“Inklui Valor Kultural Rasik iha Edukasaun Timor-Leste, Bele Kontribui ba Dezenvolvimentu Sustentavel”

João Noronha

Edukasaun ne’e buat ida importante ba ema ida-idak nia moris. Nia serve hanesan medida ida atu ema bele transforma ema ida-idak nia moris liu husi aprende atu sai matenek no iha abilidade eh kbit. Iha pedagogi libertasaun Freire ninian kona-ba edukasaun, iha nia teoria edukasaun konstrutivu, nia hanaran edukasaun demokratiku ne’ebé funda ho prinsipu ida katak ema sira sei la os bele diskuti deit kona-ba problema saida mak iha sira nia paíz, maibe sira iha ‘power’ (kbít/biban/keberdayaan) oin sa atu resolve problema sira ne’e. Ne’e katak edukasaun atu halo ema iha ‘power’ hodi bele atua problema. La os bele aprezenta deit problema, maibe oin sa atu bele resolve problem rasik. Ne’e mak Charles W. Eliot dehan “The fruit of liberal education is not learning, but the capacity and desire to learn, not knowledge, but power”. Konseitu edukasaun liberal ne’e halo ema atu iha kbít, no ikus mai ita rona iha program/projetu sira ho naran ‘Women Empowerment’ eh ‘Youth Empowerment’, ne’ebé atu halo feto eh foin-saé sira atu iha kbít hodi resolve rasik sira nia problema (iha Bahasa Indonesia (BI), ‘pemberdayaan wanita’ eh ‘pemberdayaan pemuda’).

Oin sa iha Timor-Leste oras ne’e? Ema ida-idak iha ‘power’ (kbít) atu bele resolve problema ruma iha nia moris/sosiedade nia moris ka lae? Liu-liu iha nivel ukun-nain sira? Dala barak lae karik, liu-liu iha nivel ukun-nain sira, tamba sira la dun iha fiar-an no dala barak depende ba asesor (advisor) sira mai husi rai liur atu tulun sira foti desizaun eh rezolve problema rai laran nian. Ne’e halo hau konkorda ho irmao Augusto Barreto nia metafor ida kona-ba asesor ho mobile blackberry (Forum Haksesuk, 17 Dec. 2010), katak gasta osan bot ba selu asesor internasional, maibe la konsege aproveita nia matenek hotu ho diak, tamba la kondis ho situasaun ril Timor-Leste nian.

Dalaruma mos ho matenek nebe mak sira iha, sira bele iha influensia makás no konstrui fali ita nia hanoin hodi halo ita kria politika rai laran ne’ebé halo ita sai dependente nafatin, no sai basar ba sira nia negósiu. Smith (1999) esplika katak, termu ‘post-colonial’ ne’ebé mak matenek-nain sira husi Ámerika ho Europa sira uza signifika ‘maskra/topeng’ ida ne’ebé hodi bele kontinua imperalizmu ho kolonializmu iha kontektu global oin seluk-seluk. Timor-Leste presiza atu neon nain no matan moris ba intensaun sira nune’e, tamba bainhira, liu-liu ita rasik sei la valoriza ita nia valor kultural rasik no tradisaun, inklui matenek ne’ebé hatutan husi bei-ala sira (‘indigenous knowledge’), no meiu ambiente, ita sei susar atu hetan dezenvolvimentu sustentavel, no ita rasik hamosu depedente ba ita án rasik.

Istoria no esperensia iha tempu uluk nian mos bele sai lisaun diak ida ba ita iha loron ohin. Hanoin kuandu bainhira mutin sira hahú ukun iha fatin ne’ebé hafoin sira konkista, sira sempre kria dikotomi ida “Primitivu Vs. Sivilizadu”. Sira mak sivilizadu no mai atu halo ema indijenu (rai-nain/pribumi) sai sivilizadu, maske iha realidade sira rasik la sensivel direitu umanu. Sira nia politika ne’e so atu hamonu mentalidade ema rai-nain nian. Ema rai nain sente nia án ne’e la iha valor tamba la sivilizadu. Ida ne’e mos ligadu ho parte de politika kolonial nian,‘divide et impera’ , ne’ebé ikus mai haruka ema ‘liurai’ oan sira deit mak ba eskola hodi sai matenek no sivilizadu, no reinu nia oan sira husik beik nafatin. Ne’e sai dalan ida hodi hahú sobu da-daun unidade ema rai-nain sira nian iha fatin ne’ebé sira ukun ba.

Mas ke ohin loron ema rai-nain hatene diak liu kona-ba sira nia problema rai laran rasik, sira buka matenek-nain husi rai liur mak atu fo hanoin oin sa foti desizaun no resolve rai-nain rasik nia problema. Ida ne’e tamba sei iha influensia kolonial ne’ebé makás, halo ema rai-nain sira lakon fiar-an ho saida mak sira hatene diak liu. Buat hotu tenke orienta ba ‘western culture, civilization, and technology’, entaun valor kultural rasik, ema rai tau tiha ba kotuk. Maibe, buat ida kultura ne’e mak sivilizasaun, ida ne’e katak nanis tiha ona rai ida-idak iha ona kultura ka sivilizasaun rasik, so ke relijiaun mak sei iha jintiu. Politika mutin nia konsege hamonu mentalidade rai-nain sira nian, no ikus mai saida mak kuda metin iha rai-nain sira nia hanoin katak dalan sivilizadu kolonial nian mak úniku bele resolve problema hotu, eh hare ukun-nain sira mak matenek liu rai-nain sira. Iha ne’e hahú dependente ona ba ema liur sira, no loke oportunidade atu sai basar diak ba negosiu sira nian. So ke haluha tiha katak, buat hotu ne’ebé mak ‘westernizmu’, balun mos la lori impaktu diak ba moris, hanesan meiu-ambiente. Ohin loron mosu fenomena no dizastre natureza oin-oin tamba ema nia hahalok, inklui uza sasan ne’ebé la kondis ho natureza (BI: tidak bersahabat) eh hanesan iha hananu-nain Indonesia nian, Ebiet G. Ade iha nia knanuk kona-ba ‘... alam mulai tidak bersahabat’. Katak natureza deit la amizade ona ho ita.

Ikus mai ema hahú sente katak ‘organik’ ne’e mak diak. Maibe, buat sira ‘organik’ ne’e la os mai husi teknolojia ne’ebé avansadu no sofistikadu. Ita nia bei-ala sira uluk ema hanaran ‘primitivu ka la sivilizadu’ ne’e moris nanis kedas ona ho buat sira ‘organik’ ne’e, iha moris bain-bain hanesan halo natar no tos, prepara ai-han, no soru tais. John McConnell, fundador loron mundial rai nian hatete:

"Let every individual and institution now think and act as a responsible trustee of Earth, seeking choices in ecology, economics and ethics that will provide a sustainable future, eliminate pollution, poverty and violence, awaken the wonder of life and foster peaceful progress in the human adventure."

John tau importansia ba tau matan ba rai, fatin ita moris ba no atu kuidadu nia, liu husi buka halao ekolojia, ekonômia, no étika sira ne’ebé kontribui ba sustentabilidade iha futuru. Tuir mai iha lia murak G. K. Chesterson nia hatete: “Education is simply the soul of a society as it passes from one generation to another”. Ne’e katak edukasaun ne’e nudar espéritu sosiedade nian, ne’ebé liu husi lisan, Timor-oan sira nia bei-ala mos hatutan sira nia matenek kona-ba oin sa kuida natureza tun mai bei-oan sira. Maibe, iha oras ne’e depende ba oin sa bei-oan sira atu tau konsiderasaun no apresiasaun hodi uza matenek nebe mak diak ba ambiente husik hela ba ita husi bei-ala sira.

Tuir mai ema rai-nain Amerika nia dehan: “Tell me and I'll forget. Show me, and I may not remember. Involve me, and I'll understand.” Ne’e katak edukasaun ne’e buat ida involvidu, bainhira ema ida hola parte duni iha prosesu edukasaun ne’e, mak nia bele kompriende saida mak nia aprende. Aprende husi ida ne’e katak, edukasaun Timor-Leste, la bele orienta ba ‘western cultural values’ ne’ebé totalmente la refleta kontekstu ril sosiedade Timor-Leste ni-nian. Izemplu, bele iha ambisaun hakarak uza/adopta sistema Portugal nian, eh hakarak atu sai hanesan kedas ho Singapura, maibe tenke mos iha hanoin katak iha mos diferensa barak entre Timor-Leste ho paiz rua ne’e iha ida-idak nia evolusain to transforma-an sai paíz independente ida-idak.

Timor-Leste tenke foti matan hateke mos ba problema importante saida mak iha nia let oras ne’e dadaun, tau ba ajenda hodi hadiak problema sira ne’e, izemplu: numeru joventude dizempregu ne’ebé sei ás no agrikultura ne’ebé sei problemátiku. Buat rua ne’e ita konsidera mos hanesan problema importante ka lae? Tamba se karik buat rua ne’e bele dezenvolvidu ho diak, sira rua bele sai potensi bot ba dezenvolvimentu sustentavel ba Timor-Leste. Maibe em felizmente, ema hateke buat rua ne’e ho matan-ikun no konsidera liu hanesan dezafiu bot ba dezenvolvimentu, duke núdar rekursu importante ba dezemvolvimentu (They have been considered more as a great challenge than as an important resource for the development). Ne’e tamba ita la dun fo valor ba problema sira ne’e, no iha atitude negativu ba problema sira ne’e. Se ita lao nafatin ho hahalok nune’e, problema importansia iha ita nia oin rasik, ita sei la konsege hare hetan, no ameasa ba problema sosial sei susar atu hetan nia rohan iha Timor-Leste. Nia konsekuensia mak iha realidade ita oras ne dadaun tenke sosa fali fos husi rai seluk, no ida nune’e la sustentavel.

Edukasaun ne’ebé la tau as valor kultural sei sai ‘jeopardise’ (perigozu) ba Timor-Leste rasik. Kurikulum Timor-Leste ida ne’ebé diak tenke serve atu hametin identidade kultural. Hanesan mos Mahatma Ghandi ho Martin Luther King, Jr. Hatete, “One of the seven principal sins in the world is education without character” and “Intelligence plus character--that is the goal of true education”. Edukasaun lolos la os atu halo ema sai intelejente/matenek deit, maibe mos oin sa atu uza nia matenek ho diak iha moris no hahalok bai-bain, liu-liu atu bele serví ba povu no paíz. Bainhira kolia kona-ba hahalok, sei la halai sés mos husi valor ka prinsipiu kultural ne’ebé iha influenza makás ba sosiedade ida nia moris, hanesan mos saida mak Richard Mead hatete, “the values, beliefs and attitudes influencing behaviour and relationship within a given group.” Ikus liu, identidade kultural ida metin/makás/forte bele halo nia povu sei hetan fiar-an rasik, no iha mos hahalok ne’ebé diak atu bele halao dezenvolvimentu sustentavel. Bainhira ita bele sente iha duni sustentabilidade, mak ita bele dehan katak ita sente ita iha duni independensia.