VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20110531

GOVERNU IHA DEVER NO RESPONSABILIDADE HODI GARANTE NO PROMOVE DIREITUS LABARIK SIRA NIAN

Labarik, tuir konvensaun internasional konaba diretus labarik nian defini tuir Parte I, Artigu 1 katak: Tuir determinasaun konvensaun ne’e nian, labarik katak, ema ne’ebe iha tinan sanulu resin walu (18) mai kraik, se lae karik tuir lei ne’ebe bele uza dehan katak tinan kik maibe bolu ona ema boot.

Iha Artigu 18 Konstituisaun RDTL konaba Protesaun ba Labarik-oan sira mak:

  1. Labarik sira iha direitu ba protesaun espesiál husi familia, komunidade, no mós estadu, liu-liu hasoru hahalok hotu hanesan la tau-matan, diskriminasaun, violénsia, opresaun, abuzu seksuál no explorasaun,
  2. Labarik sira hetan direitu hotu-hotu ne’ebe mundu rekoñese, hanesan direitu sera-ne’ebe hakerek ona iha konvensaun internasional, ne’ebe estadu aprova no simu ona ka ratifika filafila,
  3. Labrik hotu-hotu ne’ebe moris iha kazamentu nia laran ka lae, iha direitu hanesan kona-ba protesaun sosial.

Tuir konvensaun internasional no konstituisaun RDTL nian defini tiha ona kona-ba direitus labarik sira nian. Tamba ne’e mundu no nasaun membru sira ne’ebe ratifika konvensaun ne’e tina-tinan selebra loron internasional ba labarik nian.

Iha Timor Leste mos la lakon ho loron ida ne’e, kada tinan-tinan governu Timor Leste no mos organizasaun naun governamental sira mos selebra loron ida ne’e. Iha Tinan 2011 ne’e, governu foti tema “Direitu Ba Labarik Sira Nian Sai Nu’udar Devér Ita Hotu Nian”. Klaru katak koalia kona-ba direitu labarik sira nian, ne’e sai dever ita hotu nian hahu husi inan-aman, familia, komunidades, organizasoens naun governamental nasional & internasional sira no importante liu mak governu no estadu Timor Leste.

Inan-aman sai hanesan autor primeiru atu bele hatene nia dever nudar inan-aman ba labarik sira. Tamba inan-aman mak hahoris labarik no hatene oinsa mak atu bele tau matan no kuidadu labarik sira nudar nia oan. Inan-aman fautor importante iha dezenvolvimentu labarik sira nian la’os deit atu fo han, maibe oinsa mak bele eduka labarik sira no tau matan iha prosesu hotu-hotu ne’ebe mak bele fo kontribuisaun pozitivu ba dezenvolvimentu labarik ho fizikamente, mental, sosial (edukasaun no saude), ekonomia no seluk tan. Labarik sira ne’ebe moris mai too boot hetan susesu sei fo kontribuisaun diak ba vida familia, komunidades nasaun no mundu. Tamba ne’e presiza duni atu fo atensaun maka’as ba direitus labarik sira nian.

Iha parte seluk, koalia kona-ba problema labarik sira nian, iha nasaun ida sei la se’es husi kontribuisaun komunidade, organizasoens nasional/internasional no mos governu no estadu. Tamba tuir lei nasional ne’ebe iha no lei internasional sira ne’ebe mak estadu no governu ratifika ona, sai baze no obrigasaun ba ita hotu liu-liu estadu no governu atu hala’o tuir. Atu nune’e bele garante no promove duni labarik sira nia direitus tomak ne’ebe mak konsagra ona iha Konstituisaun RDTL Artigu 18 no Konvensaun Konaba Direirus Labarik sira Nian.

Problema real ne’ebe mak labarik sira hetan ka hasoru iha Timor Leste mak hanesan:

1) Labarik sira falta nutrisaun ne’ebe diak (liu-liu labarik sira ne’ebe moris husi familia ne’ebe ho kondisaun ekonomian minimu no hela iha area rural),

2) Falta edukasaun finantil ba labarik sira iha idade tinan 4-6,

3) Labarik sira iha limitasaun tempu atu bele halimar ka halo relasaun ho ema seluk hodi dezenvolve sira nia koñesimentu no talentu,

4) Problema asesu labarik sira nian iha edukasaun tamba dook husi sentru edukasaun,

5) Falta infrastrutura hodi suporta sira nia sistema edukasaun (hanesan kondisaun eskola, kualidade mestre/mestra, livrus/materia, fasilidades hanesan laboratoriu, etc.),

6) Labarik sira dala barak hetan exploitasaun ba servisu ema boot sira nian no dala ruma sai vitima ba trafiku umanu, violasaun seksual, etc.

Ø Labarik sira ne’ebe mak moris iha familia ho kondisaun ekonomia minimu sei sai dezafius boot ba labarik sira atu bele hetan nutrisaun diak. Problema ekonomia ba familia sira ne’e liu-liu sira ne’ebe moris iha area rural la’os buat foun ba Timor Leste ne’ebe foin Ukun A’an iha Tinan Sia (9) nia laran. Problema ekonomia povu nian la’os deit responsabilidade husi familia ida-ida maibe nasaun iha dever no responsabilidade atu bele hadia no hasa’e ekonomia familia iha povu nia moris lor-loron. Familia ne’ebe moris iha baze sira nia moris depende liu ba iha agrikultura, sistema agrikultura ne’ebe mak sei tradisional no kada agrikultor sira kuda ai-han ho kuantidade ne’ebe mak ki’ik so sufisiente deit ba moris familia nian, nune’e susar ba sira atu bele hadia no hasa’e sira nia moris tamba sira la bele hetan lukru ne’ebe boot husi sira nia rezultadu agrikula nian. Maske familia ka komunidade balun iha duni rezultadu diak no sufisiente ba sira atu bele fa’an maibe problema ne’ebe sira hetan mak susar ba sira atu lori ba iha merkadu iha sentral tamba problema infrastruturas (dalan) no transportes. Oinsa mak atu bele resolve problema ka kondisaun real ne’ebe mak komunidade iha baze hasoru mak governu tenke hadia infrastruturas (Estrada), transportes no hadia sistema agrikultura tradisional/kustume agrikultura uluk nian. Ho nune’e bele minimiza no bele hasa’e ekonomia familia sira nian, atu nune’e sira la bele hein deit subsidiu husi governu, maibe sira bele hasa’e sira nia vida ekonomia tuir sira nia rezultadu husi servisu agrikultura ne’ebe iha.

Ø Koalia kona-ba edukasaun, ne’e la’os signifika katak edukasaun formal ou naun formal deit, maibe koalia kona-ba edukasaun ne’e iha formal nomos naun formal sei sai fautor importantes ba dezenvolvimentu edukasaun labarik sira nian. Edukasaun formal, governu tenke hari sistema edukasaun hahu husi infantil ba labarik sira ho tinan 4 – 6 atu nune’e sir abele aprende sedu hodi bele dezenvolvimentu iha eduksaun nian. Realidade iha Timor Leste, hatudu katak edukasaun infantil sei miniminu (tamba ita bele sura ho lima), katak iha Timor Leste labarik ho tinan 4-6 maioria sira halimar deit iha uma. Problema tamba la iha edukasan ka eskola infantil ba sira, kuandu iha mos do’ok husi sira nia hela fatin no dala ruma iha deit sidade, nune’e susar ba sira atu bele hetan edukasaun infantil ne’e. Tamba ne’e maioria labarik sira to’o tinan 6, 7 ka 8 mak foin direitamente tama ba eskola primaria. Edukasaun ne’ebe mak tarde ba labarik sira sei sai fautor dezafius ba labarik sira atu bele hasa’e sira nia matenek no talent iha future, nune’e presida duni atu bele iha edukasaun ne’ebe sedu ba sira. Parte seluk edukasaun naun governamental mos sai importante tamba kuandu labarik sira la iha tempu ka fatin atu hetan edukasaun formal ne’ebe mak governu har’i no tau matan, persija iha mos edukasaun naun formal ne’ebe mak forma husi instituisaun/organizasaun naun governamental hodi estabele no hari’I eskola infantil atu bele simu no eduka labarik sira ho sedu (tinan 4-6) atu nune’e labarik sira ne’e preparadu no pronto ona atu tama iha edukasaun nivel primaria, kuandu hanesan ne’e labarik sira sei la iha difikuldade atu bele aprende no dezenvolve liu tan sira nia koñesimentu iha siensia no talentu nian.

Ø Toman ka kustume Timor nian ne’ebe mak desde uluk too agora sei kaer metin filozofia katak labarik sira ne’ebe barak sei fo azuda hakmaan inan-aman sira nia servisu. Tamba ne’e dala barak, liu-liu familia ne’ebe mak ekonomia minimu no moris iha area rural sempre obriga no haka’as labarik sira atu ajuda servisu inan-aman sira nian, nune’e la fo tempu ne’ebe barak ba labarik sira atu halimar no hasa’e sira nia koñesimentu no talentu.

Ø Timor Leste hanesan nasaun foun, nune’e sei minimu dezenvolvimentu iha area infrastruturas hanesan: estradas, transportes, eskolas, etc. Xave ba dezenvolvimentu rekursu umanu mak edukasaun, tamba ne’e kuandu sistema edukasaun ne’ebe la diak, karun no eskola ne’ebe dook husi komunidade sei sai dezafius ba labarik sira atu bele asesu. Realmente eskola iha Timor Leste, liu-liu iha area rural ne’e dook husi komunidade sira nia hela fatin, nune’e susar ba labarik sira atu bele asesu. Karik sira hakarak ba duni eskola, maibe dala ruma la iha transportes no dalan ne’ebe a’at. Kondisaun hanesan ne’e nudar fautor interope atu labarik sira ne’ebe hakarak eskola, maibe tamba kestaun dook husi eskola fatin. Kestaun seluk mos kona-ba infrastruturas mak minimu eskola ba labarik sira, kualidade mestre/mestra ne’ebe mak hanorin, minimu iha livru/material eskola nian, falta laboratoriu eskola etc. kondisaun hirak ne’e mak fautor importante iha sistema edukasaun, se kuandu ita hakarak iha futuru bele iha rekursu umanu ne’ebe mak sufisiente ba Timor Leste atu bele fo kontribuisaun ba prosesu dezenvolvimentu nasaun nian.

Ø Iha parte seluk, mundu ohin loron hanesan mundu modernu e livre atu ema bele tama sai ka hala’o relasaun servisu entre ema nasaun ida ho nasaun seluk. Mudansa mundu nian mos afeta ba kriasaun hahalok krime oi-oin ne’ebe mosu iha ligasaun ho ema nasaun ida ho nasaun seluk. Krime hirak ne’e hanesan droga, trafiku umanu, etc. Iha krime ida ne’e mos dala barak liu-liu iha Kapital Nasaun nian sempre ema boot utiliza/explora labarik sira atu buka osan ba ema boot sira ne’ebe mak organiza sira liu husi fase kareta, husu ismola ka nauk/hadau ema nia sa’an. Parte seluk labarik sira mos dala barak sai vitima ba violasaun oi-oin husi ema boot sira (abuzu seksual etc.) no mos sai vitima iha trafiku umanu nian.

Solusaun ba probele ne’ebe mak labarik sira hasoru iha Timor Leste mak:

1. Governu tenke hadia ekonomia familia sira nian,

2. Governu tenke servisu hamutuk ho entidade tomak (instituisaun/organizasaun nasional no internasional, parte igreja sira) atu bele proteze no promove direitus labarik sira nian iha familia ka komunidade nia le’et,

3. Governu iha dever no obrigasaun atu bele hadia infrastrutura (estradas, eskolas ho fasilidade diak, eletrisidades, transportes, etc.

4. Governu tenke iha lei ne’ebe forte hodi proteze no promove duni labarik sira nia direitu, atu nune’e ema la bele esplora no abuzus ba labarik sira,

5. Tenke iha lei atu bele bandu ema seluk inklui inan-aman atu bele uza labarik sira hodi buka osan tamba labarik sira iha direitu atu inan-aman mak garante sira nia vida moris lor-loron nian.

6. Bandu atu bele fo servisu ba labarik sira ne’ebe mak idadade iskola nian, se la’e labarik sira hotu hakarak servisu hodi hetan osan nune’e sira haluha ka lakohi atu eskola.

7. Governu tenke estabelese sistema edukasaun ne’ebe bele fo kontribuisaun ba dezenvolvimentu siensia no talentu labarik sira nian.

Atu proteze no promove duni labarik sira nian direitu iha Timor Leste, mak parte governu iha dever no responsabilidade boot liu atu bele proteze no promove labarik sira nia direitu tuir Konstituisaun haruka no Konvensaun Konaba direitus Labari ne’ebe mak ratifika tiha ona.

Estadu no governu Timor Leste tenke servisu maka’as atu bele servisu hamutuk ho entidade tomak iha nasaun laran atu bele atinje objetivu ba respeitu direitus ba labarik sira nian.

Direitus labarik sira nian la’os deit sira atu livre halimar, maibe labarik sira hetan duni direitu iha aspeitu sosial, ekonomia, saude, eduksaun, etc. ne’ebe bele kontribui ba dezenvolvimentu labarik sira iha aspeitu tomak.

Ho komemorasaun loron internasional ne’ebe monu iha 1 Juñu 2011 ne’e, bele fanun ita hotu liu-liu inan-aman, familia, komunidades, instituisaun/organizasaun nasional no internasional sira, igreja, estadu no governu Timor Leste tomak nia konsiensia atu bele fo kontribuisaun diak hodi proteze no promove duni labarik sira nian direitus iha Timor Leste. Labarik sira mak nain ba vida no future nasaun Timor Leste iha future oin mai.

Inan-aman, familia, komunidades, instituisaun/organizasaun nasional no internasional sira, igreja, estadu no governu ne’ebe mak diak sei halo no hamosu fini ne’ebe mak diak ba nasaun futuru no mos ba mundu.

Tamaba ne’e, liu husi hakarek oan ne’e hau hato’o hau nia paraben, parabens e parabens ba labarik sira iha Timor Leste no mundu tomak ne’ebe mak selebra loron mundial ba labarik ne’e.

LABARIK SIRA MAK FINI BA MORIS NASAUN NO MUNDU NE’E NIAN IHA FUTURU.

Bandung, 31 Maiu 2011

Olandino Rui de Andrade

(Estudante Relasoens Internasionais Iha Universitas Jenderal Achmad Yani/Unjani-Bandung)

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.