’o remata no hetan susesu diak (Kosonen, 2005). Alunus sira nia inan-aman mos sei komunika diak ho sira nia profesor sira no partisipa ativamente iha prosesu aprendizajen (Benson, 2002).