Carlos da Silva L.F.R.Saky*
Gregu Aristóteles define tortura tuir forma politizada: “ema nu’udar animal politiku” ka “o homem é um animal político”. Ne’e signifika ema bele sai violentu ho kruel tebes hanesan animal sira be lees ho han malu hodi hetan buat ne’ebé sira buka ka kaer metin.
Krimi hanesan temi iha leten, hahú hosi Otas Besi to’o ohin loron, hanesan aktu ida ne’ebé grave tebes no preokupa ema barak. Preokupasaun ida ne’e lori rai lubuk ida ne’ebé preokupa ho kestaun Direitus Umanus, iha loron 10 fulan Dezembru, tinan 1948, aprova no halo ona Deklarasaun Universal Direitus Umanus hodi proteje ema hotu iha mundu rai-klaran. Deklarasaun ida ne’e maka ohin loron ita mós kaer tuir, no durante periodu okupasaun ita kaer hodi denunsia krimi ho violasaun Direitus Umanus hothotu ne’ebé Indonezia halo iha Timor Leste.
Depoisde tinan 36 hosi Deklarasaun Universal Direitus Umanus, iha loron 10 fulan Dezembru tinan 1984, Komunidade Internasional aprova Konvensaun Kontra Tortura no Tratamentus ka Penas Krueis, Dezumanus ka Degradantes, adoptada hosi rezolusaun nº 39/46, Asembleia Jeral Nasoens Unidas nian no tama iha vigor iha loron 6 fulan Juñu tinan 1987.
Defisil oituan hodi dada rai-keta ka fronteira entre “tortura” ho tratatamentu degradante ho dezumanu ka kastigu sira seluk. Iha aktu maus tratus ida nia laran tortura depende ba numeru fator balu, inklui natureza no abuzu todan. Tantu tortura komu maus tratus, tuir direitu internasional proibidu iha sirkunstansia hothotu.
Timor-Leste, maski foin ukun-an, nu’udar Estadu membru Nasoens Unidas nian, iha loron 16 fulan Abril tinan 2003, ratifika ona Konvensaun Internasional sira, inklui Konvensaun Kontra Tortura. Timor-Leste ratifika konvensaun ida ne’e tanba aprende hosi esperiensia tempu okupasaun nian ou nu’udar povu kolonizadu hatene malorek katak, tortura nu’udar aktu ida kondenavel no konsidera krimi tanba halo ema sira sofre tortura, barak sai paralizadu, defisiente tantu iha isin nune’e mós iha mental ka psikiku.
Iha artigu no. 2, Konvensaun Jenebra nian hateten katak: “No exceptional circumstances whatsoever, whether a state of war or a threat of war, internal political instability or any other public emergency, may be invoked as a justification of torture.” Ne’e signifika, ho razaun sa-ida de’it, labele aseita ka justifika kualker tipu tortura ho maus tratus, basaa, aktu sira ne’e nu’udar krimi kontra direitu internasional.
Maski ita ratifika ona Konvensaun Internasional sira, maibe ita seida’uk bele implementa ho efetivu Konvensaun Kontra Tortura tanba sei falta lei oan barak hodi define violensia oin-sa maka klasifikadu ba tortura ka violensia baibain. Ohin loron seidauk iha lejislasaun ka dekretu lei ruma ko’alia espesifikamente kona-ba tortura. Seluk ho ne’e, ita nia ajente seguransa sira, liliu polisia sira, barak seidauk hatudu-an nu’udar polisia profisional tanba hetan eransa ho kultura violensia hosi polisia ho militar Indonezia sira, nune’e mós seidauk interioriza ho di’ak lei ho valor sira direitus umanus nian tanba kapasidade objetiva ho subjetiva ne’ebé limitadu.
Ema balu dehan terrorista sira nia prinsipiu maka hakarak mate, sira la preokupa ho moris ka vida, ne’eduni halo tortura to’o iha ne’ebé mós sira la sei loke ibun. Sira lakohi loke ibun ho objetivu proteje sira nia organizasaun, sira nia maluk no mós garante susesu ba sira nia misaun ho aksaun. Mate ida sem sofrimentu hodi defende prinsipiu ka ideolojia ida hanesan tara bomba iha isin depois halo nakfera kala ema barak hakarak, maibe simu tortura ne’ebé duru, degradante ho dezumanu nem ema hotu bele augenta. Tamba ne’e maka tortura nu’udar dalan ida hodi hetan informasaun, maibe tenki kuidadu, basaa, inosente balu mós halo rekoñesimentu falsu tamba la tahan ba tortura. Maibe tenki rekoñese mós katak kulpadu balu loke ibun no rekoñese nia sala ou loke sai rede ho planu aat sira tamba efeitu hosi tortura. Tamba ne’e maka admite violensia lejitima nu’udar dalan ida hodi deskobre ho sedu ka lais planu kriminozu sira nian ne’ebé preparadu tiha ona ka prepara daudaun atu realiza, planu ne’ebé ameasa interese nasional ho ema barak nia moris.
Polisia nu’udar aparellu represivu Estadu nian no sira nia atuasaun regulada no uzu violensia lejitima. Susar admite, maibe eziste, iha sosiedade, liliu iha ambitu seguransa publika, iha ezijensia ida ba pratika violensia polisial ka interrogatoriu koersivu hodi hasoru krimi sira kontra estadu ho umanidade. Violensia lejitima uza iha kazu sira estremu ou esepsional ka estraordinaria hodi bele hetan informasaun hosi suspeitu sira ne’ebé ameasa interese nasional ka ema barak nia moris, porezemplu aplika ba suspeitu ka detidu sira ligadu ho terrorizmu ka grupu krimi organizadu sira ne’ebé perigozu no ameasa ema barak nia vida. Estadu maka tenki deklara publikamente grupu ne’ebé maka halo parte terrorista ka grupu perigozu sira. Ho nune’e hodi sees hosi jeneralizasaun no labele aplika metodu sira duru ba ema ka grupu hothotu durante prosesu interrogatoriu. Tenki identifika didi’ak katak suspeitu ka detidu ne’e iha forte ligasaun ho terrorista ka grupu krimi organizadu foin bele aplika medidas koersivas wainhira lakohi koopera ho polisia. Ho nune’e hodi evita ema inosente sira sai vitima violensia polisial nian. Labele aplika kualker tipu violensia, lejitima ka ilejitima, ba krimi baibain sira.
Interrogatoriu koersivu tenki regula ho lei hodi hatene loloos wainhira maka bele uza tortura, uza iha sa situasaun ho hasoru se, nune’e mós tenki define ho klaru metodu ho instrumentu ne’ebé lei admite hodi uza durante prosesu interrogatoriu. Buat hirak ne’e tenki klaru hodi bele halo justifikasaun ba uzu violensia lejitima ne’e no evita pratika tortura ka violensia ilejitima. Nune’e mós tenki defini ho klaru katak, proibidu ba kualker membru polisia ida atu pratika kualker tipu tortura, eseptu unidade investigasaun. Ida ne’e mós so uza de’it ba kazus esepsionais ou estraordinarias hanesan temi ona iha leten, la’os atu aplika ba iha krimi hothotu ka baibain sira. Se iha ita nia rain, la iha aktividade terrorista ka grupu kriminozu ne’ebé perigozu tebes, maka la iha razaun atu rekorre violensia lejitima ka tortura hodi hetan informasaun. Maibe atu evita medidas ka asaun sira estrajudisiais maka la iha sala prepara lei oan ruma hodi regula violensia lejitima ida oin-sa maka bele admite ho ida ne’ebé maka lalebe admite nune’e karik iha loron ruma, terrorista sira atua iha ita nia rain, ita iha ona métodus koersivas legais ho lejitimas ne’ebé bele aplika ba sira.
Violensia ilejitima, baibain, pratika hosi ajente publiku sira ne’ebé iha monopoliu lejitimu ba uzu forsa. Aktu ilejitima ne’e tau iha risku no ameasa estrutura demokratika sira Estadu Direitu nian. Tamba ne’e maka labele aseita kualker tipu violensia ilejitima. Violensia ilejitima nu’udar problema boot tebes ida ne’ebé tenki rezolve hosi sektor barak sosiedade organizada nian. Ema ka organizasaun hosi ne’ebé de’it proibidu pratika tortura, eseptu polisia, maibe tenki ho justifikasaun ida forte tuir lei ka regras ne’ebé iha.
Iha relasionamentu metin entre pratika tortura ho dezempeñamentu aktividade polisial nian. Ne’e la’os polisia Timor nian de’it maka hasoru. Iha kazu barak tebes iha mundu ho forma oioin ne’ebé protagoniza hosi polisia sira iha mundu rai klaran tomak. Ida ne’e mosu tamba situasaun iha sira nia rain, autor sosial barak seidauk moris tuir lei ho ordem, vida ekonomika, politika ho sosial la ajuda sira nia integrasaun ho di’ak. Iha nível internasional mós situasaun balu provoka deskontentamentu tamba okupasaun ka dominasaun ka bolu xoke kultural ne’ebé ameasa rai ida ka rejiaun ida ninia interese komum ne’ebé kria rezistensia no provoka violensia. Buat hirak ne’e hotu maka provoka insatisfasaun sosial ho politika no mós provoka danu ho prejuizu fiziku ho umanu barak ba Estadu ho povu bainhira grupu sira marjinais sira aktua. Terrorizmu mós enkuadra iha kontestu ida ne’e.
La fasil atu implementa tomak Konvensaun Kontra Tortura iha rai sira ne’ebé nakonun ho instabilidade, pobreza, krimi organizadu ho terrorizmu. Timor-Leste situa iha Azia, rejiaun ida ne’ebé sei dominadu ho instabilidade, violensia, pobreza, krimi organizadu no halo fronteira ho Indonezia, rai ida ne’ebé aktividade terrorizmu nian sei aktivu tebes. Ipoteze ki’ik tebes atu Timor-Leste sai fatin ba terrorizmu, maibe jeografikamente ita nia rain situa entre rai boot rua, Indonezia ho Australua ne’ebé sai alvu prinsipal terrorista sira nian. La’os ne’e de’it, ema Osidente barak mós hetan iha ita nia rain tanba hala’o serbisu sira Nasoens Unidas nian ka NGOs internasionais nian. Sira ne’e mós sempre sai alvu terrorista sira nian. Tamba ne’e wainhira ita la atentu ka vijilante, organizasaun kriminozu sira bele halo atake iha Timor-Leste, liliu hasoru ema Osidente sira iha ita nia rain ka uza Timor-Leste hodi dezenvolve sira nia aktividade kriminoza no sai trampolin hodi ataka Austrália ho Indonezia. Ida ne’e bele mosu tamba, ohin loron, ita nia fronteira marítima, terrestre ho aérea nakloke luan no la ekipadu di’ak ho teknolojia sira sofistikadu iha postu imigrasaun, aeroporto ho alfandega sira hodi deteta krime organizadu ho terrorizmu. Nune’e mós ita nia intelijensia seidauk hetan formasaun di’ak ho instituisaun PNTL ho F-FDTL la ekipadu di’ak ho aparellu sofistikadu sira hodi deteta no evita atividade organizasaun kriminozu ho terrorizmu sira nian. Se ita la prepara metodu ho teknika sira di’ak ho efisiente ne’ebé regula ho lei hodi hetan informasaun ida lais no ezaktu hosi suspeitu ka detidu sira ligadu ho terrorizmu ka grupu krimi organizadu sira perigozu tebes, hanesan de’it ita entrega ita nia moris ba kriminozu sira.
Ema barak kontra interrogatoriu koersivu, maibe sira la fo dalan la koersivu ne’ebé efesiente no efikaz hodi deskobre lalais planu aat terrorista nian ne’ebé ameasa ema inosente barak nia moris. Se vida ema ida nian importante tebes, nusa maka labele admite uza método koersivu hasoru terrorista sira hodi salva ema barak nia vida hosi planu ho aktu terrorista ka grupu krimi organizadu sira nian? Se ita la rekorre métodu ida efisiente ho efikaz hodi deskobre uluk terrorista ka grupu kriminozu sira perigozu tebes nia planu, hanesan de’it ita fo tempu ba sira hodi realiza sira nia planu aat ne’ebé ameasa ita nia interese nasional. Metodu koersivu nu’udar dalan efisiente no efikaz ida hodi hetan informasaun, maibe iha aplikasaun dala ruma bele sala wainhira sala alvu.
Rai sira ne’ebé kumpri tomak Konvensaun Jenebra kontra tortura nian maka rai sira ne’ebé moris estável, ema hotu moris tuir lei ho ordem, la iha krimi no ameasa terrorizmu ruma. Timor-Leste ninia situasaun politika, ekonomika, sosial no kultura sei dook hosi rai sira kumpre tomak konvensaun nian. Tamba ne’e, Timor-Leste labele futu metin nia liman ho ain hodi asiste grupu kriminozu sira aktua iha ita nia rain. Amerika ho Europa, rai sira ne’ebé promotor ho defensor Direitus Umanus nian, dala ruma, sira maka iha oin hodi halo tortura ho violasaun ba Direitus Umanus wainhira sira nia rain hetan ameasa hosi grupu terrorista sira. Bele haree oin-sa Estadus Unidos de Amerika halo tratamentu ba terrorista sira iha Guantanamo no Europa paratikamente la halo protestu ruma, tamba terrorista sira ataka sira nia interese nasional ho kria terror ka hamosu ta’uk ba ema tomak iha mundu rai-klaran.
Rai balu asina Konvensaun Kontra Tortura kle’ur ona, maibe sira mós la kumpre tomak klamar ho isin Konvensaun ne’e nian tamba ameasas hosi krimi organizadu ho terrorizmu sira. Ba krimi organizadu no terrorizmu la iha lia-fuan toleransia no, aseitavel uza violensia lejitima hodi bele hetan informasaun hodi prevene aktu sira ne’ebé ameasa interese nasional ho povu Timor-Leste tomak nia moris.
Ohin loron mosu akuzasaun barabarak hasoru membru PNTL sira katak halo tortura hasoru sidadaun sira no membru polisia sira impune hosi lei. Loos, iha duni kazu balu tama iha klasifikasaun tortura ne’ebé pratika hosi membru PNTL balu, buat ne’ebé la devia halo tamba suspeitu ka detidu sira be ita iha la’os terrorista ka halo parte grupu kriminozu sira perigozu tebes. Maibe mós ita tenki dehan la loos tomak wainhira ema balu haklaken katak membru polisia sira iha impunidade. Membru polisia balu hetan kondenasaun tuir krime ne’ebé definidu legalmente, hanesan abuzu poder, lezaun korporal ka iha nomen júris seluk, ne’ebé konfigura iha metodu ho pratika sira tortura nian. Balu hetan sansaun suspensaun no balu hetan espulsaun hosi polisia tamba pratika violasaun Direitus Umanus sira grave hanesan omesidiu. Balu sei iha prosesu investigasaun nia laran halo agresaun ba sidadaun sira.
Ita mós labele dehan membru PNTL tomak pratika tortura. Tortura ne’ebé mosu la’os politika Governu nian, la’os mós ordem ka instrusaun hosi instituisaun PNTL, maibe nu’udar pratika ida ne’ebé hala’o izoladamente no barak pratika hosi individuu sira PNTL nian. Tortura sira ne’e mosu tamba:
- Iha tinan barak, hahú hosi ita nia bei-ala sira kedas, to’o iha kolonialista portuges ho okupasaun Indonezia nia tempu, la iha esforsu ruma atu hakotu ho tortura. Pratika tortura sai hanesan kultura ida ne’ebé transmite hosi rejime ida ba rejime seluk. Ohin loron, iha ukun-an nia laran, membru PNTL balu hanoin tortura hanesan aktu normal ida no sira kontinua pratika tortura iha situasaun sira ne’ebé tuir loloos labele uza ona tortura nian, basaa, ohin loron ita la moris ona iha rejime sira ditatorial nia okos;
- Membru PNTL balu, liliu sira ne’ebé moris iha periudu okupasaun Indonezia nian, hetan influensia makaas hosi polisia ho militar Indonezia sira. Sira balu seidauk hosik mentalidade aat ne’ebé polisia ho militar Indonezia sira hosik hela, tamba sira hanoin so uza violensia ka tortura de’it maka halo ema bele hakru’uk ba sira, maibe sira haluha tiha katak wainhira rekorre violensia halo ema lakon respeitu ba sira maski hakru’uk tamba ta’uk.
- Seidauk iha lei oan hodi regula ka defini loloos aktu sira ne’ebé klasifikadu nu’udar tortura hodi bele julga no kondena autor sira tortura nian;
- Membru PNTL barak seidauk domina lei ho di’ak no barak ninia estudus ki’ik, ne’eduni susar ba sira interpreta lei no haketak aktu ida ne’ebé konsidera violasaun ka la’os violasaun Direitus Umanus;
- Agresividade ne’ebé reflete iha karater ema Timor nian ladun tulun halo kontensaun ka kontrola-an, halo membru polisia balu monu iha pratika tortura wainhira hetan provokasaun ka rezistensia hosi suspeitu ka detidu sira. Sira halo buat ida la hanoin nia konsekuensia ne’ebe bele provoka danus fizikus ho psikolojikus ba suspeitu ka detidu sira nune’e mós ba sira (polisia) nia karreira rasik;
- Ekipa investigasaun ne’ebé halo interrogatoriu ba suspeitu ka detidu sira la iha koñesimentu di’ak kona-ba halo interrogatoriu ida mais umanu no persuasivu. Sira rekorre metodu ho teknika tortura hothotu ne’ebé sira hatene tamba la hetan formasaun seluk ne’ebé di’ak hodi hetan informasaun hosi suspeitu ka detidu sira;
- Tortura la’os aktu izoladu ida, no ohin loron sei mosu nafatin tamba faltade empeñu politiku atu investiga, hadook, prosesa, julga no fo kastigu todan ba ida halo tortura ka violensia ilejitima;
- La iha kontrole sivil efektivu, autónomu no independente ba polisia nu’udar fator inibidor ka satan no preventivu ba tortura ho violensia polisial.
- Taxa kriminalidade ne’ebé aas provoka mós aktu ho medida sira duru ne’ebé rezulta iha tortura ho maus tratus.
- Faltade kooperasaun hosi suspeitu ka detidu sira obriga polisia sira rekorre violensia ka tortura hodi hetan informasaun.
Brazil, rai ida ukun-an liu sekulu balu ona, desde 1800. Foin iha 1989 ratifika Konvensaun Kontra Tortura no Pena Kruel sira seluk. Ninia Konstituisaun ne’ebé promulga iha 1988, prevê proibisaun ba pratika tortura. Maski nune’e, liu tiha tinan 9, foin promulga iha Brazil lei ida iha ne’ebé tipifika no halo punisaun ba krimi tortura.
Ita foin maka ukun-an iha tinan 8 (hosi 2002) nia laran, ne’eduni susar ba ita atu halo buat hothotu dala ida. Tenki hahu uluk hosi balu. Ratifikasaun ba Konvensaun Internasionail sira, inklui ratifikasaun Konvensaun Kontra Tortura nu’udar hakat di’ak ida. Hosi ne’e hatudu katak ita deklara ona tortura nu’udar krimi ida. Nu’udar krimi tenki kria kondisaun hodi hapara tortura ne’e loloos, liliu labele kedas aplika interrogatoriu koersivu ka tortura ba krimi sira la’os ligadu ho terrorizmu no grupu krimi organizadu sira perigozu tebes. Atu hapara tortura la’os papel Governu nian de’it, maibe sosiedade sivil ho sidadaun tomak nian. Oin-sa atu hapara tortura?
- Kria lei oan sira ne’ebé sei falta hodi proteje sidadaun sira ho di’ak nune’e mós presiza define ho klaru tipu tortura oin-sa maka bele admite no aplika ba see no iha situasaun ka sirkunstansia oin-sa;
- Presiza fo treinu ba membru PNTL sira tomak, liliu unidade investigasaun atu labele uza tortura durante prosesu interrogatoriu ba krime baibain sira, krime ne’ebé la’os mai hosi terrorista ka grupu kriminozu sira perigozu nian;
- Fundamental tebes investimentu prioritariu iha kualifikasaun no treinamentu profisional, metodu sientifiku ba investigasaun, teknolojia no peskiza sientifika multidixiplinar. Presiza forma profisional sira ho baze polisia nian ne’ebé di’ak basaa, iha kampu ida ne’e maka mosu xoke ho konflitu multivariadu ba direitu ho interese sidadaun sira nian, iha optika respeitu ho promosaun Direitus Umanus nian;
- Halo deklarasaun iha publiku katak tortura nu’udar krimi, tan ne’e tenki hetan sansaun ka punisaun, eseptu tortura ne’ebé lejitimu no bele aplika ba terrorista ho grupu krimi organizadu sira perigozu tebes;
- Hola medidas lais no forte hasoru polisia sira ne’ebé halo tortura no kaer no dadur ema arbiru ou uza forsa esesiva hasoru povu, inklui fo sansaun ba ofisial polisia sira ne’ebé hatene iha pratika tortura maibe la halo esforsu hodi evita ou fo sansaun ba autor tortura.
- Prende, investiga no aplika aksaun dixiplinar kontra membru polisia ne’ebé pratika tortura ka pratika violensia hasoru krimi baibain sira;
- Hametin liu tan orgaun sira halo supervizaun ho justisa iha PNTL no unidade etika ho moral profisional . Fo apoiu makaas ba orgaun sira ne’e no fo sansaun ba polisia sira ne’ebé la kumpre orgaun sira ne’e ninia ordem ka diretrizes;
- Fo protesaun liu hosi lei ne’ebé garante testemuña sira nia sasin, atu sira bele fo testemuña loloos, livre no la iha ta’uk atu hetan trotura;
- Haberan no hametin liu tan serbisu intelijensia nian hodi deteta no evita aktividade terrorizmu ho grupu kriminozu sira antes manan forma. Ne’e dalan ida hodi halakon pratika tortura;
- Kria regra engajamentu (rules of engagement) ka dixiplina internu nu’udar sasukat ba autor seguransa sira atu prevene sira halo tortura no bele justifika sira nia atuasaun wainhira uza forsa ka violensia lejitima;
- Hadi’a kualidade moris povu nian. Wainhira kualidade moris di’ak sei halo ema hotu moris tuir regras ho ordem, nune’e mós wainhira la iha ona aktividade grupu kriminozu ho terrorizmu ne’ebé ameasa interese nasional Timor-Leste nian maka tortura ka violensia lejitima mós la presiza ona.
Demokrasia nu’udar kestaun ida importante tebes, iha kontestu ida ne’e, violensia polisial, inevitavelmente, produz violasaun grave liu ba Direitus Umanus no sidadania, ne’ebé nu’udar elementu sira rejime demokratiku nian. Funsaun atu manten ordem, prevene no reprime krimi sira, iha limite ba ninia atuasaun, iha padraun sira respeitu ba direitu fundamental sidadaun sira nian, nu’udar direitu ba moris, liberdade, seguransa no ninia integridade fizika ho mental.
Presiza realsa katak violensia ho ninia ambiente laborativa no ninia atuasaun perkorre, dala barak, iha fronteira ilegalidade. Mezmu iha situasaun sira iha ne’ebé uza violensia nu’udar lejitima, atitude no komportamentu irrefletidu bele de’it interpretadu nu’udar pratika tortura. Bele lori polisia ba pratika efektiva hosi violensia insidioza ne’e, to’o la koñese limite sira presizu hosi ninia atuasaun legal. Tamba ne’e maka presiza defini ho didi’ak metodu ho teknika, nune’e mós instrumentu sira ne’ebé bele uza ho labele uza durante interrogatoriu ba kazu sira esepsionais ka estraordinarias hodi sees hosi pratika tortura ne’ebé kondenadu hosi ema barak.
Timor Leste nu’udar rai ida signatoriu tratadu ho konvensaun sira ne’ebé pune no halakon tortura desde 2003. Konstituisaun RDTL ne’ebé promulga iha tinan 2002 mós prevê proibisaun ba tortura. Maibe to’o ohin loron ita seidauk tau iha pratika, tamba seidauk iha lejislasaun ka lei ruma hakerek espesifikamente kona-ba tortura ho ninia punisaun.
Importante tebes realsa katak tortura nu’udar instrumentu ida hodi reprimi, kastigu, intimida, umilla no oho ema, iha períudu kolonizasaun ho okupasaun Portugal ho Indonezia nian. Maski rejime ditatorial sira ne’e lakon ona hosi ita nia rain, maibe Estadu Demokratiku de Direitu ne’ebé ita harii daudaun sei dook hosi kompletu tantu iha esfera juridika no sosialmente, basaa direitu inerente ba ema rasik lejislasaun la espesifika didi’ak hodi tau efetiva iha pratika.
Iha pratika tortura ho violensia polisial balu hatudu katak pratika polisial ho natureza autoritariu mosu, independentemente hosi rejime politiku. Sira ne’e nu’udar kontinuasaun hosi metodu ne’ebé rejime ditatorial, kolonial ho autoritariu sira uluk uza, iha ne’ebé tranzisaun politika ba ukun-an la konsege halakon tamba kuaze membru PNTL sira hotu sei toman ho maneira hanoin ho hahalok polisia Indonezia nian ne’ebé sempre rekorre tortura ho violensia hodi hetan informasaun. Maski ita nia Governu demokratiku, maibe membru balu hosi polisia seidauk sai demokratiku tamba sei hanoin ho aktua tuir rejime ditatorial sira uluk nian.
Atu ajusta orgaun sira seguransa publika iha realidade demokratika ida, imporante tebes, ba sosiedade hodi hetan ka deskubra tipu polisia oinsa maka sira hakarak. Polisia ne’ebé ita hakarak maka polisia ne’ebé respeita direitu sidadaun sira nian, polisia ne’ebé ezista hodi fo seguransa no la pratika violensia ilejitima; ka polisia korrupta ida (ne’ebé esplora ema ki’ik sira ka sese de’it) no arbitraria (ne’ebé uza tortura ho estermíniu, nu’udar metodu sira preferensial serbisu nian hodi hasoru povu sira).
Iha planu organizasaun polisial nian, governu define ona, protesaun ba pesoa umana impoem implementasaun vida demokratika, liu hosi partisipasaun direta polisia ho komunidade iha rezolusaun ba konflitus. Filozofia polisia nian ne’ebé tenki kaer maka polisia sira nu’udar garantidor direitu sira fundamental ema nian, nu’udar mediador no administrador sira konflitu sosial, violasaun no transgresaun ba lei; mantem nafatin serenidade espiritu, firmeza iha karater, halo konviviu ho di’ak ka ki’ak kondisaun umana nian.
*Membru Fundador RENETIL
Artikel ne’e hatun ona iha STL Edisaun 26/07/2010
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.