Aban 8 Marsu 2011 feto iha mundu tomak sei selebra sira nia loron ne’ebé ho lian Ingles dehan ‘International Women’s Day’, eh iha Tetun karik hanesan ‘Loron Feto Internasional’. Selebrasaun ida ne’e ba tinan 100 nian, no ida ne’e sai momentous bot ida iha istoria feto hotu nian, no nune’e mos ba mundu ida ne’e. Tan ne’e ba dala uluk liu, núdar kriatura sempre agradese ba Maromak katak selebrasaun ba tinan 100 ne’e bele akontense, tamba hodi Nai Maromak nia tulun ne’ebé sei haraik nafatin mai jerasaun ida ne’e.
Tuir mai núdar kriatura ne’ebé fiar iha Maromak, ita hotu rekoñese katak feto núdar kriatura Maromak nian ida ne’ebé mak Maromak hakarak halo nia atu sai inan ida diak (‘núdar modelu’), no inan ida hodi kontinua kriasaun diak Maromak nian iha mundu. Tan ne’e Maromak haraik nia bensaun espesial ba feto atu hodi tau feto mos iha nivel ida hanesan mos ho mane, hodi nune’e feto la os atu iha mane nia okos, maibe oin sa feto atu bele sai parseiru moris mane nian (Kejadian 2,18). Ida ne’e mak ikus sai mos baze ida atu hodi defini katak feto ho mane núdar kriatura Maromak nian iha direitu hanesan. Hakerek-nain tau ida ne’e tuir vizaun núdar Kristaun nian, no tuir Biblia Kristaun nian oin sa valoriza feto, liu husi konsidera feto núdar kriatura ida úniku eh espesial. Nune’e mos iha Amsal, iha mos konsiderasaun ba parte diak eh konstrutivu husi feto nian no tau iha pontu 4, katak: (1) feto núdar fen-kaben ida diak ba laen; (2) feto serbisu nain (badinas no halao serbisu todan); (3) feto iha laran luak; no, (4) feto iha fiar metin no haktuir Maromak nia ukun fuan. Liga ba saida mak temi katak feto atu kontinua kriasaun diak Maromak nian iha mundu, eh oin sa feto nia kontribusaun ba mundu atu lao diak, mak iha lia fuan murak barak ona mak hamosu kona-ba feto. Izemplu, husi feto mak mosu lider eh nain ulun bot sira, konkistador sira, matenek-nain sira no inventador sira mundu ne’e nian, no nune’e mos hanesan saida mak dehan iha Ingles, ‘Behind every successful man is a women’. Ne’e hatudu katak sempre iha rekoñesementu ba importansia husi prezensa feto nian, eh katak partisipasaun feto nian bele mos kontribui ba buat ne’ebé diak eh suksesu ruma ba mundu. No Uma Kreda sira iha paiz hanesan Australia mos sensitivu ho loron espesial feto nian ne’e, no izemplu iha Uma Kreda St. Fracis, Melbourne iha misa domingu ida ne’e, amu ne’ebé halo misa no iha nia homili (esplikasaun) nia kolia mos kona-ba feto nia partisipasaun no kontribusaun bot ba serbisu uma kreda nian. Amu ne’e mos deklara katak dezenvolvimentu la hetan suksesu iha paiz balun tamba la iha partisipasaun feto nian.
Aban selebrasaun feto mundial nian ba tinan 100. Dala ida tan katak ida ne’e nia valor bot tebe-tebes iha istoria feto nian no mos ba mundu tomak ne’e nian. Iha ne’e importante mos ba ita atu hare fila-fali ba istoria katak tan sa hamosu loron mundial feto nian, eh tan sa loron ida ne’e sai hanesan loron espesial ida. Loron ida ne’e mosu atu hodi selebra feto nia partisipasaun, kontribusaun no suksesu iha moris ekonomia, polítika no sosial nian, no liu husi ida ne’e oin sa atu hanorin ema hotu atu bele respeita, apresia, no hadomi feto. Selebrasaun ne’e ba dala uluk hahú núdar atividade polítika sosialista nian liu-liu iha bloku Sóvietika nian iha tempu ne’eba, inklui Rusia, no ida ne’e hanesan oportunidade ida ba mane sira atu ható sira domin ba feto, no iha faze ne’eba seidauk iha ligasaun ho kontekstu polítika nian. Maibe, iha fatin seluk selebrasaun ne’e halo ho tema mai husi ONU (the UN eh PBB) kona-ba polítika no direitu ema nian, no kolia sai kona-ba konsiensia polítika no sosial iha feto mundu tomak nia luta hodi hetan konsiderasaun no esperansa. Tuir mai iha 1910 iha konferensia internasional ba dala rua kona-ba feto serbisu-nain halao iha Kopenhegen, no iha feto ida naran Clara Zetkin husi Partidu Sosial Demokrata, Alemaña nian mak sujere atu paiz ida-idak diak liu selebra loron feto nian iha kada tinan núdar meiu ida hodi ható nafatin sira nia preokupasaun no sira nia presiza. Sujestaun ida ne’e hetan apoiu absolutamente husi partisipante sira iha konferensia no hahú husi ida ne’e mak iha tinan hirak tuir mai iha ona selebrasaun especial ba feto ho naran ‘Intenational Women’s Day’ (Loron Feto Internasional) ne’e. Selebrasaun primeiru halao ho suksesu tebes iha tinan 1911 (International Women’s Day 2011, http://www.internationalwomensday.com/first.asp).
Konferensia feto nia hamosu tamba iha tempu ne’eba la dun fo importansia ba feto, no hahalok diskriminasaun sei akontese barak. Izemplu, iha tempu mosu revolusaun industria iha Europa, iha mos dizafiu ruma akontese ba feto sira, tamba revolusaun ne’e lori mos influensia ba mane no feto nia moris. Iha tempu ne’eba la dun fo valor ba feto, tamba industria sira rekruta mane mak ba serbisu iha fabrika sira, no husik feto sira hanesan kbit-laek ne’ebé halao serbisu uma laran nian deit. Ida ne’e mos mak sai núdar preokupasaun ida husi feto sira iha tempu ne’eba, no oin sa sira luta atu hadiak mos problema ida ne’e. Buat sira ne’e hotu hanorin ita atu simu iha ita nia moris katak feto la os deit kriatura ida ne’ebé iha kbit atu kous no hakiak oan sira no halao serbisu uma laran nian deit, maibe feto mos iha kbit no prontu atu halao knar seluk iha sosiedade tomak nia laran, no liu husi knar ne’ebé sira hetan, sira bele luta liu-liu atu hodi hasai sira nia feto maluk sira ne’ebé mak sei terus iha beik no mukit nia ukun.
Iha istoria polítika, ekonomia no sosial iha mundu tomak no espésikamente iha kontekstu Timor-Leste nian rasik mos hatudu ona oinsa importansia husi partisipasaun no kontribusaun feto nian. Izemplu, iha funu mundial ida uluk (The First World War) feto mos halo nia kontribusaun, katak: (1) sira tenke serbisu troka mane sira nia fatin, tamba mane sira tenke tama tropa ba funu. Iha ne serbisu hanesan ‘traballador’ sira nian, no serbisu sira ne’e balun hanesan fabrik kilat musan no balun hatun no hasae material presija hodi fabrik kilat musan; no (2) feto balun mos involve-an direitamente iha militar, izemplu iha 1901 no 1908 iha rekrutamentu ba feto atu sai núdar infermeira ba forsa armada no mariña nian. Iha feto 13,000 mak aplika ba serbisu ida ne’e no sira mos simu disiplina militar nian ne’ebé hanesan mos mane sira simu (WWI Thirty Thousand Women Were There, http://userpages.aug.com/captbarb/femvets4.html).
Oin sa ho ita nia inan feton sira iha Timor-Leste durante funu Japonez iha 1942 - 45, ne’ebé ita hatene mos hanesan parte husi funu mundial rua (The Second World War) no liu-liu iha husi 1974 mai to’o 1999, faze luta ba libertasaun. Konsekuensia funu kria impaktu indireitamente no sofrementu pesikolojikamente no fizikamente liu-liu ba feto no labarik sira. Iha tempu Japonez ita nia abo feto sira barak mos terus no lakon sira dignidade tamba atitude immoral ne’ebé hamosu husi forsa Japonez sira. Hodi forsa obriga, feto sira barak mos tun ba halao serbisu hanesan mos hadiak dalan, atu forsa Japonez sira bele atinji sira nian objetivu hodi hametin Japonez nia okupasaun hodi bele sai vensedor iha Asia loro-saé nian.
Iha konflitu politiku rai laran (‘Guerra civil’) hahú 1974 to iha tempu invazaun Indonesia, no prosesu dekolonializasaun liu husi referendum 1999, la sura mos katak iha inan-feton hira mak halo sakrifisiu bot ba prosesu polítiku no libertasaun paiz doben, Timor Loro-Saé. Iha selebrasaun ne’e fo hanoin hetan fila-fali ba martires sira hanesan, buibere Rosa Muky Bonaparte & buibere Maria Gorreti, ne’ebé hetan sofrementu bot no lakon sira nia vida tomak tamba sira nia partisipasaun ativu iha prosesu polítika no libertasaun Timor-Leste. Alen de ida ne’e, la sura mos inan feton sira ne’ebé mak militar Indonesia sira kaptura sira, kastigu sira, estraga eh oho sira, kastigu sira nia laen, eh oho sira nia laen, halo sira sai faluk. Hodi sira nia faluk ne’e, sira harahun ruin hodi hakiak no eduka nafatin sira nia oan sira, ne’ebé mak balu-balun oras ne’e sai suksesu iha sira nia estudu, no kontinua kontibui ba faze dezenvolvimentu paiz foun ida ne’e. Timor-Leste nia feto mos hatudu ona sira nia kbit no espéritu asuwain iha tempu kroat nia laran, no sira konsege liu izame ida naruk no todan-todan tebes hodi ohin loron sira bele hetan hakmatek atu hodi bele kontribui nafatin ba faze dezenvolvimentu paiz ida ne’e.
Timor-Leste foin hetan nia ukun rasik-an ne’ebé hetan rekoñesementu internasional iha 20 Maiu 2002. Maske núdar paiz foun ida, Timor-Leste hola parte barak ona iha nivel oin-oin bainhira kolia kona-ba asuntu feto nian eh promosaun igualidade. Ligadu ho asuntu importante ida ne’e katak iha Dezembru 2002 governu Timor-Leste ratifika tiha ona ‘the Convention for the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women’ (CEDAW). Ratifikasaun ida ne’e importante tebes iha istoria feto Timor-Leste nian katak ida ne’e bele sai mos parte baze legal ida atu asegura Timor-oan tomak hodi kontinua respeita no apresia ba feto sira, fo oportunidade hanesan ba sira atu kompete no hola parte iha prosesu dezenvolvimentu tomak, no fo valor ba sira nia kontribusaun atu dezenvolve moris feto no labarik sira nian. Asuntu feto sai prioridade ida iha governu Timor-Leste hahú kedas husi 2002 mai, no orgaun husi governu nian ida ne’ebé responsabliza ba asuntu ida ne’e mak uluk hanaran ‘the Office of Promotion for Equality’ (OPE), no iha governu ida oras ne’e dadaun, nia transforma OPE ba sekretariadu ida ho naran Sekreatriadu Estadu ba Promosaun Egualidade Jéneru (SEPI) ne’ebé iha nia Dekretu Lei No. 16/2008 kona-ba estrutura organizasaun SEPI nian.
Dezenvolvimentu iha Timor-Leste husi Maiu 2002 hatudu mudansa signifikadu kona-ba feto nia partisipasaun, izemplu feto Timor-Leste barak mak tur iha parlamentu nasional, feto barak mak oras ne’e núdar membru governu husi nivel ministerial to iha kraik, feto barak iha judisiariu núdar juiz, prokurador, no advogadu sira, no feto barak mos núdar membru polisia (PNTL) no forsa armada (FDTL). Ne’e hanesan izemplu ne’ebé hatudu katak oin sa feto sira mos iha kbit atu hola parte iha prosesu dezenvolvimentu paiz ne’e. Alen de ida ne’e, Timor-Leste mos kumpri nafatin saida mak tenke halo tuir ratifikasaun CEDAW, hanesan aprezenta relatoriu CEDAW ba iha Jenebra, hili Milina Pires hodi reprezenta Timor-Leste ba asuntu CEDAW, no kria Lei No. 7/2010 Kontra Violensia Domestika ne’ebé hetan aprovasaun tiha ona husi Parlamentu Nasional iha fulan hirak liu ba (Jornal da Republica, 7 de Julho de 2010).
Esperensia hatudu katak iha buat balun bele lao ho diak, maibe karik sei iha mos dizafiu balun, liu-liu iha oin sa implementasaun CEDAW no Lei Violensia Domestika iha pratika hahú husi leten ba to iha kraik, ho kapasitasaun SEPI nian ne’ebé mak limitadu. Tan ne’e presiza atu hasae kapasidade SEPI nian núdar ajensia eksekutivu, no mos inan feton sira núdar alvu husi dezenvolvimentu. Karik tuir hakerek-nain nia hanoin katak ho kapital finansial estadu ne’ebé bot tebes iha kada tinan, SEPI no nia parseiru sira bele planu ho uza ho diak osan ne’ebé aprova no aloka atu hodi promove asuntu importante ida ne’e hodi bele hadiak liu tan feto no labarik sira nia moris ba futuru. Kapasita inan feton sira ho diak katak halo sira atu prepara-an atu iha aban bain rua mai bele husik hela jerasaun ne’ebé diak ho kualidade hodi kontinua dezenvolvimentu paiz doben ida ne’e. Husu mos atu ita sempre tau iha hanoin katak rekursu ema nian (‘human capital’) mak núdar capital dezenvolvimentu importante ida mos, liu-liu bainhira haklalak kona-ba dezenvolvimentu sustentavel ba Timor-Leste.
Ikus liu, hakerek-nain liu husi oportunidade ida ne’e ható ninia parabens ba feto mundial tomak, liu-liu ba inan feton sira iha Timor-Leste ne’ebé neon brani hakur ona difikuldade oi-oin no izame ne’ebé difisil tebes iha sira nia moris hodi lori paiz ne’e hetan nia libertasaun. Oras ne’e ho esperitu nazionalizmu ida makás, sira la kole hodi luta nafatin iha era dezenvolvimentu ida ne’e, atu hodi hadiak liu tan sira nia feto maluk sira nia moris no kikoan sira nia futuru. “PARABENS & VIVA FETO TIMOR-LESTE!!!”
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.