VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20100811

Lian Portuges nia papel iha dezenvolvimentu identidade kultura linguistika Tetun nian

Ba dala uluk kuandu ema nain rua mai husi rasa no lian diferente hasoru malu sira sei kade kakutak maka´as oinsá mak bele komunika ba malu. Komunikasaun hanesan fatór importante tebes iha ema nia vida loroloron, husi komunikasaun mak ema bele fahe ba malu sira-nia hanoin no sira-nia kultura. Hakerek nain hakarak defini uituan kultura ho lian simples ida katak oinsá ema liga ba malu ho fahe sira-nia valores no fiar”. Westby (1993) states, “Culture is how and why we behave in certain ways, how we perceive reality, what we believe to be true, what we build and create, and what we accept as good and desirable” (p.9). Westby (1993) dehan katak, ”kultura mak oinsá no tanba sá ita-nia hahalok tuir dalan própriu, oinsá ita-nia persebe kona-ba realidade, sa mak ita fiar katak lo´os, sa mak ita harii no kria, no sá mak ita simu hanesan di´ak no fó satisfasaun (p.9) Ita bele haree tinan atus lima (500) liubá kuandu Portugés sira tama iha Timór sira la obriga ema Timór atu aprende lian Portugés no lian Portugés hanesan lian elit ba ema ne´ebé mak edukadu iha sosiadade nia laran de´it. Ema Portugés sira respeita kultura no dialektu sira ema rai-nain (native people) nian tanba ne´e mak lian dialektu sira iha timór sei moris nafatin to´o ohin loron. Lian Portugés la hamate dialektu sira Timór nian hanesan experiénsia ne´ebé mak akontese ba nasaun barak ne´ebé hetan imigrasaun no kolonializmu hosi rai seluk. Nasaun kolonial sira obriga ema rai-nain aprende ko´alia sira-nia lian no la fó fatin ba ema rai-nain dezenvolve sira-nia kultura no lian ho nune´e lian barak no kultura rai-nain barak iha mundu lakon, tan lian rai-nain barak mak la tau iha ortográfiku eh hakerek maioria husi lian sira ne´e iha formas verbal de´it.

Lian Portugés nia existensia iha Timór hanesan
akulturasaun katak ema rai-nain (native timorense) simu kultura portugés sein husik hela sira-nia kultura rasik. Ezemplu ida mak Timór simu tan valores kultura balu husi portugés sira mak hanesan muzika koremetan, dansa, festa no religiaun katólika sein husik hela sira-nia kultura mak hanesan: tebedai, bidu, tebetebe, fiar animizmu, uma lulik/uma lisan, valores tradisaun feto-sá umane no lia mate lia moris
. Portugés tama Timór liuhosi dalan deskobrimentu mundu ne´ebé mak hala´o husi Vasco da Gama no evangelizasaun religiaun kristaun katóliku, nomós hala´o negosiu ai-kameli. Portugés nia hela iha timór durante tinan atus lima (500) tau nia konsiderasaun ba tribus lokál ( Liurai lokal) no nia estrutura tradisionál ho mantein nafatin autoridade governansa tribus tradisionál sira nian iha suku nia laran sein obriga sira atu simu Portugál mesak nu´udar autoridade úniku iha Timór. Relasaun entre autoridades tribus tradisionál ho autoridade Portugés metin liu durante tinan atus nia laran tan ema rai-nain (Native timorease) la senti amiasa ida ba sira-nia kultura no la iha imigrasaun populasaun Portugezes eh halo importasaun traballadór husi rai koloniál seluk mai Timór. Rai Timór Portugés hanesan teritóriu tasi-balun ida mak ho ninia identidade rasik Portugál tau de´it ninia governadór ida ho ofisiál administrasaun sivil, militár no polísia uituan hodi ajuda fó suporta ba iha governu koloniál Portugál.

Misionarius Portugezes sira mak tenta maka´as atu buka lian ida ba haklaken mensajen maromak nian ne´ebé hakerek iha Biblia. Padres misionarius sira hili lian Tetun Dili husi dialektus oioin ne´ebé mak existe iha timór hanesan lian ida ne´ebé mak bele atu uza nu´udar meios-de-komunikasaun ba sarani sira, ho nune´e Tetun Dili sai riku ho vokabuláriu portugés tan ema timór tomak simu lian ida-ne’e hanesan meos-de-komunikasaun sosiál ida hodi unifika ema timór mak ho ethnikus linguístika diferente (lian nasionál). Ita haree istoria badak ida-ne´e bele hatudu momoos katak lian tetun Dili ne´e la´ós lian estrangeiru ida maibé lian Tetun Dili ne´e hanesan lian mistu. Lian mistu mosu tan misionariu sira buka vokabuláriu hodi tradus informasaun husi lian hun (source language) Portugés ba iha lian target (target language) tetun la hetan signifikadu ho nune´e sira foti vokabuláriu lian hun hodi bele fó sintidu ba informasaun mak hato´o.

Tetun Dili hanesan Lian Inan ba aprende lian estrangeiru iha eskola

Lian inan mak lian ida ne´ebé wainhira ita moris mai ita-nia inan aman sira ko´alia mai ita no ita uza liu iha ita-nia família uma laran ho nune´e lian inan hanesan lian hun iha ita-nia moris. Ita Timor-oan iha lian barak tebes mak wainhira ita moris mai ita rona no prátika ba dala uluk hanesan ezemplu: se karik iha uma laran labarik ida moris iha família mak nia inan husi ema etniku linguístika bunak, aman ema husi etniku linguístika Mambae ida-ne´e iha vantajen maka´as ba labarik uza lian rua ne´e mambae no bunak. La taka dalan mós ba labarik atu prátika no uza lian tetun hanesan lian mediator
hodi komunika ba malu iha família, kolegas eskola, no viziñu labarik ne´e halimar hamutuk tan sosiadade timór simu lian ida-ne´e hanesan lian komunikasaun ba ema seluk ne´ebé mak la hatene ko´alia dialektu ne´ebé mak hanesan. Ho nune´e lian tetun sai hanesan lian inan ida ou lian inan alternativu ida ba labarik sira ne´ebé mak nia inan aman ho etniku linguístika diferente iha Timor-Leste.

Haree fila-fali ba populasaun ne´ebé mak sira-nia inan aman ko´alia no uza lian tetun iha família uma kain dominan tebes iha Timor-Leste. Mezmuke seidauk iha estudus ida mak identifika porsentajen populasaun hira mak uza lian tetun hanesan lian inan ou lian mak uza lio iha família nia laran. Maibé ita bele haree fila-fali katak labarik barak ne´ebé tama eskola premária bele ko´alia no komprende lian tetun Dili ho di´ak só de´it hakerek ho ortográfia standar ida ne´ebé publika husi Institutu Nasionál Linguístika (INL), UNTL mak seidauk akontese iha eskolas teritóriu laran tomak. Tetun ho ortográfia standar aplika tiha ona iha kadeiras dixiplina jerál (MKDU) ba fakuldade tomak iha UNTL. Ida-ne´e hatudu katak sekarik iha futuru polítika governu atu implementa lian Tetun hanesan lian introdusaun siénsia iha dalan ida mak lo´os, mezmuke ita hasoru desafiu oioin atu implementa desisaun polítika ne´e. Promove lian tetun hanesan lian introdús siénsia iha eskola hanesan dalan ida ba kuda
nasionalismu no unidade nasionál iha ita nia labarik eskola sira. Tuir mai ha´u hakarak fahe informasaun piskiza ne´ebé mak ha´u hala´o ba lian Tetun Dili iha hau nia teze Lisensiatura (S1) ho titulu: Some Errors made by the students of Tetum Dili background at SMUK Hati Kudus Yesus Becora Dili in school year 1996 in Mastering English negative sentences (A Contrastive Analysis). Iha peskiza nee hatudu katak problema espesiál mak estudante hetan iha aprende frase negativu lian Inglés mak hetan iha malformation (usa sala) 48.7% ho miss ordering (tau sala) 45,2%. Lian Tetum Dili ne´e la iha ninia formas estrutura gramátika ida mak nato´on ba serve hanesan lian modernu ida hodi aprende estrutura gramátika lian seluk mak dezenvolvidu tiha ona hanesan Inglés, Portugés no seluk tan, maibé lian tetun Dili iha ninia vokabuláriu no pronúnsia fó vantajen boot-liu ba ema timor-oan atu aprende lian seluk mak hanesan Inglés, Portugés, no Español. Ida ne´e hatudu tiha ona liuhusi esperiénsia katak ema timor-oan barak mak fasil atu aprende lee komprende textu balu mak ho lian seluk hanesan Inglés, Portugés, no Español. Alunu sira komprende ema ko´alia kuandu ema ko´alia ho neneik, alunu sira bele ko´alia (speech) maibé dala barak sempre transfere direta lian-hun ba iha lian target, foti ezemplu ida kuandu ko´alia Inglés dala barak estudante sira muda dereita husi sira-nia lian-hun hanesan ezemplu, iha tetun: ha´u ba eskola horseik alunu sira dala ruma transfere dereita de´it ba Inglés I go to school yesterday tuir gramátika tempu lolo´os iha lian Inglés I went to school yesterday uza sala ida-ne´e akontese tanba la iha tempu pasadu iha formas gramátika verbu ba iha Tetun Dili. Maibé estudante sira la hetan difikuldade atu troka sujeitu (ha´u) iha tetun ba (I) iha lian Inglés no tetun (escola) ba lian Inglés school. Mudansa formatura frase ida-ne´e hatudu katak estudante sira ka ema mak ho lian inan tetum Dili iha vantajen maka´as ba aprende vokabuláriu lian Inglés maibé sira hetan difikuldades ba aprende gramátika Inglés. Ezemplu ida tan wainhira sira troka sujeitu (nia iha tetun aplika ba mane no feto) nia la ba eskola muda ba Inglés he/she does not go to school. Iha lian Inglés he ba mane no she ba feto. Iha ida nee dala barak estudante sira tenta transfere direita formas tetun ba Inglés mak hanesan he do not go to school
ho nune´e informasaun mak hato´o lo´os maibé ninia formas gramátika mak hanesan sujeitu no verbu auxiliáriu sala tan laiha formas mak hanesan iha tetun Dili. Estudus ida-ne´e hala´o ba estudante sekundáriu sira ne´ebé mak maioria hela iha Dili maibé ho etnikus linguístika oioin no uza lian tetun hanesan lian inan ka lian mak uza liu iha família.

Ha´u foti intervista ida mak hala´o husi
Jurnalista Rosely Forganes ba Autór no Peskizadór Tetun Geoffrey Hull iha tinan 2002
. Perguntas: Ho motivu oinsá mak Portugés hanesan hun ba tetun nia moris? Resposta: “Ho absoluta atu mantein relasaun ida ne´ebé mak tetun iha tiha ona ho Portugés, ida ne´ebé funsiona metin durante tinan atus lima (500), liuhosi mekanizmu ko´alia ba malu, tetun hariku-an hosi portugés, formadu tiha ona. Nune mós, Tetun hanesan sufesiente ba vida doméstika, maibé ba kontaktu ho mundu liur Timór presiza lian internasionál ida mak hanesan Portugés, ida ne´ebé hanesan lian tradisaun internasionál ba nasaun ida-ne´e hori uluk kedas. Maibé ha´u konfesa katak, iha ha´u nia estudus hakarak defende Portugés iha país ida-ne´e tan hakarak defende Tetun. Ha´u nia interese kuidadu Tetun, no Portugés hanesan fundamentál”. Foti husi: Labortexto Editorial, 2002.

Esforsu ba dezenvolve lian tetun

Ita bele haree esforsu barak mak hala´o tiha ona ba dala uluk wain hira Igreija katólika hakerek katesismo ho lian tetun hodi hanorin dotrina katólika ba katekumu sira no iha tinan 1960 Padre Fernandes hakerek livru tetun nomós autór seluk mak sees hosi hakerek nain nia atensaun. Durante okupasaun Indonézia nian livrus tetun barak mak prodús iha Austrália hanesan livru Mai Kulia Tetun ne´ebé ho nia Autór mak hanesan DR. Geoffrey Hull no seluk tan. Iha tempu ita ukun-rasik-an ita iha Institusaun Nasionál Linguístika INL (UNTL) ne´ebé Lidera husi DR. Benjamim Corte-Real (Reitór UNTL) no DR. José Adérito Correia hamutuk ho DR. Geoffrey Hull prodús livrus no disionárius tetun ne´ebé mak agora daudaun uza iha sosiadade Timor-Leste. Esforsu sirak ne´e la´o nafatin maibé sei enfrenta desafius mak hanesan rekursus umanus linguístikus mak la adekuadu no finaseiru hodi hala´o nia funsaun máximu ba atende nesisidade edukasaun nasionál. Atu esforsu ida-ne´e bele la´o di´ak liután hodi prepara lian tetun ida ne´bé mak iha istrumentu ortografia, morfologia no phonologia mak adekaudu ho nune´e lian tetun sai nu´udar lian nasionál no ofisiál ho standar ba konsume domestika. Durante INL hala´o nia funsaun hanesan sentru linguístika nasionál ida iha nasaun ida-ne´e, la hetan suporta máximu husi governo hodi fó apoio ba nia programa sira. Governo tenki iha polítika ida mak klaru ba dezenvolve tetun ho nune´e INL bele habelar nia knaar hanesan sentru ida mak bele produs livrus, disionáriu nomós hanesan sentru ba formasaun profesores lian tetun hodi atende nesesidade ensino tetun husi nivel primária to´o ensinu superiór iha teritóriu tomak.

Lian Portugés no Tetun hola parte iha dezenvolvimentu identidade kultura linguístika ida ne´ebé mak iha nia úniku no ninia diferensa. Nia úniku tan Tetun dialektu ida iha Asia mak hetan influénsia vokabuláriu dominante husi lian Portugés, nia diferensa mak lian tetun hanesan dialektu kiik-oan ida ho ninia populasaun ema millaun ida de´it mak kualia, Portugeze nia populasaun ema millaun atus rua resin iha mundu no lian koñesidu iha mundu. Influénsika Portugés nian ba tetun durante tinan atus lima (500) nia laran hanesan património kulturál ida ne´ebé mak ita husik hela ba jerasaun rai rua nian iha futuru ho nune´e ema timor-oan haree ba Portugál hanesan País Irmaun no hametin liután objetivu Lusofono. Tetun mak lian-inan ida ba ita timor-oan hotu no lian ida ne´ebé mak hametin relasaun ema timor-oan ho etnikus linguístika diferente iha uma laran ida Timor-Leste.

Husi:
Elvis Fernandes Brites Da Cruz

Alumni Fulbright, Instructor, Universidade Nasional Timor Lorosa’e UNTL
Email: bito74@hotmail.com/ Mobile:7668191

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.