Orsamentu Jeral Estadu 2011: Notas Balun Tenke Tau Atensaun Ba

Hosi Augusto S. Barreto

Hanesan publikamente fó sai tiha ona katak iha loron Sesta, 28 Janeiru 2010, Parlementu Nasional (PN) aprova Orsamentu Jeral Estadu (OJE) ba tinan fiskal 2011 ho total osan U$1,306,018,000. Total ida ne’e mai hosi Fundu Minarai billaun U$1.055, Osan restu hosi OJE 2010 (carry over?) hamutuk millaun U$ 141, no Reseitas Rai Laran U$110. PN mós aprova Fundu Infrastrutura U$ 599,306,000 ho Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu ho total millaun U$25. Osan fóti hosi Fundu Minarai liu ka exede tiha hosi rendementu sustentavel 3% ba 5.3%. OJE 2011 ne’e PN haruka tiha ba Presidente da Repúblika (PR) atu hetan promulgasaun. Hafoin simu tiha PR haruka fali ba Tribunal Rekursu (TR) atu hetan opiniaun hosi aspetu legalidade ka konstitusionalidade ba OJE 2011 ne’e antes atu promulga. Iha loron Sesta, 11 Fevereiru 2011 TR deklara katak OJE 2011 legal ka la kontra Konstituisaun RDTL. Ho deklarasaun hosi TR ne’e halo PN husu ba PR Horta atu lalais ona promulga OJE 2011 ne’e.

Interesante tebes bainhira akompaña prosesu debate OJE 2011 ida ne’e. Mosu pro-kontra, dúvidas, no perguntas balun hodi kestiona aumentu ba montante osan iha OJE 2011. Hosi membru PN sira iha bloku AMP nia laran, tanba sira mak propoin hodi hasa’e montante ida ne’e klaru defende ho razaun tanba iha nesesidade barak povu nian mak tenke rezolve. Sira apoiu no apela ba Primeiru Ministru (PM) Xanana Gusmão atu orienta membru governu tomak bele ezekuta osan ne’e ho konsensia tomak hodi servi povu rai ida ne’e tuir PM Xanana nia planu no mehi. Fretelin nuudar opozisaun nafatin firmi hodi kontra ho razaun katak orsamentu ne’e bo’ot tebes, la rasional no sei la lori benefisiu ba povu maubere sira ne’ebé sei moris iha mukit no ki’ak nia laran, muda mekanizmu oioin deit maibe ezekusaun ministru sira ne’e la ajuda PM Xanana. Hosi parte Sosiedade Sivil kestiona no preokupa ho montante orsamentu ne’ebé bo’ot bele hamosu failansu barak, loke tan espasu hodi hamosu mal administrasaun ka korrupsaun bo’ot tebes. Tanba ne’e sira husu ba Governu no instituisaun estadu hotu atu tenke iha kontrulu makaas ba iha implementasaun orsamentu ne’e rasik. Sira nia preokupasaun ne’e mosu tanba haree ba esperiensia iha tinan kotuk ne’ebé mosu failansu barak, purezemplu akontese iha Pakote Dezenvolvimentu Desentralizada (PDD) no Projetu Pakote Referendum (PPR).

Pro-kontra hosi membru PN sira, krítika no dúvidas hosi Sosiedade Sivil no hosi povu baibain mai hosi sira nia observasaun, dadus, iha provas hodi justifika sira nia razaun. Buat hirak ne’e sai nuudar kontribuisaun konstruktivu no importante hodi bele halo dezenvolvimentu nasional ne’e la’o ho balansu, iha kualidade, sustentavel no fó duni benefisiu ba povu ki’ik sira. Iha kontekstu ida ne’e, hanesan mós povu ki’ik ida ne’ebé iha interese ba dezenvolvimentu nasional, hafóin akompaña prosesu kona-ba OJE 2011 ne’e liu hosi media liliu hosi jornal balun, hakarek na’in identifika pontu sanulu nuudar kestaun ka dizafiu ruma ne’ebé bele sai hanesan notas ba Governu hodi hadia iha prosesu implementasaun OJE 2011.

1. Pela primeira vez iha istoria Timor-Leste nian hahuu ukun rasik aan, orsamentu jeral estadu tinan 2011 sai hanesan orsamentu ida ne’ebé ho montante bo’ot tebes. Ne’e rekor ida signifikante tebes kompara ho orsamentu hirak aprovadu iha tinan hirak kotuk. Ita tau hamutuk ho orsamentu sira mai hosi apoiu bilateral, ninia montante aumenta bo’ot liu tan. Montante hirak ne’e jigante tebes. Haree hosi estatístika, grafiku orsamentu hatudu trend ida ne’ebé aumenta hela de’it. OJE 2010 hamutuk U$837.981.072, no proposta OJE 2011 hosi Governu haruka ba PN hamutuk U$985 millaun. Montante ida ne’e de’it halo Presidente da Repúblika Jose Ramos Horta sente hakfódak. Ita bele interpreta ona katak PR ninia hakfódak ne’e tanba orsamentu ne’e bo’ot tebes. Durante prosesu debate orsamentu, mosu tan proposta aditamentu no proposta hirak ne’e pasa hodi halo total orsamentu ne’e sa’e tan liu hosi billaun ida ka U$1,306,018,000. Montante final ida ne’e karik halo PR bele hakfódak liu tan. Ho trend ne’e ita bele hateten katak montante orsamentu sei la tun iha tinan hirak mai. Apalagi PEDN hein hela ona. Projetu sira iha identifika iha PEDN nia laran presija osan ida bo’ot. Nune’e mós ho mudansa klimátika ne’ebé defisil atu halo predisaun bele sai nuudar fatór justifikasaun ba aumentu orsamentu iha tinan oin mai. Governu kala tau laran hela ba osan minarai nian. Ita haree fólin minarai iha mundu oras ne’e sa’e, automatikamente hasa’e tan kapital fundu minarai nian. Tuir infórmasaun hosi BPA ne’ebé fó sai liu hosi STL loron hirak liu ba hateten katak iha 31 Dezembru 2010 hamutuk $6.903,99 millaun kompara ho millaun $6.603.63 iha 31 Setembru 2010. Ita fiar katak fólin minarai sei sa’e nafatin iha tinan hirak mai. Kresimentu orsamentu hanesan OJE 2011 ne’e normal iha nasaun ida ne’ebé fóin halo ninia dezenvolvimentu. Importante liu mak tenke gasta duni ba hadia povu nia moris. Povu ki’ik sira oras ne’e hein helan ona atu haree katak orsamentu tinan fiskal 2011 ne’e bele implementa hodi rezolve nesesidade baziku povu nian. Iha setór edukasaun, komunidade sira husu ba Ministériu Edukasaun atu hadia no aumenta fasilidade eskola nian hanesan sala hanorin, livru sira, kadeira no seluk tan. Ita hein katak ho orsamentu bo’ot ida ne’e Governu ka estadu bele dada ona bee moos ba populasaun sira, hadia fasilidade eskola sira ne’ebé aat, hadia nutrisaun, hadia saude labarik no inan sira sai diak liu tan, nsst.

2. Proposta OJE 2011 ba PN tarde tanba kapasidade ezekusaun fraku? Debate orsamentu la tuir kalendariu orsamental Lei Orsamanetu Jestaun Finanseira Estadu. Tuir Lei ne’e, Governu tenke aprezenta ona proposta OJE ba PN iha loron 15 Outubru no hahuu debate iha fulan Dezembru. Tinan kotuk prosesu ne’e tarde tanba iha pedidu hosi PM Xanana Gusmão, PN tenke pasiensia hein fulan ida hodi altera lei jestaun finanseira artigu 31. Governu ikus mai hatama proposta OJE 2011 ba PN iha loron 15 fulan Novembru hodi hahuu diskute no aprova iha fulan Janeiru 2011 nia rohan. Atrazu ida ne’e tanba ejekusaun OJE 2010 ne’ebé la’o tarde. Hanesan fo sai iha media hirak tinan kotuk katak OJE 2010 hamutuk U$837.981.072, to’o ona iha segundu trimeste ka fulan neen (6) fóin atinji 38% ka millaun 318.035.577 USD. Tuir loloos iha segundu trimestre hanesan ne’e tenke ezekuta ona 50%. Tuir membru PN balun dehan atrazu ida ne’e la kontra lei. Kestaun iha ne’e la’os kontra ka la kontra lei, maibe haree liu ba kapasidade ezekusaun orsamentu ne’ebé la tuir ona target. Karik kapasidade planeamentu, kapasidade jestaun, kapasidade monitorizasaun, kontrolu, no avaliasaun diak mak sei la atraza hanesan ne’e. Ho orsamentu jeral estadu ne’ebé aumenta makaas hanesan tinan ida ne’e, karik sei mosu dala ida tan atrazu hanesan iha fim de 2011? Problema hirak ne’e tenke hadia di’ak liu tan atu nune’e ezekusaun orsamentu iha tihan 2011 ne’e bele tuir duni tempu determinadu iha planu aksaun Governu nian no bele prepara no haruka proposta OJE 2012 nian ba PN tuir tempu ne’ebé lei haruka.

3. Konfuzaun ba aumentu liu hosi rendementu sustentavel 3% ba 5.3%, no Promulgasaun PR tarde? Hanesan ita hotu hatene katak proposta OJE 2011 hosi Governu ba PN hamutuk U$985. Iha debate kona-ba OJE 2011 ne’e PN halo alterasaun hodi aumenta tan millaun U$321 hosi fundu minarai nian. Tuir membru PN sira katak aumentu ida ne’e importante tanba alein atu kompleta projetu hirak ne’ebé oras ne’e la’o hela (multi-year projects) no atu antisipa karik mosu difikuldade ruma hosi mudansa klímatika ne’ebé oras ne’e la’o dadauk. Hosi sorin seluk, aumentu ida ne’e hodi aloka ba Fundu Dezenvolvimentu Infrastrutura no Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu hamosu dúvidas hosi PR Horta rasik, Parpol Opozisaun, no Sosiedade Sivil balun. Ida ne’e ita bele haree hosi desizaun PR Horta haruka OJE 2011 ba TR atu fó apresiasaun kona-ba aspetu konstitusionalidade ba OJE ida ne’e. Parte opozisaun no Sosiedade Sivil sria mós apoiu PR Horta nia aksaun ne’e. Desizaun PR Horta hodi haruka OJE 2011 ba TR ne’e buat normal ida maibe hamosu fali polémika katak PR Horta la kontribui ba dezenvolviment ka hanesan sensasaun polítika, hodi halo promulgasaun ne’e la’o tarde, nsst. Iha fatór hirak tuir mai ne’ebé karik sai hanesan razaun ba dúvidas hirak ne’e. Dahuluk, la iha uniformizasaun interpreta Lei, hosi kedas Konstituisaun RDTL no ninia lei oan sira. Ida ne’e mak hamosu konfuzaun, purezemplu kna’ar orgaun PN, kna’ar Governu, no kna’ar PR relasiona ho orsamentu, artigu balun iha Lei kona-ba Fundu Minarai nian no artigu balun iha Lei Orsamentu no Jestaun Finanseiru nian. Ita lalika hakfodak tanba iha Timor-Leste ne’e iha lei barak mak dalaruma soke malu, korta malu ka taka dalan ba malu. Seidauk tan ema idaidak interpreta lei hirak ne’e tuir sira nia gostu no tuir oklu interese polítiku nian. Presiza iha harmonizasaun ba lei hirak ne’e. Polítiku na’in sira no ita hirak ne’e hotu talvez tenke lee barak no komprende didiak lei hirak ne’e. Se la’e ita hirak kanta ba mai ne’e mós halo sensasaun polítika hotu. Daruak, la iha esplikasaun detalladu hosi Governu kona-ba razaun hasa’e osan tuir artigu 9 (d) Lei Fundu Minarai nian. Governu la esplika ida ne’e tanba Governu la aumenta. Governu la iha intensaun atu hakat liu rendimentu sustentavel estimativu maibe aumentu ne’e mai hosi PN. Agora sé mak tenke esplika detalladu kona-ba razaun foti osan liu? Governu hanesan implementador maibe la hasa’e osan ka PN ne’ebé propoin no aprova aumentu ida ne’e? PN iha duni kna’ar ida ne’e. Maibe la hateten iha Lei Fundu Minarai katak PN tenke fó esplikasaun detalladu hanesan Governu tenke fó? Datoluk, fila fali ba esperiensia kona-ba kapasidade ezekusaun orsamentu tinan kotuk. Ema barak kestiona katak kapasidade ezekusaun durante ne’e la’o neneik tebes, barak mak la konsege implementa ho di’ak, mosu iregularidade barak, no osan barak mak tama ba ema ida ka rua nia bolsu deit, nusa mak tenke aumenta? Orsamentu ki’ik de’it la konsege ezekuta hotu satan orsamentu bo’ot hanesan ne’e? Nune’e mós hosi Sosiedade Sivil sira fiar katak Orsamentu Jeral Estadu seila implementa ho susesu tanba kapasidade membru Governu, hanesan realidade ita haree tinan-tinan, rezultadu ezekusaun hamosu preokupasaun bo’ot. Orsamentu povu nian lori de’it benefisiu ba grupu ki’ik atu sai komunidade riku derepenti no lalori benefisiu ba povu. Sa tan tinan ida ne’e tinan preparasaun Parpol sira atu hasoru eleisaun 2012 tuir kalendariu politiku ne’ebé iha. Husik ona ba, OJE 2011 hein de’it ona ninia promulgasaun, krítika no dúvidas hirak ne’e sai hanesan pekerjaan rumah ida bo’ot ba Governu atu ezekuta osan ne’e ho di’ak. Governu tenke hadia ninia jestaun, mekanizmu gasta osan tenke klaru no transparenti, gasta tuir duni regras, no normas prosedimentu, halo kontrolu makaas ba implementasaun OJE 2011 ne’e. PN sira mós tenke halo monitorizasaun no fiskalizasaun hodi asegura orsamentu tinan bele la’o ho di’ak. Ita lori povu nia naran hodi hasa’e osan tinan-tinan, tanba ne’e povu sira iha direitu tomak atu rekere no hetan benefisiu hosi osan ne’e, karik hanesan bee, osan bo’ot ida ne’e la bele halo lihun de’it iha fatin ida ka rua maibe tenke sulin to’o ba povu sira iha kraik ne’ebá.

4. La iha balansu entre orsamentu bo’ot kompara ho mudansa moris povu nian? Realidade hatudu katak maski orsamentu jeral estadu aumenta ba bebeik kada tinan, maibe seidauk iha impaktu pozitivu ba moris povu nian. Relatóriu hosi PNUD hatudu katak hosi 55% populasaun Timor-Leste, 36% populasaun mak sei moris iha liña pobreza nia okos. Nune’e mós tuir estudu sira ba populasaun Timor-Leste nia moris deskobre katak 80% hosi Timor-oan sira kontinua hela iha uma aat. Seidauk tan sira seluk hanesan mal nutrisaun labarik, nsst. Dizempregu de’it hamutuk 15.000 kada tinan. Tuir loloos ho orsamentu hirak ne’ebé sa’e bo’ot hosi tinan ba tinan hanesan ne’e halo povu nia moris di’ak liu ona. Iha komentariu balun katak numeru ki’ak tu’un maibe ekonomia benefisiu deit grupu balun, karik emprezariu no polítiku na’ain sira mak raut osan no goja tebes duke povu ki’ik? Emprezariu hasa’e sasan fólin tuir sira nia gostu deit atu nune’e bele raut lukru mai hosi orsamentu estadu nian ne’ebé potensia hamosu inflasaun. Haree ba kresimentu ekonomia iha tinan 2009 ne’ebé Governu dehan sa’e 12% maibe Partidu Polítiku hanesan PD no PUN konsidera la loos. Nune’e mós iha tinan 2010, numeru kresimentu ekonomia hamosu nafatin diferensia entre Governu no Sosiedade Sivil. Governu aprezenta katak kresimentu ekonomia to’o 9,5% maibe tuir peskiza ne’ebé Sosiedade Sivil halo hatudu 5% deit. Presidente da Repúblika mós dehan katak nia hatene kresimentu ekonomia sa’e to dijit rua maibe benefisiu de’it ema grupu balun. Karik iha tempu oin mai tenke iha informasaun klaru kona-ba Estrada kilómetru hira ona mak halo, uma hira mak Governu konstrui ona, fó ona ba sé, dada bee moos iha aldeia no suco sira no sira nia kualidade oinsa, numeru dizempregu hira mak tuun ona, ponte foun hira mak konstroi ona, oinsa trator hirak ne’ebé fahe ba povu kompara ho natar no sira nia produsaun. Ho informasaun ka dadus hirak ne’e ita bele kompara ho osan hirak ne’ebé gasta durante ne’e. Nune’e mós sukat kresimentu ekonomia tenki loloos, la’os fóka de’it ba kalkulasaun matematika em termus haree deit ba kuantidade osan ne’ebé gasta maibe tenke haree liu ba kualidade ka impaktu ezekusaun orsamentu ba povu nia moris. Osan ne’e mak la benefisia povu mak osan ne’e bele ita tau montante bo’ot maibe la iha valor ida. Lia-fuan seluk, osan bo’ot ne’e sei iha valor bo’ot bainhira povu menikmati osan ne’e liu hosi projetu hirak ne’ebé Governu planu tiha ona atu halo.

5. Problema mudansa klimátika no presu fos sa’e aas ba bebeik? Haree ba tinan rua kotuk to’o ohin loron, populasaun nafatin lamenta kona-ba distribuisaun fos MTCI ne’ebé la to’o iha area rurais. Karik balun mak konsege to’o iha ne’ebá maibe ho presu ne’ebé aas tebes halo povu maioria ne’ebé ho rendementu ki’ik labele sosa. Osan estadu nian barak mak gasta ona ba importasaun fos. Purezemplu iha Orsamentu Retifikativu (OR) 2010 Governu aloka ona millaun U$27 ba MTCI atu sosa fos ba seguransa alimentar to’o fulan Marsu 2011. Loron ita la’o iha estrada, hasoru truk bo’ot barak mak tula fos MTCI ba-mai. Fos hirak ne’e tuir loloos distribui ona ba povu liliu sira iha area rurais ho folin ki’ik. Maibe iha realidade ita sente ema grupu ki’ik balun mak domina, hasa’e folin ba bebeik no aproveita raut lukru hosi situasaun ida ne’e. Povu husu ona Governu atu hatun folin fos ne’ebé karun maibe to’o ohin loron, pelu kontrariu, folin ne’e sa’e nafatin. Ho mudansa klimatika ida ne’ebé defisil ba ita atu hatene, udan tau rai lapara, sobu natar no fasilidade irigasaun halo agrikultor sira mós sei hetan difikuldade ba sira nia natar hodi hamosu prediksaun katak iha tinan 2011 ne’e hamlaha sei ameasa povu maubere. Tuir esplikasaun PM Xanana ba PR Horta katak kresimentu orsamentu ba tinan ida ne’e inklui fundu kontijenti tanba atu antisipa mosu krize aihan ka dezastre naturais. Ita apresia tebes Governu ne’ebé tenta halo esfórsu hodi bele rezolve problema aihan ne’e, purezemplu, hadia tekniku kultivu hodi bele hasa’e produsaun hare, no aloka tan orsamentu bo’ot atu bele antisipa karik mosu krize aihan ne’ebé bo’ot. Problema hun ba distribuisaun fos mak talvez ninia estratejia, jestaun no kontrolu ne’ebé fraku, no karik polítiku nain balun konkalikon ho imprezariu sira sai fali mafia, kakutak han matak hodi la obdese desizaun estadu ka Governu nian? Nafatin sai pekerjaan rumah ba Governu atu buka nia solusaun ne’ebé efetivu liu, tenke distribui merata iha territoriu nia laran tomak liliu ba sira ne’ebé halerik ba halerik maibe seidauk hetan.

6. Dizafiu ba serbisu fiziku ka infrastrutura. Ho mudansa klimátika global ne’ebé oras ne’e la’o dadaun hela hamosu dizastre naturais oioin hanesan rai halai, bee sa’e, sobu estrada no ponte, sei tau dezenvolvimentu fiziku ka infrastrutura iha situasaun ida defisil tebes. Karik rai udan ho ninia intensidade nafatin hanesan agora to’o fali fulan Agostu ka Setembru mak ita bele dehan sei estraga irigasaun, ponte no hakotu estrada iha parte barak iha territoriu Timor-Leste nian. Kondisaun Estrada kuaze 80% mak aat. Iha Dili laran de’it bainhira udan bo’ot halo bee sa’e, nalihun iha fatin-fatin, fo’er no tahu nakonu iha Estrada halo sidade Dili, kapital nasaun ne’e sai buradu no hanesan fatin lixu. Estrada la loke luan, koak fila-fila, maibe kareta aumenta ba bebeik halo Estrada sai klot hodi halo macet la oras. Sai hosi Kapital Dili, ba wituan liur, dalan iha Tasi Tolu ba Tibar, fila-fila ona rai halai no fatuk sira oras ne’e monu hosi fóho lolon hodi taka netik tiha estrada. Ba liutan, bee mota sobu ponte iha area Oepelu, sobu estrada iha kapital distritu Liquisa, no Ponte Loes mós hanesan ema balun dehan komesa agunia ona alias naksobu dadaun ona. Ita seidauk konta tan estrada iha Same, Suai, Ainaro, Ermera,Viqueque ne’ebé aat kleur ona maibe seidauk konsege hadia. Nune’e mós fasilidade hanesan uma hirak foin halo ba maibe komesa naksobu fali ona, bareira mota nian bee sobu aat tiha. Karik balun mak hadia ona liu hosi PPR no PDD iha tinan kotuk maibe aat fali ona tanba kualidade la diak. Nune’e mós kona-ba bee moos, barak mak mota sobu halo komunidade komsumi de’it bee mota. Ita la bele fó kulpa de’it ba Governu tanba ida ne’e mai hosi fatór esternal, konsekuensia mudansa klimátika. Maski nune’e ita hotu hein katak karik mak rai ne’e maran ona ka bailoron, orsamentu ba infrastrutura ida bo’ot ba tinan ida ne’e tenke hadia ona estrada no ponte hirak aat ne’e. Husu de’it ba Governu atu kontinua seriu hadia ninia jestaun no kontrolu ba implementasaun projetu infrastrutura ne’e. Ita fiar katak Governu sei realiza duni projetu hirak ne’e. Se la’e Ministru Infrastrutura ho ninia Sekretariu Estadu mak rona lia la para no simu nafatin todan ida ne’e.

7. Problema Eletrisidade Kontinua? Durante ne’e Governu gasta ona osan barak ba setór eletrisidade maibe ahi sei mate-moris nafatin. Distribuisaun enerjia eletrisidade seidauk merata to’o iha area rurais iha teritoriu tomak. Ida ne’e bele sai hanesan deskriminasaun ida ba povu tanba balun goza ona naroman maibé barak liu mak seidauk hetan asesu ba eletrisidade ne’e. Eskola oan balun mak estuda ka lee iha ona ahi naroman nia laran maibe barak mós mak seidauk goza hanesan ne’e. Iha peskiza ida hosi SEPE halo iha Timor laran tomak hatudu katak populasaun iha area rural kuaze rihun lima nulu liu mak seidauk hetan asesu ba eletrisidade. Tuir infórmasaun katak iha tinan 2010 orsamentu aloka ba eletrisidade hamutuk U$91 millaun hodi hola makina maibe kala kualidade makina ladiak halo ahi mos kontinua sai problema. Mosu nafatin lamentasaun no diskontente hosi povu tanba ahi mate moris, iha kalan nomós loron. Impaktu hosi ahi moris-mate ne’e disturbu atividade negosiu no administrasaun públiku, ekipamentu elektronika hanesan jeleira, televizaun, komputador barak mak aat. Iha administrasaun públiku dala ruma funsionariu sira la halo buat ida bainhira ahi mate to’o oras rua tolu. Atu rezolve difikuldade ida ne’e, iha OJE 2011 Governu aloka fali U$282 Millaun atu sosa jerador foun hosi Finlandia. Hanesan Sekretariu Estadu da Eletrisidade Agua no Urbanizasaun, Januario Pereira hateten sai katak tuir orariu PM Xanana Gusmão nian, 27 Novembru 2011 ahi sei lakan iha parte norte ne’ebé inklui Distritu Dili, Manatuto, Baucau, Lospalos, Liquiça, Aileu, no Ermera ne’ebé sei hatan ahi husi Sentral Eletrika Hera ho Kapasidade 130 Megawat. Povu distritu Lauten, purezemplu, hateten sai ona katak sira hein hela promesa PM Xanana Gusmão, atu hetan ona asesu ba eletrisidade iha fulan Novembru tinan ne’e. Promesa ida ne’e mak konsege realize duni mak sei hatudu sinal pozitivu ba kualidade dezempeñu Governu nian no hametin fali povu nia trust ba Governu ne’ebé oras ne’e tuun.

8. Sasan Estadu nian ba povu ka ba Parpol ninia interese? Ita lee iha jornal no haree iha televizaun hateten katak Parpol balun lori material ka ekipamentu estadu nian fahe ba povu hodi dehan fali buat hirak ne’e mai hosi Parpol. Povu barak mak diskontente hodi hato’o krítika hateten katak fofoun harii partidu ema sira tuur iha estrutura partidu nian maioria mesak hirak ne’ebé bele dehan mau teju, alias osan la iha. Balu la’o baku ain de’it, balu iha lerek motor oan ida, ida ka rua mak iha kareta privadu. Ohin loron fóin ka’er ukun derepenti iha kareta, iha fasilidade oioin, no pior liu tan mak tun ba baze halo pembohongan public katak ekipamentu ka mákina hirak ne’e partidu nian, partidu mak sosa, halo diskriminasaun hodi fahe de’it ba partidu nia ema sira. Povu ki’ik sira mós kestiona partidu polítika ida ne’ebé mak wainhira harii iha kedas osan bo’ot hodi bele sosa purezemplu trator ka solar sel atus ba atus ka rihun ba rihun? Povu haree borus no hatene momoos maneuver no manipulasaun hirak ne’e. Parpol sira hahuu dun malu tun sa’e, hanesan Fretelin no PUN halo ba SEPE Dr. Avelino Coelo kona-ba panel solar, no MAP Ir. Asanami kona-ba trator. Tuir fali Fretelin hateten kona-ba CNRT katak fundus infrastrutura ho rekursu umanu ne’ebé mosu iha proposta Orsamentu Jeral Estadu 2011 bele serve hanesan haki’ak fundu investimentu CNRT ba elisoens 2012. Hosik ba Parpol sira dizafia malu ka akuza malu, ka hatun malu. Ida ne’e prosesu normal apalagi eleisaun 2012 besik mai dadaun ona. Importante liu mak iha implementasaun ka ezekusaun OJE 2011 karik Estadu ka Governu sosan nafatin hanesan trator ka panel solar ka material seluk, ema ne’ebé ba fahe tenke hateten loloos ba povu katak material ka ekipamentu hirak ne’e mai hosi osan dolar billaun ida resin ne’ebé aprovadu hosi imi nia reprezentante iha PN, la’os mai hosi Parpol ida. Ida ne’e bele eduka povu atu povu ónestu, povu labele haree malu matan la moos, no halo sira no iha responsabilidade ba buat hirak ne’ebé estadu fó ba sira hodi dezenvolve sira nia aan ho diak. Karik la’e, povu oras ne’e matenek ona, to’o loron ida povu sei fila bosok fali polítiku na’in sira.

9. Aumenta Osan Ba Partidu Politiku (Parpol) sira para manan eleisaun 2012? Interesante tebes atu hatene mós razaun aumenta osan ba Parpol sira. Ba OJE 2011 PN sira halo proposta hodi aumenta orsamentu ba sira nia Partidu Politiku. Proposta inisiu ho montante U$5.500.000 maibe ikus mai hatuun ba miliaun U$2 hodi aumenta ba osan inisial U$ 1.000.000 hodi sai dotasaun final U$3.000.000. Maski partidu PD konsidera aumenta ida ne’e laiha moral maibe iha votasaun pasa ho afabor 42, kontra 12, no abstensaun 9. Subvensaun ba Parpol ne’e kala buat normal ida. Maibe sai fali kestaun bainhira haluha fali instituisaun importante seluk, purezemplu hanesan lamentasaun hosi Senhor Faustino Cardoso, Presidente Comisaun Nacional Eleisaun (CNE) ne’ebé konsidera subvensaun ne’e la iha ekilibriu. Subvensaun ba Parpol sira hetan aumentu maibe CNE ne’ebé responsabiliza ba eleisaun ninia orsamentu la sa’e. Iha parte seluk, povu barak sei moris ki’ak, moris sofre hela iha baze ne’ebá, la iha kapasidade sosa fos, la iha asesu ba bee moos, Parpol sira sibuk hanoin ba sira nia aan hodi hasa’e osan subvensaun bo’ot (Karik ida ne’e mak halo PD dehan aumentu ida ne’e la iha moral?). Parpol sira ne’ebé iha asentu iha Parlementu liliu Parpol bo’ot sira kala kontenti tebes tanba ho osan bo’ot hanesan ne’e sira fiar aan liu tan, sira bele halo preparasaun di’ak hodi hasoru eleisaun jeral 2012 oin mai. Parpol balun deklara aan ona atu la’o mesak no fiar aan atu manan iha eleisaun jeral ne’e. Balun komesa hakbesik aan ona ba povu ki’ik hodi halo maneuver oioin no sira ne’ebé iha osan barak bele lori osan hirak ne’e atrai no lohi povu para bele hili sira. Povu ki’ik sira iha baze ohin loron matenek liu ona. Povu ki’ik hirak ne’e akompaña no estuda hela prosesu no lalaok Parpol nian. Sira hatene ona Parpol ida ne’ebé mak ko’alia tebes no ida ne’ebé mak bosok. Ho subvensaun ida ne’e kala halo Parpol sira prontu duni ona atu konkore no bukan manan iha eleisaun jeral 2012 oin mai. Maibe Parpol sira tenke prontu mós atu simu rezultadu iha eleisaun 2012 ne’e rasik, antara masih dipilih dan tidak dipilih lagi. Demokrasia mak nune’e duni ona, maibe importante liu mak osan ne’ebé estadu fó ba Parpol hirak ne’e la’os atu habo’ot ka habokur de’it Parpol sira maibe nuudar meius ida ba Parpol sira atu kontinua halo esforsu makaas hodi lori povu Timor-Leste ba moris di’ak.

10. Dezenvolvimentu Ho Korupasaun Hadau Malu $1Biliaun? Ita rona ema barak ko’alia no informasaun hosi jornal sira hateten katak ohin loron korupsaun moris buras tebes iha Timor-Leste. Timor-Leste sai nuudar rai koruptu ho ranking 127 iha mundu. Parte Igreja mós preokupa hela ho korupsaun ne’e. Tanba ne’e interesante tebes bainhira membru PN ka deputadu balun hateten katak OJE 2011 hamutuk billaun ida resin, sei hamosu kompetisaun entre dezenvolvimentu ho korupsaun. Deklarasaun no preokupasaun deputadu ne’e iha razaun forte. Tanba ne’e nia husu ba Komisaun Anti Korupsaun (KAK) atu tenke halo ninia serbisu ho diak, atu tau matan ba povu nia osan. Ida ne’e la’os traballu de kaza ka pekerjaan rumah KAK nian de’it maibé mós Governu liu hosi hadia ninia jestaun, monitorizasaun ne’ebé di’ak, no konsistensia iha sira nia implementasaun ka ezekusaun orsamentu ne’e. Karik la’e mak orsamentu ida bo’ot sei hamosu korupsaun ida bo’ot mós. Ita la moe bainhira ema dehan nasaun ne’e nakonu ho ema koruptor sira no ita nia ranking hanesan nasaun koruptu sa’e tan?

Ikus liu, ita bele dehan katak ho montante ida bo’ot hanesan ne’e sei fó ba Governu posibilidade barak atu halo mudansa ba nasaun ida ne’e. Tinan ida ne’e sai nuudar tinan determinante ba melloramentu dezempenu Governu nian. Maski dizafiu bo’ot hein hela iha oin, Governu tenke hakaas aan hadia ninia kapasidade jestaun no monitorizasaun hodi halo kontrolu ho di’ak, ministru sira ho sira nia director hotu tenke serbisu makaas liu tan, minimiza mal administrasaun no korupsaun. Nune’e mós ba imprezariu sira ne’ebé durante ne’e sai langganan projetu Governu nian tenke hadia aan, sai imprezariu professional, iha kualidade, no iha dignidade, bele apoiu estadu implementa OJE 2011 ho kualidade di’ak hodi nune’e bele halo dezenvolvimentu nasional ne’e la’o ho kualidade di’ak mós, ikus mai bele konkretamente muda duni povu nia moris hosi mukit no susar ba moris ida diak liu iha futuru. Ida ne’e mak dezenvolvimentu. La’os fasil, mais la defisil tebes mós. Maromak tulun ita hotu!

*Hakerek na’in hela iha Dili, email: augustosbarreto@hotmail.com

Referensia

1. Governu Estraga Osan Hodi Taka Kuak. STL edisaun Segunda, 20 Setembru 2010

2. Povu Rihun 50 Sei iha Nakukun Laran. STL edisaun Segunda, 20 Setembru 2010

3. KM Buka Solusaun Salva OJE 2010. STL edisaun Kinta, 23 Setembru 2010

4. Povu Halerik Nafatin Fos MTCI. STL edisaun Kinta 23 Setembru 2010

5. Iklima Udan Estraga Produtu Viqueque. STL edisaun 24 Setembru 2010

6. MAP Koopera ho Parseiru Dezenvolvimentu Hadia Tekniku Kultivu. STL edisaun Sesta, 24 Setembru 2010

7. Manipulasaun Fo’os MTCI, Kakutak “Mafia” Dalan Ninin. STL edisaun Sesta 24 Setembru 2010

8. Povu Husu Governu Hatun Taxa Fos. STL edisaun Sesta, 24 Setembru 2010

9. PN Kondena Politika Hapara Fós MTCI, Keta “Han Matak” Osan Millaun U$27. STL edisaun Sesta, 24 Setembru 2010

10. PRR-PDD La Muda Kondisaun Estrada. STL edisaun Sesta, 29 Outubru 2010

11. Governu Failla Redus Ki’ak. STL edisaun Kuarta, 10 Novembru 2010

12. Proposta OJE ba PN Tarde, Horta La Preokupa. STL edisaun Kuarta, 10 Novembru 2010

13. Krize Fós Kontinua Ameasa Povu. STL edisaun Kuarta, 10 Novembru 2010

14. Governu Tau Millaun U$985 Iha OJE 2011, PR Hakfódak Mas Kontente. STL edisaun Tersa, 16 Novembru 2010

15. Fahe Panel Solar Ho Trator Ba Militantes, Fretelin Prepara Lori Avelino Coelho – Assanami Ba Tribunal. STL edisaun Tersa, 16 Novembro 2010

16. OJE 2011, Proposta ba PN U$985. STL, edisaun Tersa, 16 Novembru 2010

17. Kresimentu Ekonomia Sa’e 12% Iha 2009, PD Ho PUN Konsidera “Falsu”. STL edisaun Kuarta, 24 Novembro 2010

18. TL Rai Koruptu Ho Ranking 127 Iha Mundu. STL edisaun Kuarta, 24 Novembru 2010

19. Defisil Prepara Estrada Ho Kualidade, 80% Estrada Ho Kondisaun At. STL edisaun Kinta, 25 Novembru 2010

20. Kresimentu Ekonomia, Mosu Diferensia Estatistika. STL, Kinta 16 Dezembru 2010

21. Numeru Ki’ak Tu’un, Kresimentu Ekonomia Benefisiu Deit Grupu Balun. STL, edisaun Kuarta, 5 Janeiru 2011

22. Moras Tuan Eletrisidade Kontinua Mosu iha 2011. STL edisaun 7 Janeiru 2011.

23. Aprovasaun OJE 2011, Presija Aumenta Fasilidade Eskola iha Teritoriu. STL edisaun Tersa, 8 Fevereiru 2011

24. Susar Halo Previzaun Eklima 2011. STL, edisaun Kinta, 13 Janeiru 2011

25. Mudansa Klimatika, Hamlaha Hafuhu Povu TL, Governu la Fan Fós Subsidiu. STL, edisaun Sesta, 14 Janeiru 2011

26. Xanana Preokupa Krize Hamlaha Ameasa TL. Timor Post, edisaun Sesta, 14 Janeiru 2011

27. Fundu Special Rua, Fretelin Konsidera Investimentu CNRT, Xanana Dehan Estrategiko. Timor Post, edisaun Segunda, 17 Janeiru 2011

28. Povu Iha Kapital Suai Sei Preokupa Ho Bé Moos, Aluga Ojek Hodi Kuru Be’e Moos. Timor Post, Sesta, 21 Janeiru 2011

29. PUN no Fretelin Dún SEPE Fahe Solar Panel Bá PST. Timor Post, Sesta 21 Janeiru 2011

30. Aumenta Osan Ba Parpol, PD Konsidera Laiha Moral. Jornal Nacional Diário, 27 Janeiru 2011

31. OJE 2011 Ba Ministériu-Sekretariu Estado Aprova, Aviza Ministru-Sekretariu Estadu Uja Osan Tuir Nia Dalan. Jornal Nacional Diário, 27 Janeiru 2011

32. OJE 2011 U$98 Sa’e Ba $1 Bilaun, Bele Mosu Inflasaun, Povu Sei Sai Esmola. Jornal Nacional Diário, edisaun 28 Janeiru 2011

33. Parlementu Hasa’e OJE 2011 Bá Bilaun 1, Fundu Petrolíferu 5,3%. Timor Post, edisaun Sesta 28 Janeiru 2011

34. OJE 2011, U$ 1.306.018.000 Aprovadu, Fretelin Kontra, Sosiedade Sivil Kestiona. STL edisaun Sabadu, 29 Janeiru 2011

35. Evita Chaos Finansa 2011. Timor Post, edisaun Segunda, 31 Janeiru 2011

36. Fretelin Konsidera Osan Estadu ‘Hariku’ Membru Governu. Jornal Nacional Diário, edisaun 31 Janeiru 2011.

37. OJE 2011 Sa’e U$1 Bilaun. Jornal Nacional Diário, edisaun 31 Jeneiru 2011

38. Faustino Cardoso: Subvensaun Parpol Laiha Ekilibriu. Jornal Nacional Diário, edisaun 3 Fevereiru 2011

39. Desenvolvimentu Ho Korupsaun Hadau Malu $1 Biliaun. Jornal Nacional Diário, 3 Fevereiru 2011

40. Ahi Mate Laka, PM Xanana Aprezenta Kalendariu ba PR Horta, Sosa Jerador Fóun 15. STL edisaun Segunda, 7 Fevereiru 2011

41. OJE 2011 Sa’e, PR Horta Hetan Esplikasaun Governu. STL edisaun Segunda, 7 Fevereiru 2011

42. ABP Fó Sai Relatóriu Trimestral Fundus Petroleu. STL edisaun Kuarta, 9 Fevereiru 2011

43. Komunidade Husu OGE 2011 Tenke Di’ak. STL edisaun Kuarta 9 Fevereiru 2011

44. Konsidera OJE 2011 Inkonstitusional PR Horta Lori La Sama ba Tribulal Rekursu. STL edisaun Kuarta, 9 Fevereiru 2011.

45. Preokupa Udan Estraga Dili, PM Xanana ‘Beraksi’. STL edisaun Kuarta, 9 Fevereiru 2011

46. Fólin Sasan Sa’e, Negosiante Kiik Husu Atensaun Governu. STL edisaun Kinta, 10 Fevereiru 2011

47. Mota Estraga Kanu, Komunidade Konsumi Bee Mota. STL edisaun Kinta 10 Fevereiru 2011

48. OJE 2011 Hasoru Kalendariu Politiku. Timor Post, edisaun Kinta, 10 Fevereiru 2011

49. PR Horta La Kontribui Ba Desenvolvimentu. Jornal Nacional Diário, edisaun 10 Fevereiru 2011

50. Ohin, Tribunal Deside Distinu OJE 2011. Timor Post edisaun Sesta, 11 Fevereiru 2011

51. PR Ramos Horta: “Hau Sei Promulga OJE 2011”. Jornal Nacional Diário, edisaun 11 Fevereiru 2011

52. OJE 2011 Legal, Hugo: Prezente ba Fretelin no ONG Sira. Timor Post edisaun 12 Fevereiru 2011

53. TR La Deteta Inkonstitusionalidade, PN “Obriga” PR Horta Lalais Promulga OJE 2011. STL edisaun 12 Fevereiru 2011.