KOMEMORASAUN BA RESTAURASAUN INDEPENDENSIA TIMOR LESTE 20 MAIU 2002 BA DALA IX

Restaura Ita Nia Hanoin no Hahalok Hodi Luta Hasoru Kolonialismu Foun Iha Timor Leste

)* Husi: Olandino Rui de Andrade

Loron 20 Maiu 2002 hanesan loron historiku ba povu Timor Leste tamba ho loron ida ne’e mundu rekoñese Timor Leste nia existensia nudar nasaun ne’ebe livre no independente hanesan nasaun seluk iha mundu.

Restaurasaun ne’e hanesan rekoñesimentu ba Timor Leste nia independensi ne’ebe mak ho unilateralmente proklama tiha ona iha 28 Novembru 1975 ho lideransa Fretilin nian husi Sr. Francisco Xavier do Amaral nudar Presidente RDTL.

20 Maiu 2011 povu Timor tomak tenke orgullu ba loron ida ne’e, orgullu la’os deit tamba ita sai hanesan nasaun ona maibe orgullu tamba livre ona husi kolonialismu no okupasaun husi nasaun seluk.

Liberdade no independensia ne’e la’os vim ka ikus husi ita nia luta, maibe restaurasaun ba Ukun Rasik A’an hanesan inisiu husi ita nia luta hodi hasoru nakukun ne’ebe satan netik ita iha tempu liberdade no Ukun Rasik A’an.

Nakukun ne’ebe mak satan ita iha tempu Ukun Rasik A’an no Liberdade mak kolonialismu foun ne’ebe mak sei satan no hanehan povu Timor Leste husi aspeitu oi-oin.

Kolonialismu foun ne’e laos deit husi rai liur/ema husi estranjeiru ba ita maibe husi ita nia emar rasik no ho independentemente hakarak kolonia povu nafatin ka bele mos hodi kolabora ho ema husi liur hodi halo kolonialismu foun mai ita.

Modelu no karakteristiku husi kolonialismu foun ne’e forsa no perigoju liu, kompara ho kolonialismu tuan. Kolonialismu tuan ita hare’e momos no sente ho fisikamente make ma estranjeiru mai okupa no ukun ita nia rain, hodi obriga povu tuir sira nia hakarak rasik.

Maibe kolonialisme foun ne’e uniku no perigoju liu tamba ho modelu no tatika liu husi servisu hamutuk ka kolaborasaun hamutuk ho ukun nain sira ka ho emprezariu/oraganizasaun lokal sira hodi bele atinji sira nia objetivu.

Tamba ne’e, iha komemorasaun 20 Maiu 2011 tinan ida ne’e ema Timor tomak hahu husi lider ukun nain sira, lider politiku, lider organizasaun privadu ka organizasaun naun governamental sira to’o povu babain mak iha ne’ebe deit. Ita tenke kuda metin espiritu Ukun Rasik A’an ne’ebe mak ita nia heroi sira hatudu ona ba ita.

Atu komemora restaurasaun ida ne’e, ita mos tenke restaura fila fali ita nia hanoin no hahalok husi kolonialista no okupante sira iha tempu pasadu hodi hametin nafatin ita nia espiritu Ukun Rasik A’an lolos ho livre semi ha intervensaun no hetan ditadu husi ema rai liur.

Liberdade no Ukun Rasik A’an tenke tau duni iha ita nia hanoin no iha pratika atu oinsa mak bele ho unidade nafatin hanesan iha pasadu hodi luta hasoru kolonialismu no okupante sira.

Iha tempu ida ne’e mos ita tenke kuda no kaer metin espiritu unidade hodi luta hasoru kolonialismu foun ne’ebe mak hais no hanehan nafatin ita.

Objetivu husi Ukun Rasik A’an mak oinsa povu bele iha liberdade, pas, estabilidade, ih seguransa, bele asesu edukasaun ne’ebe baratu e diak no iha kualidade, povu moris ho saude diak, moris ho ekonomia diak no ho prosperu.

Estadu no governu iha responsabilidade atu garante objetivu hirak husi Ukun A’an nian, la’os iha tempu ukun A’an ne’e ema balun ka grupu balun deit mak hetan benefisiu ka goja.

Restaurasaun ba ita nia hanoin no hahalok mak pontu principal atu bele iha unidade hodi dezenvolve Timor Leste sai husi nakukun ne’ebe mak satan ita iha tempu liberdade no Ukun Rasik A’an ida ne’e.

Oinsa Mak Restaura Ita Nian Hanoin?

Atu restaura ita nia hanoin mak, importante ita tenke kuda no hametin espiritu unidade no luta maka’as ne’ebe mak timor oan sira hatudu ona iha pasadu. Espiritu unidade no luta maka’as ne’e kuda nanis ona husi ita nia herois sira no daet ba jerasaun sira durante okupasaun nia laran. Espiritu unidade ne’ebe mak povu no joven sira hatudu, ne’e presija kuda nafatin no hanorin ba jerasaun foun sira atu banate tuir. Tamba jerasaun foun mak sei kaer kuda talin no nasaun Timor Leste nia vida iha futuru.

Atu restaura ita nia hanoin presija liu husi edukasaun konsentializasaun ba timor oan hotu, atu iha konsiensia no iha responsabilidade ba povu no nasaun nia vida.

Kuandu ema hotu iha ona konsiensia no responsabilidade mak ita sei la monu ba manobra oi-oin husi ema seluk atu kria konflitu entre ita no ita rasik mak sobu malu no oho malu bebeik hanesan krize politika no milatar ne’ebe akontese iha 2006 liuba.

Konsiensia no responsabilidade la’os deit husi ita povu bai-bain maibe persija liu mak ukun nain sira no politiku nain sira atu iha konsiensia no responsabilidade atu dezenvolve Timor Leste hodi sai husi kiak no mukit nia laran. Tamba ukun nain/lider politiku ne’ebe mak iha konsiensia no responsabilidade mak sei sai izemplu hodi ema hotu banate tuir. Mais kuandu ukun nain/ka lider politiku sira la iha konsiensia no iha responsabilidade mak sei sai toman at ba jerasaun oin mai.

Ukun nain sira no politiku nain sira la bele hanoin deit oinsa mak atu bele atinji sira nia objetivu atu ukun ka oinsa mak atu mauntein sira nia ukun, maibe tenke tau as interese povu no nasaun nia futuru mak importante.

Konsiensia no responsabilidade ne’e parte husi ita nia mentalidade no karakteritiku ema nian, se kuandu ita la iha konsinesia no responsabilidade, mak ita nia haoin sei hanesan nafatin ema kolonialista no okupante sira nia hanoin iha tempu pasadu.

Mentalidade no karakteristiku kolonialista no okupante sira nia hanoin mak oinsa hametin sira nia ukun hodi obriga povu moris tuir sira nia hakarak deit sem fo importansia oinsa mak dezenvolve povu nia moris hodi sai husi kiak no mukit ba moris ne’ebe mak prosperu.

Se kuandu ukun nain sira, lider politiku perezariu ka organizasaun naun governamental sira sei iha mentalidade hanesan ema kolonilista no okupantes sira, mak sei sai povu nia inimigu iha tempu Ukun Rasik A’an ne’e no povu tenke unidade no luta hasoru ema sira ne’e.

Tamba sira nia hanoin no intensaun mak oinsa atu ukun deit no mauntein sira nia poder hodi hais no esplorasi povu no nasaun nia bokur.

Mais kuandu sira iha konsiensia no responsabilidade atu lori no dezenvolve povu no nasaun nia vida ba moris prospero, mak ita hotu tenke unidade hodi kolabora ba objetivu ne’e.

Tamba ne’e ba hakerek nain presija no importante duni atu ita hotu restaura mos ita nia hanoin no mentalidade. Nune’e ita hotu iha konsiensia no mentalidade responsabilidade nudar nain ba rai lulik ida ne’e. Rai ne’ebe foin tinan 9 sai husi kolonialista no okupasaun sira nia okos.

Ita tenke restaura hanoin no mentalidade tamba durante iha kolonialismu no okupasaun nia okos, hanoin no mentalidade mos tuir emar sira ne’e . Tamba ne’e iha tempu Ukun Rasik A’an ema barak mak sei moris ho hanoin no mentalidade tuir ema kolinialista no okupantes sira.

Ho nune’e mak presija duni, para timor oan hotu hahu husi ukun nain, ema politiku sira, eprezariu/organizasaun naun governamental no timor oan tomak tenke restaura nia hanoin no mentalidade atu iha konsiensia no responsabilidade nudar nain ba Rai Lulik Timor Leste.

Kuandu ita hotu iha espiritu nasionalismu nudar nain ba rai ne’e, sei susar no defisil ba ema seluk atu mai atria no soran ita.

Oinsa Mak Restaura Ita Nia Hahalok?

Se kuandu ita restaura ona ita nia hanoin no mentalidade mak iha pratika ka hahalok ita nian sei tuir duni ita nia hanoin no mentalidade ne’ebe mak iha.

Ita tenke iha hahalok ne’ebe mak dezenvolve no inovativa oinsa mak fo kontribuisaun ba prosesu dezenvolvimentu iha aspeitu hotu-hotu. Tuir espiritu liberdade no Ukun A’an nian.

Presija duni ita iha liberdade maibe tenke ho responsabilidade. Ita iha liberdade atu halo buat saida deit maibe la’os atu halo a’at ka halo destorisaun buat ne’ebe mak iha.

Hahalok mos tenke ho responsabilidade, katak ita nia hahalok mos la bele tuir hahalok nudar ema kolonialista no okupante sira. Hahalok sira nian maka oinsa obriga, intimida, fo presaun fizikamente ba povu timor uza sasan kroat estadu nian tuir lei ka la tuir lei ho objetivu atu bele hanehan povu hodi tuir sira nia hakarak deit no nunka interese no rona povu nia halirik husi sofrimentu oi-oin. Iha tempu kolonialismu no okupasaun nia okos, ita hakarak halo arbiru no anarkismu ho objetivu atu hatudu ba mundu no bele dada mundu nia simpatia ba terus povu nian.

Maibe iha tempu Ukun Rasik A’an, ita iha responsabilidade atu fo kontribuisaun ba moris hakmatek no iha seguransa nia laran hodi kria pas no estabilidade.

Hahalok nudar kolonialista ka okupante sira iha tempu Ukun Rasik A’an ne’e la’os deit husi puvu deit mak halo maibe liu-liu ukun nain sira mak dala barak uza hahalok hira ne’e, hahalok sira ne’e mak hanesan; 1) Ukun povu ho ditadura, 1) uza kroat hodi atinje no mauntein sira nia ukun, 3) uza poder hodi hanehan povu, 4) uza poder hodi benefisia nia familia/grupu, 5) uza maneira oi-oin hodi atinji nia objetivu, no seluk tan.

Tamba ne’e iha tempu Ukun Rasik A’an, hahalok ne’e nudar hahalok kolonialista no okupantes sira ne’ebe mak ho ubjetivu atu luta ba poder no mauntein sira nia poder ne’ebe iha, hodi tau se’es sira nia konsiensia no responsabilidade ba povu no nasaun hodi sai husi mukit no ki’ak.

Oinsa Mak Luta Hasoru Kolonialismu Foun?

Kolonialismu foun la hanesan ho kolonialismu tuan, kolonialisme tuan it abele haree ho fisikamente katak iha tempu kolonialismu tuan ne’e kolonialista sira mai iha nasaun seluk hodi ukun, no atu hametin no mauntein sira nia pozisaun nudar nain ba rai sira ne’ebe mak sira ukun.

Nune’e mos ho Timor Leste, iha tempu kolonialismu no okupasaun ba povu no rai ne’e sira uza forsa hodi hanehan no esplora povu, hodi haluha atu povu moris ho prosperu, pas no iha estabilidade nia laran. Modelu no karakteristiku kolonialismu tuan hare husi fisikamente ukun povu ho forsa no kroat hodi hanehan povu.

Modelu no karakteristiku kolonialismu foun ne’e diferente no uniku liu, midar hanesan bani ben no kaber hanesan azuleiju. Tamba ne’e susar ba ita atu identifika no hatene kolonialismu foun ne’e nia hakarak no intere iha Timor Leste iha tempu Ukun Rasik A’an.

Modelu no karakteristiku husi kolonialisme foun ne’e mak hanesan uza no kolabora ho nia liman ain sira iha ita nia rain. Sira sei la mai ukun ita nia rain ho fisikamente maibe sira sei uza modelu oi-oin.

Medelo ne’ebe mak sira uza hodi tau sira nia interese hodi atinji sira nia objetivu mak, hanesan; 1) liu husi servisu hamutuk ho autoridade nasional sira, 2) liu husi ajudus, no 3) liu husi investimentu.

 Liu husi servisu hamutuk ho autoridade nasional sira, modelu kolonialismu foun ne’ebe mak nasaun sira ne’ebe mak iha interese iha ita nia rain, sira sei mai atu atinji sira nia objetivu liu husi servisu hamutuk/ kolabora ho autoridade nasional sira. Servisu hamutuk/kolaborasaun ho autoridade nasional ne’e akontese tamba autoridade nasional mos hakarak atu hetan poder ka mauntein sira nia poder ne’ebe mak iha no oinsa mak sira mos bele hetan benesifiu liu husi kolaborasaun ne’e ba iha sira nia interese privadu no grupu. Tamba autoridade sira ne’e sei rai no kaer metin hanoin no mentalidade husi kolonialista no okupantes sira ne’ebe kuda ona iha sira nia hanoin nomos mentalidade. Ho modelu ida ne’e fasil ba nasaun sira ne’e atu tau sira nia interese iha Timor hodi hetan sira nia objetivu.

 Liu husi ajudus, nasaun sira ne’ebe mak iha interese iha Timor sira sei fo ajudus oi-oin no liu husi dalan no aspeitu oi-oin ho intensaun atu bele atinji sira nia objetivu. Iha mundu agora la iha nasaun ida mak fo nia ajudus ba nasaun seluk semi ha interese ka hakarak ruma iha nasaun ne’ebe refere. Sira fo ajudus ho liman sorin no sei husu no hakarak hetan buat ruma husi liman sorin mos. Tamba ne’e la iha ajudus ne’ebe mak durante ne’e fob a povu no nasaun Timor Leste, maibe sira fo ajudus hirak ne’e tamba sira iha interese no hakarak hetan benefisiu boot husi sira nia ajudus ba Timor ne’e.

 Liu husi investimentu, nasaun sira ne’ebe mak iha interese no hakarak hetan buat ruma husi Timor Leste, sei mai hadau malun atu hetan apoiu husi guvernua atu loke dalan ba sira par abele investe iha aspeitu ka arean balun iha Timor. Tamba ne’e dala barak nasaun dezenvolvidu hakarak husu nasaun/emprejariu bo-boot sira atu mai investe, nune’e mos Timor Leste ne’ebe agora lobby maka’as ba nasaun/emprejariu sira atu investe iha ita nia rain. Prinsipiu investimentu mak investe oituan hodi hetan lukru ne’ebe mak boot, tamba prinsipiu ne’e la’os buat foun iha mundu investimentu nian. Ho dalan investimentu, dala barak sira husi ba autoridade nasional no governu atu fo kriteriu ne’ebe la impede sira nia hakarak, tamba ne’e dala barak governu hakruk no rona liu invesitdor sira ne’e tamba governu tauk atu lakon parseiru ne’ebe mak hakarak mai investe iha ita nia rain. Husi tauk ne’ebe mak ita iha, ne’e loke dalan no sai ona ita nia frakeja ba sira para sir abele atinji sira nia objetivu liu husi investimentu ne’ebe mak sira halo. Liu husi dalan investimentu ne’e iha dalan rua; primeiru liu husi investimentu governu nasaun nian, no segundu, liu husi investimentu privadu sira. Maske liu husi dalan rua maibe sira nia interese no objetivu mak oinsa sir abele hetan benefisiu ne’ebe boot no oinsa mak bele fo influensia ba desijaun politika rai laran.

Oinsa mak atu bele luta hasoru kolonialismu foun iha Timor Leste mak Timor Oan hotu-hotu hahu husi ukun nain sira, politiku nain sira, emprejariu/organizasaun naun governamental sira, estudantes, joven sira no too puvu bai-bain tenke iha konsensia no iha responsabilidade nudar nain ba rai lulik Timor Leste ne’ebe mak livre no independente liu husi terus oi-oin iha pasadu. Ita hotu tenke iha unidade hodi hametin ita nia nasionalismu nudar ema Timor no fo kontribuisaun ba prosesu dezenvolvimentu iha area ka aspeitu saida deit mak ita bele kontribui.

Kuandu ita la restaura ita nia hanoin, mentalidade no hahalok hanesan nafatin iha kolonialismu no okupasaun nia okos, mak susar ba ita atu bele livre no Ukun Rasik A’an lolos iha tempu Ukun Rasik A’an ne’e nia laran.

Tamba ne’e presija no tenke restaura ita nia hanoin, mentalidade no hahalok iha tempu Ukun Rasik A’an ne’e. Nune’e ita sei hametin ita nia espiritu unidade nasional hodi kontribui ba pas, estabilidade no dezenvolvimentu iha nasaun Timor Leste ne’ebe livre no Ukun Rasik A’an ona.

Ida ne’e mak hanoin husi hakerek nain nudar mos Timor Oan ne’ebe mak agora hala’o hela estudu iha ema nia rain.

Mai ita hamutuk hanoin ho responsabilidade iha unidade nasional ho espiritu nasionalismu nudar nain ba Rai Lulik Timor Leste.

Viva Timor Leste………………..!!!

Viva Povu Maubere …………….!!!

Viva Unidade Nasional ………... !!!

A Lutaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa

Bandung, 18 Mei 2011

)* Estudante Relaçoens Internacionais iha Universitas Jenderal Achmad Yani Bandung-Indonesia