DIGNIDADE HO INTERESE ESTADU NIAN MAK AAS LIU

• ) Diskursu Prezidenti Partidu Demokratiku iha Biban Aniversariu Partidu nian ba Dasanuluk

Loron 11 Fulan Juñu tinan 2011

Sua Exia Sr. Prezidenti da Republika, Dr. Ramos Horta
Sua Exia Señora Ameerah Haq – Reprezentante Espesial Nasones Unidas nian iha TL
Korpu Diplomatiku
Reprezentante Partidus Politikus sira nian
Kompanheiru Prezidente CPN
Kompañeiru Sekretariu Jeral
Dirigentes Diresaun Nasional
Dirijentes Diresaun Distritus, Sub-distritus, Sukus no Aldeias ne’ebé mak marka prezensa iha ne’e
Ilustres Konvidadus
Povu tomak Rai Doben Timor-Leste

Ohin Partidu Demokratiku selebra tinan Sanulu Partidu ida ne’e moris!

Ho orguillu boot mak ha’u hamrik iha ita boot sira nia oin, nu’udar Prezidente PD nian, hodi hato’o lian ba kompañeirus sira hotu husi aldeia to’o nasional ne’ebé mak halibur iha salaun ida ne’e, hodi selebra Partidu Demokratiku nia loron moris.

Selebrasaun tinan sanulu Partidu Demokratiku nian lori ita atu hanoin hikas kona-ba misaun Partidu Demokratiku nian. Misaun Partidu Demokratiku nian maka ne’e: Haburas no Hametin Demokrasia hodi promove Dezenvolvimentu ida ne’ebé benefisia sidadaun Timor-Leste tomak. Dalan atu to’o ba dezenvolvimentu ida ne’e maka tenki investe maka’as iha edukasaun, dezenvolve ita nian agrikultura no hadi’a no harii infraestrutura ida ne’ebé bele haberan no dinamiza ekonomia nasional.

Konvidadus sira,
Militantes Partidu Demokratiku,
Dirijentes Partidu Demokratiku mak ha’u hadomi

Libertasaun da Patria ita hetan ona. Libertasaun Povu nian ita hahú daudaun ona. Iha distritu haat ne’ebé deklaradu livre ona husi analfabetizmu ka hakerek no le la hatene. Importante katak prosesu ida ne’e kontinua hala’o iha distritu hotu. Edukasaun hanesan janela ida ba mundu! Ho edukasaun ita bele hetan matenek no mós forma ita nia-an nu’udar membru sosiedade global ida. Ho edukasaun ne’ebé di’ak ita bele dezenvolve ita nia rain, bele kontribui ba paz iha ita nia rain, iha rejiaun ida ne’e no mós iha mundu tomak. Tamba ne’e ita tenki investe maka’as ba edukasaun ida ne’ebé ho kualidade no ho kondisaun ne’ebé dignu. Labarik sira hotu iha Timor laran tenki iha asesu ba eskola, no eskola tenki iha kondisaun di’ak hodi fasilita prosesu aprendizajen. Ita tenki investe mós iha profesor sira ne’ebé presiza mós iha asesu ba formasaun, informasaun, material no hadi’a sira nia kualidade moris. Labele haluha mós inan-aman sira nia knaar ba formasaun labarik sira nian. Inan aman sira labele kesi hela labarik sira iha uma hodi hein karau ka halo to’os ho natar tamba iha tinan sanulu mai tan sira labele kompete ona iha merkadu serbisu tamba la hatene le no hakerek. Tenki haruka labarik sira ba eskola.

Ita hotu hatene katak iha Timor-Leste maioria povu sei moris husi agrikultura. Ne’eduni fator ida importante tebes maka halo nusa ita bele dezenvolve ita nia agrikultura hodi sai husi agrikultura subszistensia ba agrikultura moderna no diversifikada. Atividade agrikula ka kaer to’os ho natar ka peska hanesan abut ida ba soberania nasional. Tamba ne’e agrikultura la’os atividade eskluziva husi ema analfabetu sira ka la hatene le no hakerek sira nian. Presiza mós matenek atu bele dezenvolve, hadi’a, hasa’e no diversifika produsaun nasional agrikultura nian. Ikus mai ita bele mós tama no kompete iha merkadu rejional no internasional. Ho ida ne’e ita sei hasa’e ita-nia povu nian ekonomia, hadi’a sira nia moris ho sira nia saude. Trator fahe ona. Habelar matenek ami hahú dadaun ona. Ida ne’e maka PD nia politika atu kontinua hala’o ba oin. Hodi nune’e bele garante Estadu ida ne’ebé auto-sufisiente.

Maibe sei la to’o! Buat hirak ne’e hotu labele la’o bainhira infraestrutura seidauk di’ak. Infraestrutura bazika hanesan estrada, eletrisidade, bee no saneamentu, no edifisiu sira sei sai nu’udar prioridade. Estrada sei liga lorosa’e to’o loro monu, sei tama husi sidade to’o aldeia. Elektrisidade sei tama iha ema hotu nia uma. Familia hotu-hotu sei iha asesu ba bee moos no sistema sanemanentu ida ne’ebé apropriadu hodi bele garante saude publika. Harii edifisius publikus hodi serbi didi’ak sidadaun sira nia interesse.

Konvidadus sira,
Militantes Partidu Demokratiku,
Dirijentes Partidu Demokratiku mak hau hadomi

Ita ukun-an foin tinan sia. Ita nia sistema sei frajil hela. Lei oan barak sei falta. No sira ne’ebé maka iha ona ita seidauk implementa ho didi’ak. Nu’udar estadu de direitu demokratiku ita tenki atua tuir lei ho firmeza. La iha fatin ho toleransia ba sira ne’ebé mak viola lei no sira ne’ebé mak uza violensia hanesan instrumentu hodi atinji sira-nia objektivu. Tamba ida ne’e mak iha tinan 2008 wainhira ha’u asume kargu nu’udar Prezidente da Republika interinu, atu defende dignidade no interesse nasional Estadu no povo ida ne’e nian, ho firmeza, ha’u hamutuk ho orgaun soberania sira seluk, hola desizaun ida ne’ebé ema barak kontra no hakanek sidadaun balun nia fuan, maibe ami tenki hola duni, mak harii Operasaun Konjunta, PNTL – F-FDTL, hodi normaliza no estabiliza hikas situasaun seguransa iha rai laran. Ida ne’e hatudu katak orgaun soberania sira Timor-Leste nian la’os halo esforsu de’it, maibe atua ho firme, solidu no koezu hodi buka solusaun ba problema todan ne’ebé nasaun hasoru.

Ita tenki konsiente katak dignidade no interese Estadu no povu nian aas liu kualker forsa politika ka lider politiku ida nian dignidade no interese. Tamba ne’e halo esforsu hotuhotu tenki orientadu ba dignifikasaun Estado no povu!

Konvidadus sira,
Militantes Partidu Demokratiku,
Dirijentes Partidu Demokratiku mak ha’u hadomi

Ita hakbesik daudaun ba eleisoens 2012. Importante ba estabilidade no moris hakmatek sidadaun Timor-Leste nian maka partidus politikus hotu-hotu tenki kuda toleransia iha ida idak nia fuan, respeita malu, hadomi malu, maski konviksaun ka fiar politika la hanesan. Iha Demokrasia partidu ida ohin bele manan, aban bele lakon, maibe Estadu no Nasaun sempre manan! Ne’e maka prinsipiu kontinuidade demokratika. Partidu sira bele ukun troka malu maibe Estadu ho Povu sei la troka! Ida ne’e mak prinsipiu alternansia demokratika.

Nune’e maka PD sempre aposta iha dialogo no loke ninian kanal komunikasaun ba partidu politiku hotu-hotu.

Konvidadus sira,
Militantes Partidu Demokratiku,
Dirijentes Partidu Demokratiku mak ha’u hadomi

Nu’udar Estadu no Povu ita la’os moris mesak. Ita moris iha mundo global ida, hamutuk ho Nasaun sira seluk. Desde ke hetan independensia ita iha parseirus internasionais barak ne’ebé hamutuk ho ita dezenvolve hela ita nia Rain. Susesu ita nia Nasaun nian hanesan mós susesu ba ita nia rejiaun no ba mundo tomak. Tamba ne’e presiza hametin nafatin relasaun di’ak baseia ba prinsipiu de konvivensia internasional no koperasaun mutua.

PD sei haburas nafatin relasaun di’ak ho ita-nia nasaun viziñu sira, liuliu ho Indonezia no paizes membrus ASEAN sira, nune’e mós ho Australia no nasaun Azia sira seluk hanesan Xina, Japaun, Koreia do Sul, India, no selu-seluk tan. Labele haluha mós ita nia parseirus husi CPLP, Uniaun Europeia no Estadus Unidus Amerika ne’ebé fo kontribuisaun maka’as ba ita nia rain iha areas oin-oin. Ita mantein relasaun ho kooperasaun di’ak nafatin ho rai sira ne’e ba oin.

Ita nia lokalizasaun jeografika, naturalmente halo ita, sedu ou tarde, sei halo parte membru ASEAN. Ba ida ne’e, ita agradese tebes ba ita belun boot no besik Indonezia ho membrus ASEAN sira ne’ebé agora daudaun serbisu maka’as atu tulun Timor-Leste hodi bele halo parte lailais membru ASEAN. Liu hosi ASEAN ne’e, ita bele promove paz, estabilidade no demokrasia iha rejiaun no mundu. Ho Australia mós ita sei mantein ita nia relasaun ho kooperasaun di’ak ba oin nafatin.

Ita sei nafatin serbisu hamutuk ho ajensias internasionais sira hanesan Nasoens Unidas, Banku Mundial, Banku Aziatiku ba Desenvolvimentu, no seluk-seluk tan.

Mesak ita labele la’o ba oin. Hamutuk ita bele harii mundu ida ne’ebé seguru, justu no solidariu.

Militantes Partidu Demokratiku,
Dirijentes Partidu Demokratiku mak ha’u hadomi

Iha tinan sanulu nia laran ita hetan buat barak ona. Ita hasoru ona eleisaun rua no agora dadaun ita prepara hela atu hasoru eleisaun dala ida tan iha tinan 2012 mai.

Partidu Demokratiku seidauk iha istoria naruk ida. Ita halo hela ita nia istoria hamutuk. Susesu ba PD depende husi ita hotu nia esforsu, dedikasaun, responsabilidade no dixiplina!

PD harii iha loron 10 fulan Juñu tinan 2001. Ho de’it fulan rua ho balu ita hasoru eleisaun ba Asembleia Konstituinte no hetan kadeira hitu! Iha eleisoens 2007, wainhira ema barak hatete katak PD mate ona, ita hasae tan kadeira ida, husi hitu ba walu iha Parlamentu Nasional. Se ita serbisu nafatin no maka’as liu tan, ita sei bele manan eleisaun iha 2012. PD nia forsa la mai husi li’ur, mai husi ita nia militantes, apoiantes no simpatizantes sira nia fiar-an no ita nia fiar-an rasik!

Ohin PD halo tinan sanulu, maibe iha tinan sanulu ne’e nia laran, ita nia kuadrus superiores balu ne’e uluk ita mehi no la’o hamutuk, ohin loron la iha ona iha ita nia leet. Ita komemora tinan sanulu ne’e la hamutuk ho sira, maibe sira nia mehi ne’ebé hakarak Timor-Leste ida moris di’ak, hakmatek, demokratiku no prosperu hamutuk ho ita nafatin no ita la sei haluha sira no kontinua lori sira nia mehi ho idealizmu sira ne’e ba oin. Ha’u nia respeitu no hakru’uk ba kompañeirus sira ne’e, tamba sira dedika-an ba partido to’o iis ikus.

Ikus liu, ha’u husu ba militantes ho simpatizantes PD nian tomak kuandu ema halo insultu ita labele hatan ho insultu, kuandu ema tuda fatuk ita labele hatan ho fatuk, kuandu ema halo violensia ita labele hatan ho violensia tamba PD Partido Domin nian, ita lori domin ho dame hodi hodi hasoru violensia, tamba demokrasia mós nia abut mai hosi domin ho dame. Demokrasia ida lori domin ho dame maka ita hakarak kuda iha ita nia rain. Ita hakarak povu Timor-Leste tomak moris iha hakmatek ho dame nia laran, tamba ne’e labele hatan ba provokasaun sira halai ba violensia no hamosu instabilidade nian.

Ha’u sente orguillu boot tebes lidera partidu ida ne’e, ne’ebé halibur jerasaun rezistensia ho jerasaun foun nian. Hamutuk ita sei manan!

Patria ita liberta ona. Ho Estadu ida ne’ebé metin maka ita foin bele liberta Povu!

Viva Partidu Demokratiku!
Viva Republika Demokratika de Timor-Leste!
Viva Demokrasia!

Fernando La Sama de Araujo
Prezidente PD