Lia Tetun, Lia Materna ho Hanoin Sala

Estanislau S. Saldanha

Dili Institute of Technology

Tetun konsagra ona iha Konstituisaun RDTL hanesan lia ofisial ho lia nasional. Maibee oras nee dadaun dezenvolvimentu lia Tetun lao neineik tebes. Institutu Nasional Linguistika (INL) hetan ona fiar husi governu atu dezenvolve Tetun hodi adota operasionalmente nudar lia ofisial ho nasional. Maske nunee, ita seidauk hatene knaar nee halao too ona iha nebee, no Tetun nia progresu oinsaa ona? Maibee realidade agora hatudu Tetun sai hanesan “anak tiri” kompara ho dezenvolvmentu lia Portuges iha nivel hot-hotu. Artigu badak nee hakarak estimula diskusaun oinsaa dezenvolve lia Tetun ho lia seluk iha Timor Leste. Nunee ita bele hahuu haree metodu praktis-operasional ho efetivu hodi dezenvolve lia Tetun lais liu tan, hodi sai kultura ho identidade nasional no hodi distingi ita nia aan husi nasaun selu-seluk, ho mos hodi ajuda edukasaun, komunikasaun, media, ho prosesu governasaun.

Baze Legal Uza Tetun

Tuir Konstituisaun RDTL Artigu 13 Sesaun 1 ho 2 hatudu Tetun hanesan lia ofisial ho lia nasional. Nunee Tetun nia pozisaun aas liu lia seluk inklui Portuges. Signifika katak governu tenki dezenvolve uluk Tetun kompara ho lia Portuges nebee hanesan lia ofisial deit. Nunee governu iha obrigasaun atu investa makaas iha Tetun hodi posibiliza Tetun hanesan lia ofislal iha eskola, seitor publiku ho seitor seluk.

Infelismente governu too agora la foo prioridade ba lia Tetun. Ida nee bele haree husi alokasaun orsamentu estadu para standariza Tetun, dezenvolve material hanorin no halo formasaun ba mestri sira. (Governu anterior mos hanesan.) Nunee governu promove liu lia Portuges kompara ho lia Tetun. Lo-loos karik governu tenki dezenvolve Tetun ho reintrodus Portuges iha eskola dala ida. Karik rekursu la too, governu tenki prioritiza lia Tetun hodi dezenvolve tuir mandatu Konstituisaun.

Implementa Tetun Hanesan Lia Ofisial

Atu implementa Tetun lais hanesan lia ofisial ho nasional, governu presiza determina target tempu (deadline). Ho mos aloka orsamentu estadu hodi padroniza, prepara material ho halo formasaun ba mestri sira.

Nunee presiza mos grupu servisu ida nebee inkorpora instituisaun sira seluk hanesan Ministeriu Edukasaun, INL, DIT, igreja, Timor Aid, Care, Universitariu seluk, no NGO balu hodi prepara politika, material ho halo formasaun ba mestri sira. Grupu nee bele estandariza ortografia hodi harmoniza tipu ortografia versaun oi-oin nebee iha, hanesan INL, DIT, Igreja ho seluk tan. Sira mos bele halao “Timorisasi” liafuan balu husi lia materna Timor Leste nian, ho mos lia Portuges, Latina, Ingles, Bahasa Indonesia ho seluk tan hodi hariku Tetun nia vokabulariu. Liu-liu termu teknika nebee Tetun seidauk iha. Grupu servisu nee bele halao kongresu hodi halo diskusaun padroniza ortografia, estrutura ho vokalariu tetun nian.

La iha lia ida iha mundu nee mak la sees hosi nia huun, i la iha ‘kontaminasaun’ husi lia seluk. Nunee mos la iha lia ida iha mundu mak mosu kompletu kedas, maibee hotu-htou liu husi evolusaun nafatin hodi dezenvolve aan. Ingles, Franses, Bahasa Indonesia ho seluk tan adota liafuan husi liur ho lia materna hodi hariku aan. Ingles adota Franses ho Latin barak. Hanesan ezemplu simples ida, bele haree liafuan start/begin (Ingles duni) nebee nia signifikadu hanesan mos liafuan commence (husi Franses). Iha ezemplu bara-barak tan. Liafuan Bahasa Indonesia hanesan minggu ho meja adota husi lia Portuges, no barak tan hanesan kongres, kuadrat, reaksi, aksi, pleno, grup nee adota mos husi lia seluk husi liur. Bahasa Indonesia dezenvolve aan liu husi kongresu bar-barak hodi hadia nia ortografia ho nia estrutura.

Diak liu sabraut maibee uza lai, duke ita hein perfeitu mak uza, maibee nunka atinji, no Tetun nunka mais dezenvolve aan. Hau fiar mestri hotu ho ofisial estadu iha Timor laran hotu hatene Tetun, so hakerek mak uza ortografia la hanesan. Nee la iha buat ida, neineik mak hadia. Tanba nee Tetun bele uza kedas, depois mak hadia neineik liu hosi kongresu lia Tetun, naran katak ita nia deseju (political will) iha.

Governu tenki desidi katak, lia Tetun bele uza hanesan lia hanorin iha nivel eskola hotu ho mos komunikasaun ofisial estadu nian iha tinan 2014 Por examplo) . Nunee governu kria kondisaun hodi servisu ho prazu nee. Se lae, Tetun sei la ba oin, no Portuges mos halai iha fatin deit. Karik la fo dalan ba tetun, no ema aprende deit Portugues, tuir mai ema sei opta hodi aprende lia seluk iha kontestu formal hodi buka servisu kompara ho Tetun, tanba desizaun ho implementasaun politika la favorese dezenvolvimentu lia Tetun. Nunee sei la foo vantajen ba Portuges deit, maibe povu barak mos la bele partisipa ho diak iha vida nasional, tanba la domina Portuges.

Prezerva Lia Materna

Tuir Konstituisaun RDTL Artigu 13 Sesaun 2 hateten “Tetun ho lia nasional seluk valoriza no dezenvolve husi estadu”. Ida nee signifika katak governu presiza tau matan ba lia Tetun ho lia nasional seluk atu la bele lakon. Lia balu iha mundu lakon ona tanba la iha esforsu adekuadu hodi prezerva. Lia lakon tanba komunidade ida mate mohu, tanba la hanorin iha eskola, presaun husi kolonialismu, invazaun hosi suku maioria, no migrasaun suku minoria ba fatin seluk hodi simu ema iha nebaa nia lia, no neineik bele nia lia lakon. Bainhira lia ida lakon, bele hamout mos sosiedade nee nia kultura ho identidade.

Nunee importante tebes lia materna presiza hanorin mos iha eskola, liu-liu iha ensinu baziku hodi prezerva lia sira nee. Maske nunee lia materna la signifika hodi hanorin iha nivel eskola hotu no uniforma iha subdistritu hotu. Lia materna bele hanorin deit iha ensinu baziku iha primeiru too segundu ano. Iha tempu nee labarik sira foin konyese letra, simbol, ho konta baziku, nebee diak liu esplika ho lia materna. Iha estudu psikologia hatudu mos katak labarik sira nebee hahuu eskola, se mestri sira hanorin iha lia materna, sei foo impaktu diak ba labarik sira nia matenek.

Lia materna so hanorin tuir ida-idak nia rai. Hanesan iha Dili asumsi lia materna mak Tetun entaun hanorin deit Tetun, no hanesan iha sub-distritu Uatulari nia lia mak Makasae (iha suku Makadiki, Matahoi, Waitame ho Afaloikai balu) ho Naueti (Babulu, Vesoru ho Afaloikai balu). Ita la presiza rekruta mestri foun tanba mestri sira nebee iha hatene ona lia sira nee, no sira bele hahuu ona hanorin, maske ho materia simples, depois hadia neineik. No bele dezenvolve materia, maibee uza lai materia lia Tetun ho Portuges nebee iha hodi esplika iha lia materna.

Hanoin Sala Nebee Impata Dezenvolvimentu Lia Tetun

Iha hanoin sala (miskonsepsi) oi-oin nebee bele impata dezenvovimentu lia Tetun hanesan lia nasional no lia ofisial, ho mos lia materna hanesan kultura no identidade nasional. Hanoin sala sira nee mak:

1. Tenki hanorin uluk Portuges hodi hariiku Tetun. Nee sala. Lo-loos karik hanorin kedas Tetun depois hariku ho Portuges, lia materna, no lia seluk. La iha lia ida iha mundu mosu mai perfeitu kedas.

2. Susar atu esplika termu siensia ho tekniku lori lia Tetun. Nee sala. Tetun bele adota lia seluk hodi esplika termu siensia ho tekniku. Bahasa Indonesia, Ingles ho lia seluk mos adota lia seluk hanesan Latin ho Fransa nudar termu siensia ho tekniku. Naran halo Tetunisasi lia liur sira nee.

3. Osan la iha hodi dezenvolve lia Tetun. Referensia mos la iha. Nee sala. Hau hanoini ha ona referensia oi-oin, i bele dezenvolve tan. Gasta osan importante teb-tebes atu jerasaun ida nee bele hetan edukasaun nebee diak ho lian ida nebee sira bele kompriende. Lo-loos karik atu dezenvolve ho prezerva kultura ho identidade nasional ho favorese komunikasaun efetivu entre Timor oan, liu-liu foin sae sira, governu tenki investa makaas ba Tetun. Too agora referensia Portuges nebee ema bele hetan iha Timor mos la barak no la efetivu.

4. Uza Portuges, fasilita Timor Leste tama iha CPLP no Europa. Nee sala. Lo-loos karik, uza Tetun hanesan lia ofisial ho nasional, hanorin nafatin Portuges iha eskola sei tama nafatin iha CPLP. CPLP sei uza nafatin TL ho Maucau hodi tama Asia, no Macau ho TL uza CPLP hodi tama iha europa. Nasaun balu la'os membru CPLP mos bele tama iha europa.

5. Ita tenki uza Portuges tanba lia nee uza durante rezistensia. Nee sala. Lo-loos karik lia Tetun ho lia materna seluk mak uza barak liu iha tempu rezistensia. Komunikasaun entre ema rezistensia ho populasaun uza barak liu lia Tetun ho lia maternal kompara ho lia Portuges.

6. Se TL uza Portuges, sei distingi ita husi nasaun seluk. Nee sala. Lo-loos karik uza Tetun bele distingi liu tan TL ho nasaun seluk. Uza Tetun hatudu katak TL hamriik mesak, hanesan mos Portugal. Se ita uza Portuges ita hamriik iha Portugal nia okos, no iha komplexu inferioridade hasoru Portugal.

7. Ingles bele hamate lia seluk. Nee sala. Lo-loos karik lia ida la bele hamate lia seluk, desizaun politika mak bele hamate lia seluk. Karik desizaun politika hodi hanorin lia sira nebee lakon ona nee iha eskola, mak lia sira nee sei la lakon no ezisti nafatin. Lia barak iha mundu mak mate iha kolonialismu nia okos, no agora sei kontinua lakon nafatin, tanba desizaun politika la hanorin lia sira nee iha eskola. Nee tanba kolonialista lakohi dezenvolve identidade lokal nebee bele kontra fali sira nia ukun.

8. Diak liu ita uza Portuges hodi haforsa Tetun. Uza Portuges hodi haforsa Tetun? Hau la fiar ida. Portuges kuandu forsa ona, no uza beibeik ona, Tetun sei mate ka la uza ona iha komunikasaun formal. Ema hotu hatene katak, ema ba liu kedas iha lia nebee favorese sira hodi buka servisu. Portugal sira tauk liu ita dezenvolve lia Tetun, tanba aban-barinrua dala ruma Timor oan la uza ona Portuges kuandu sira hatene Tetun, no buka aprende fali lia seluk hodi buka servisu. Tanba nee, Portugal buka influensia desizaun politika estadu TL nian hodi uza nafatin Portuges.

9. Osan la iha hodi dezenvolve lia materna hodi hanorin iha eskola. Nee sala. Lo-loos karik nee identidade nasional no kultura rai ida nian nebee presiza hetan atensaun, no governu presiza investa hodi lia materna sira la bele lakon hanesan iha nasaun seluk. Tuir peskiza, hanorin ho lian materna foo rezultadu diak liu duke hanorin kedas ho lian seluk; nunee ita gasta osan, iha folin/hetan ‘funan’ makaas. Maske nunee presiza halo introdusaun neineik hodi alinya rekursu orsamentu estadu nian.

10. Mestri ho materia hanorin lia materna la iha. Nee sala. Lo-loos karik, mestri sira barak bele hanorin ho lia materna iha primeiru siklu ensinu baziku tanba mestri barak hosi suku nee duni. La presiza rekruta tan, tanba sira nebee iha ona nee mak hanorin fali iha area sira nian. Materia nebee iha ona lia seluk bele tradus oralmente, no neineik adapta no hakerek iha lia materna.*