VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20110928

Perspetiva Turismu Iha Timor Leste: Husi Natureza (Alam) to’o Kultura iha Poténsia Ba Dezenvolvimentu Turístiku

Ilídio Ximenes da Costa

Introdusaun

Hananu nain, artista no Polítika nain sira mos dala barak liu hananu no hamosu lia fuan mesak murak ba rai ida ne’e “husi Jaco to’o Tasi Feto, husi Tasi Mane to’o Tasi Feto, hsusi Loro Sae to’o Loro Monu Timor ida deit no Timor Riku Tebes” ida deit ba riku soin tomak iha rai laran “ ne’ebé beiala sira husik hela. Ema la’o rai (Turista/Estranjeiru) sira mos terik/dehan “ Timor Leste is Beautiful” Tan ne’e dadaun haburas no haklaken Riku Soin liu hosi programa no planu dezenvolvimentu nasional governu no balun inisiativa rasik husi sidadaun Timor oan ne’ebé sei servisu hamutuk mos ho ajénsia dezenvolvimentu sira hosi rai Liur.

- Antes to’o ba iha deskrisaun , uluk nanain define lai saida mak Turismu? no sé mak turista? Riku soin natureza (alam) no Kultura saida mak Timor Leste iha? Oinsa atu halo ka Dezenvolve riku soin natureza (alam) no kultura no sai fatin ka objetu ba turismu.

Lia fuan “Torismu” mai hosi lia Latin “tornus” Grego “tornos” no Engles “tour” katak “an extended journey visiting places of interest along the route (Collins, Australian Concise Diccionary, fifth edition, page: 1595)”. Tuir A.J Burkat No S. Medlik (Tourism, Past, present anfd future , 1987, London page v) “ dehan katak ema nia mudansa ba tempu badak / provizóriu ne’e ho objetivu atu ba fatin ne’ebé sira moris no servisu nomos atividade sira ne’ebé sira rasik halo durante hela iha fatin sira ne’e ho sira nia interese rasik.( perpindahan orang untuk sementara dalam waktu pendek ke tujuan tujuan di luar tempat dimana mereka biasanya hidup dan bekerja dan kegiata-kegiatan mereka selama tinggal di tempat-tempat tujuan itu. ) Turista (Wisatawan) ka Tourist (Engles) katak ema ne’ebé halo viajen hosi Nia fatin ba fatin seluk iha tempu badak.

Sei iha definisaun barak husi matenek nain sira husi rai liur kona tourista, maske Nune’e tuir” International Union of Official Tourist Organization” (IUOTO) hanesan organizasaun internasional ba torismu ne’ebé hala’o nia knaar hanesan organizasaun konsultativa ida ba Organizasaun Nasaun sira Unida (ONU) ne’ebé ikus Liu transforma ba Organizasaun Mundial ba Turismu (World Tourism Organization= (WTO), iha 1975 define katak Turista ne’e ema ne’ebé hala’o vizita ka viajen iha Loron Badak mais ka menus 24 oras hela Iha fatin/rai/nasaun ida ho objetivu hodi halo paseiu, feriadu, halo tratamentu saúde, estuda, halo atividade relijiosa sira no desportu, negósiu, enkontru, halo Mosaun ruma ka vizita família. Nune’e mos ba ema ne’ebé hala’o viajen ho roo iha tempu badak ho 24 oras iha fatin ida (R. G> Soekadijo, Anatomi Pariwisata sebagai Systemic linkage, PT. Gramedia Pustaka Utama, Jakarta, 2000, page 14-17). Indonésia mos adopta definisaun ne’e hodi dezenvolve área turismu, liu-liu kona ba klasifikasaun tourista ne’ebé hetan visa livre no tenke iha visa.

Modalidade Natureza (Alam)

Timor Leste iha modalidade boot ba turismu (touris Asset) hanesan natureza (alam). Geografia no topografikamente, Timor Leste riku ba paisajen/ pemandangan tasi, foho, ai laran no iha balada sira (fauna) hanesan: tasi ibun Liquisa, Lagua Maubara, Be Manas iha Remixio, Kastata (air terjun Mota Bandeira) iha Ermera, Kaskata Mau Rai Iha Ermera, tasi ibun Behau (Manatutu), Tasi ibun Betanu, Com (Lospalos), Tasi ibun Tutuala, Ilha (Pulau) Ataúro no Jaco, Tasi ibun inur Sakato (Oecusse), Tasi ibun Lifau (Oecusse), Tasi ibun Rai henek mutin Dili naran los mak Besilau (Pasir putih) iha Dili, Raihenek Mutin Iha Ataúro (Balisa entre Atauro ho Ilha Lirang), Tasi ibun Cairabela (Baucau), depozita Masin Fatuk Laga (Baucau), Tasi ibun Suai Loro, Lagua Bikantidi (Ainaro), Lagua Fatuberliu (Manufahi), Lagua Tasi Tolu (Dili) no seluk tan hanesan foho Matebian, Cablake, Ramelau (Tatamailau) no foho seluk tan.

Modalidade Kultura

Iha parte kultura labele fokus ka haree deit ba Iha tebe tebe, dahur, tebedai,, músika maibe persiza atu tau matan mos ba fatin sira istóriku ne’ebé hahú hosi tempu japonés, Portugués, Holandés, Indonésia, no fatin sira ne’ebé uluk uza iha resisténsia Nia laran (hanesan :Mehara, Larigutu, (Enkontru entre militar Indonesia ho Xanana, Mário Carascalão), Aitana, Waimori, Nautetu, subar fatin Xanana, iha Lahane Soro Kraik no seluk tan)nune’e mos eransa kultura (tourist Heritage) ne’ebé rekursu torismu (tourism resources) ida mak boot tebes hanesan Ilkere-kere iha Tutuala ne’ebé NGO Haburas hahú dezenvolve ona. Fatin hanesan Ilkere-kere iha Ásia Tenggara iha rua deit, ida iha Sulawesi Selatan, ne’ebé hanaran gua Leang-Leang (Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2, Drs, R. Soekmono, halaman 47, Kanisius, 1987).

Atu dezenvolve riku soi sira ne’e uluk liu presiza halo programa integradu, governu no entre parte kultura, turismu no meiu ambiente. Hafoin hamosu grupu peskiza ka investigasaun siéntifika ida hodi define politika ida ne’ebé mak bele asegura valor kultural sira no sosiadade tomak. Buat ne’ebé mak maluk sira ONG Haburas hala’o tiha ona iha Tutuala ne’e, pozitivu tebes tamba halo dezenvolvimentu ba área turismu, meiu ambiente no kultura ne’ebé sei hatuur nafatin valor kultural sira hanesan identidade rai ida nian.

Iha parte seluk, hanesan hanoin ida ba governu atu hau mos halo programa ida ba juventude sira atu ba hahú mos programa ida ba juventude Sira atu iha Distritu ida-idak hahú tuur hamutuk ka Hakbesik an ba Lider tradisional / lia nain, maker fukun, makaer lulik sira hodi hahú identifika fatin kultural sira no fatin turismu no hakerek istória rasik ba ida-idak nia distritu hanesan tinan hirak Liu ba Distritu Ainaro hala’o Serimónia kultural kona ba istória Ainaro (Harii jadi Ainaro). Rezultadu hosi hakerek bele transfere fali ba iha brosur, leaflet, folder, CD hodi hala’o promosaun ba Iha rai liur. Antes atu halo ne’e persiza fó treinamentu ba Juventude sira nomos equipamentu sira , orsamentu no tenke iha asisténsia téknika hosi ema ne’ebé iha matenek, esperiénsira sira ka abilidade.

Depois de treinamentu , juventude sira mos persiza haruka sai ba rai liur halo estudu komparativu atu nune’e sira haree rasik no implementa fila fali iha rai laran (LA OS) haruka fali ema boot deit ba rai liur hafoin transfere fali matenek no esperiénsia sira hosi rai liur ba juventude iha rai laran wainhira fila hosi rai liur.

Sistema hanesan ne’e la dun favorável, atu diak mak haruka ema ne’ebé mak servisu iha área ne’e hodi ba haree, no rona rasik hosi ema ne’eb’e hato’o. Wainhira ema (nia) haree no rona rasik, karik Nia sei tau ba iha prátika maibe, wainhira ida mak ba haree no rona hafoin tranmite fali ba ema seluk, ne’e difísil tebes atu halo implementasaun ka tau ba prátika.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.