Reajusta Senhor Domingos Saldanha nia Resposta
)* Martinho G. da Silva Gusmão
Jornalista senior STL, Senhor Domingos Saldanha kala hasai energia tomak atu hatan ba hau nia artigu iha TP (22-23/03/2010) no Forum Haksesuk (22/03/2010) ho resposta “Padre Bele Bosok ka Lae?” (STL 24/03/2010). Hau la iha duvida buat ida, katak, ita troka impresaun no argumentu sempre iha objektivu diak ida atu reajusta ita nia komprensaun kona ba datum no factum ida. Hau mos toman tiha ona atu “mergulha” (terjun) tama iha debate no bele hare hikas wainhira hau nia “datum” (dados) no “factum” (factos) la iha ninia koerensia.
Uluk nanain, hau hakarak klarifika lai liafuan “datum” no “factum”. Iha “datum” (mai husi liafuan “dare”, katak, fo, haraik, hatudu) – hau hasoru eventu ida ka akontesimentu ida nudar the naked truth (kebenaran yang telanjang). Foto ida iha hau nia oin ka iha liman, iha fatin ida naran STL ne’e datum ida. Atu hatene ida ne’e nudar “datum”, hau tenki hare foto ne’e rasik. Hau hare foto, la’os rona lian mai husi anin ka rona esplikasaun mai husi ema seluk.
Maibe, wainhira hau husu “oinsa” no “tan sa”, “se mak halo”, “saida mak nia halo”, nst., entaun hau hahu estabelese “factum”. Katak, hau buka esplikasaun no provas atu bele justifika akontesimentu ida ne’e. Iha factum (mai husi liafuan “facere”: katak, halo no hamosu) ne’e mak dala ruma ita nia komprensaun no informasaun la hanesan. Iha kontekstu ida ne’e, hau hanoin kazu espulsa estudante sira ne’e hela iha zona “factum”. Tan ne’e, STL buka razaun tomak atu justifika katak sira mak los, demokratiku no hatene (matenek) liu. Husi parte seluk, STL dehan hau bosok-ten tan la hatene informasaun hirak ne’e. Informasaun ne’ebe hau hetan la hanesan ho STL nian. Tan ne’e mak hau nia artigu liu ba ne’e hamosu pergunta lubuk ida: foto ne’e mai husi ne’ebe? Se mak hasai foto hirak ne’e: “paparazzi” STL nian ka mai husi fatin seluk? STL publika foto ne’e husu ona lisensa ba nia nain ka lae? Publika tiha, STL selu ona ‘honor’ ba estudante sira ne’e ba sira nia “hak cipta” ka lae? Se la selu, STL viola ona ema nia direitu ka lae? Oinsa sentimentu inan/aman nian wainhira hatene katak mosu ona “vitimizasaun” no “eksploitasaun” ba oan sira ka lae? Pergunta hirak ne’e hau lansa atu estabelese “factum”. Maibe, jornalista STL dehan “matan-dook” no siik deit mak barak.
Tan STL ‘de proposito’ (sengaja) halai ses husi pergunta hirak ne’e entaun, impresaun (kesan) ne’ebe hau hetan mak Sr. Domingos hanesan los ‘pendekar silat’ ne’ebe ‘tangkis tun, tangkis sae’ ninia argumentu. Ba hau, artigu ne’ebe Sr. Domingos publika ne’e hanesan defende an – no ida ne’e ninia direitu no dever duni. Maibe, kestaun “communicative ethics” ne’ebe hau foti, Sr. Domingos la ke’e sai nia hun no abut. A lias, STL hatudu deit katak sira nia pozisaun mak loos ona, no Padre Martinho Gusmão nia artigu mesak bosok ten deit mak barak. Tan ne’e, hau hein katak STL bele publika artigu ida ne’e atu ita reajusta malu.
Kestaun Tekniku: Tan sa STL la Publika Artigu?
La buat ida, dehan hau haruka artigu 2 deit! Maski nune’e, razaun atu la publika hau nia artigu ne’e ‘baratu’ liu. Ida uluk, hau nia artigu kona ba akuzasaun STL (01/10/2007), katak, tama tiha CNE hau simu osan barak husi Governu entaun hau nia “karakter original kritika nebe kuinesidu makaas no dinamiku” lakon tiha ona. STL nia liafuan, “biru ema Timor tiru ho kartus la tama, mas ho dollar borus liu”. Depois, iha loron ne’e duni, STL hakerek iha sira nia kolom “Husi Ami” (p. 14) ho titulu “Onestidade Igreja Ejiji Justisa”. Jornal ne’e hakarak dehan, katak, Uma Kreda defende deit ‘justisa’ ba sira ne’ebe pro-independensia tan iha interese politika hanesan. Maibe, Igreja taka matan ba sira ne’ebe pro-otonomi ne’ebe ohin loron terus no susar iha fatin seluk (Jawa, Atambua no Kupang?). Hau haruka artigu ida ho titulu “Ba Buat Ne’ebe Ema la Bele Koalia, ba Buat ne’e Ema Nonok”. Hau mos hatene, katak, hau haruka artigu ne’e liu husi Microsoft 2007 no STL la konsege loke (maibe, diak liu STL lalika dehan ida ne’e: tan “nggak enak, kalo ketahuan gagap teknologi” / “gatek”). Tan ne’e, hau rasik mak lori ninia hard-copy atu STL bele ketik fali mak publika [hau haluha atu hatama versaun 1993-2003 iha hau nia laptop]. Hau hatene, jornalista sira mos wainhira halo kobertura, sira halo gravasaun depois mak halo transkrip no “ketik ulang”. So, what’s wrong? Hanesan deit! Ketik ulang hau nia artigu, hanesan deit ketik ulang ba notisia ne’ebe jornalista grava. Los ka lae, Maun? Ne’e duni, ita boot ninia razaun la forte (ka, dibuat-buat).
Maibe, Maun Domingos keta haluha katak, ita hasoru malu nudar amigo no kolaborador. Ita boot rasik mak dehan katak ami sala ona. No hau simu arependimentu ne’e. Ita mos dehan, “hau siak ona labarik sira”. Tan ne’e, hau la insisti atu publika defeza kona ba hau nia “honra”. Sa tan, jornalista STL rasik dehan ba hau, “Amo, artigu ne’e manas”. Hau iha intuisaun, katak, ita boot sira la brani publika artigu ne’e tan artigu ida ne’e toka duni problema todan no eksistensial.
Tuir mai, hau nia artigu ho titulu “Sobre Homilia Don Ricardo: Hanoin Hamutuk ho STL Hodi Kontra STL”. Ninia titulu deit hatudu ona tendensia husi artigu ne’e. Portanto, hau sinti “estranho” (aneh), se jornalista senior STL ne’e dehan katak hau nia artigu ne’e “kontraria ho deklarasaun Padre Bispu D. Ricardo nian. STL lakohi publika tanba lakohi hamosu polemika”. Afinal, iha hau nia artigu ida ne’e hau hakarak defende Igreja Katolika ninia fatin iha Konstituisaun RDTL nian. Hau telefone Senhor rasik no jornalista Aquito Belo. Hau hetan resposta: “Diak”! Maibe, la publika. Dehan katak, artigu seidauk tama. Entaun hau haruka dala ida tan. Maski nune’e, STL seidauk publika.
Hau hein loron 4, depois hau telefone tan. Baibain, hau telefone Sr. Domingos ka Aquito Belo. Hau hatene, baibain wainhira STL la simu telefone entaun ita boot sira hare miscall no liga fali mai hau. Iha okaziaun ida ne’e, hau la hetan resposta. Agora mak jornalista dehan fali nusa mak la husu lai tan sa mak la publika? Klaru, tan wainhira hau defende Bispo Ricardo hau hamosu duni polemika. Tan hau hakarak hatudu katak Bispo nia deklarasaun (biar TVTL grava, ka ita boot sira nia jornalista grava rasik) hau la preokupa. Hau nia intensaun atu halo duni polemika hasoru STL. Basa, STL nia artigu mak hahu uluk polemika. Tan ne’e la tama hau nia logika, wainhira STL loke tiha polemika, depois hau tama ba laran, ikus mai dehan la kohi halo polemika! Hau la kumprende Sr. Domingos nia logika.
Hare took titulu seluk ne’ebe STL publika iha loron ikus ne’e: “Problema Drogas no Prostituisaun, Tansa Igreja Tilun Diuk” (STL 17/03/2010); “Hasoru Problema Prostituisaun, Lider Religiosa Labele Nonok” (STL 18/03/2010). Agora jornalista STL dehan fali “lakohi halo polemika” ho Igreja Katolika. Hau la’os analfabeto (buta huruf) ida atu la kumprende saida mak STL hatudu hela! Dehan lolos deit: STL hakarak fakar deit gazolina, depois soe ahi maibe ikus mai halai ses tiha. Ne’e la’os hahalok elegante, sa tan honesto.
Hau la laran moras mak halo jeneralizasaun. Maibe, hau hatene katak STL lakohi duni publika hau nia artigu tan hau hatama STL nia “fama” iha kauza. Justifikasaun ne’ebe Maun Domingos hatoo la forte. Basa ita boot sira la halo esforsu tekniku atu publika hau nia artigu. Ne’e boycott duni. Ho razaun baratu hanesan ne’e mak ita boot sira la publika hau nia artigu entaun ida ne’e mak la iha honestidade. La’os hau! Ba hau, uluk hau hakerek artigu ne’e hanesan “profisaun” (pekerjaan): wainhira hau sei mahasiswa iha Jawa, hau selu hau nia eskola husi ‘honor’ (osan) ne’ebe hau simu husi jornal/ revista lubuk ida ne’ebe publika hau nia artigu sira. Maibe, ohin loron hau hakerek barak tan “hobby” deit. Tan ne’e, se STL la publika hau nia artigu hau mos la preokupa atu “isin kman” hakat ba ita boot sira nia fatin. Manan saida? Nothing to loose (= tak ada yang hilang/tak perlu diratapi). Wainhira ita la “saling menguntungkan”, hau mos lakohi ulun moras – “githu aja kok repot!” STL lalika temi kona ba “filozofu”, “intelektual”, sa tan “professional”. Ita seidauk too iha nivel neba.
Communicative Ethics
Ita hotu konkorda kona ba liberdade expresaun nian. Wainhira hau sente katak, STL taka oportunidade ba hau, entaun hau bele buka media seluk. Sa tan, ita la iha kontratu atu obriga hau hakerek deit ba STL. Nune’e mos, wainhira hau hakerek ba Timor Post ho razaun simples – tan hau fo komentariu kona ba Mindo Tylycai. Ninia carta ne’e kona ba estudante nain 8 (ualu) ninia futuru. Hau nia focus mos iha neba. Atu ninia identidade los ka sala, ida ne’e responsabilidade “redaksi Timor Post”. Dala ida tan, la’os hau nia problema atu buka tuir Mindo nia identidade. Iha jornal professional dala ruma ita hare liafuan “nama dan alamat ada pada redaksi”. So what?
Maibe, STL halai ses tiha husi kestaun “communicative ethics” ne’ebe hau koloka. Hanesan hau temi ona, etika ida ne’e koloka liafuan “verdade”, “liberdade” no “coresponsabilidade” iha ninia sentru. Liafuan hirak ne’e, espresamente, mosu iha ita nia Konstituisaun RDTL rasik. Hau tesi-lia uluk lai kona ba “liberdade” no “coresponsabilidade” iha etika komunikasaun nian.
Ida uluk, kona ba “liberdade”. Tuir hau, definisaun simples kona ba liberdade, katak “Hau nia liberdade sei kotu, wainhira O nia liberdade hahu”! STL iha liberdade atu publika saida deit mak sira hakarak atu publika. La iha ema ida mak bandu sira. Inklui, STL iha direitu tomak atu la kohi publika hau nia artigu (ho razaun barata). Hau la sinti laran moras, tan STL ne’e ita boot sira nia “kusta”: ita boot sira mak manda. Maibe, wainhira iha jornal seluk ne’ebe hakarak publika hau nia artigu entaun STL mos la bele bandu. Hodi uza “kode etik jornalistik” mos la iha efektu (= pengaruh), sa tan tama kadeia. Basa, relasaun entra hau no STL depende deit ba “hobby hakerek”. La’os relasaun “professionalismu”. Tan ne’e, “kode etik jornalisme” la tama iha hau nia konta. Tuir kode etik, hau sala boot wainhira hau hakerek ba STL no sira fo tiha “honor”, depois hau publika tutan fali artigu sira ne’e iha Forum Haksesuk ka Timor Post hodi manan tan osan! Ida ne’e mak la iha honestidade. Maibe, wainhira hau hakerek tuir “hobby” – no la kesi an ho kontratu ruma, entaun hau buka tuir deit jornal ka media komunikasaun ne’ebe la halo “censura” ba hau nia hobby-hakerek. Hau mos iha hau nia liberdade rasik atu hakerek tuir hau nia hobby.
Kona ba foto sira ne’ebe STL publika, ita boot deklara katak, “… ho intensaun ida katak foto ne’e buat bai-bain deit, la’os hanesan rumoris ne’ebe sirkula iha publiku katak estudante S. Pedro halo filme aat ou hanesan Padre Martinho dehan labarik sira nia hatais ‘vulgar’ no ‘erotica’ … foto ne’e mosu iha facebook, kuandu sai ona iha internet la’os ona buat privadu, maibe sai atensaun publiku nasional no internasional” (p. 13). Ba hau, ida ne’e la’os ona “liberdade”, maibe “libertarianismo”. Katak, ema ida bele halo buat hotu ne’ebe nia hakarak halo, no la bele iha ema seluk mak teri-netik nia dalan; nia halo buat hirak ne’e no sinti ‘biasa tiha deit sa!” (cfr., Robert Nozick, Anarcy, State, and Utopia, 2002).
Maibe, hau rasik sinti situasaun “Kitsch” (dolen Jerman), katak, disgostu, kuaze “disgrasa”; bahasa Jawa karik dehan “ngisin”, “risih”. Bahasa Indonesia dehan “malu”, “resah”, “gelisah”. Ne’e la’os sentimentu bai-bain (perasaan biasa), maibe, fenomena estetika ne’ebe bele deit esplika liu husi reflesaun filosofia. Nia fo impaktu “etika” ba ita nia atitudi hasoru ema seluk. Tan ne’e, hau iha diferensia boot ho Sr. Domingos, katak, ita boot sinti “baibain deit”. Hau sinti “seriu” no laran taridu tebes, tan hau koloka iha kestaun “… respeito pela dignidade da pessoa humana” (Konstituisaun RDTL, art. 1). Razaun katak, foto sira ne’e mosu iha facebook ka internet la tama hau nia konta! Basa, facebook ho internet ne’e serve deit ba “kalangan terbatas”. Iha Timor Leste, aksesu ba internet la boot. Ema iha liuron, aldeia ka suku sira iha Timor laran la hakerek facebook ka internet loro-loron. Atu sai internet mos, ema buka mak foto sira hanesan Paris Hilton, Madonna, Demi Moore, no seluk tan. Sim! Maibe, sira le jornal STL, tan ne’e atu publika iha pagina ne’ebe deit ita boot nia jornal “kontribui” ba disgostu/ disgrasa ida ne’e. Tan ne’e hau koloka pergunta: “STL la bele kedas iha sentimento minimo atu ajuda foinsae sira ne’e – hodi sai diak liu fali? ...” Maun Domingos, ba hau kestaun seriu teb-tebes!
Hau dehan duni katak foto sira ne’e hatudu deit “eksploitasaun” no “vitimizasaun”. Pozisaun ida ne’e maka’as duni. Maibe, hau koloka liafuan ne’e iha kontekstu “co-responsabilidade” husi media, familia no eskola. Tan ne’e hau kumprende se STL dehan katak pozisaun ne’e “la reflete liu ninia kualidade nudar intelektual … hatudu deit ninia pobreza (kiak) … nakonu ho emosaun, …”. Hau temi liafuan “eksploitasaun”, la’os deit relasiona ho ekonomia (osan), maibe ba “Direito à honra e à privacidade” (hak memilik kehormatan dan urusan pribadi; artigu 36). Hau sinti, katak, estudante sira ne’e hatene duni katak sira sala ona. Maibe, ita la bele akuza sira todan liu tan hodi halekar sira nia foto. Basa, ita hau hare katak ita nia alin feto sira ne’e bele sofre barak iha tempu naruk hodi viola sira “honra” no “privacidade”. Sa tan, estudante sira ne’e nia tinan sei ki’ik karik! Se sira seidauk too iha tinan 17 ba leten, tan sa mak STL “tega” publika foto hirak ne’e? Hau tenki dehan duni ba STL, katak, iha aspektu ida ne’e hau la uza “intelektual”, hau “probre (kiak)” duni no “nakonu ho emosaun”. Maibe, ida ne’e mosu tan hau nia simpatia no “sentimento da humanidade” (perasaan kemanusiaan) ba alin feto sira no familia vitima. Hau prefere, se STL halo publikasaun ne’ebe bele hatudu “character building” (membagun watak) ba foinsae sira, do que halo “character assassination” (membunuh watak) ba jerasaun futuru. Hau hanoin, labarik feto sira ne’e bele halo sala. Maiba, hau la konkorda wainhira ita hotu tuda lisuk fatuk ba sira nudar sala nain; “se mak la halo sala (ho feto ne’e), nia mak kaer uluk fatuk hodi tuda feto ne’e” (“Quem de vós estiver sem pecado, seja o primeiro a lançar-lhe uma pedra”; Jo 8,7).
Hau hakarak fo hanoin hikas dala ida tan, katak, Konstituisaun RDTL artigu 38, no. 3 dehan: “Bandu tebetebes halo tratamentu informatizadu kona-ba vida particular, konviksaun politika no filosofia nian, relijiaun, no filiasaun iha partidu politiku eh sindikatu no orijen etnika wainhira la iha lisensa husi dadus ne’e nia nain” (É expressamente proibido, sem o consentimento do interessado, o tratamento informatizado de dados pessoais relativos à vida privada, às convicções políticas e filosóficas, à fé religiosa, à filiação partidária ou syndical e à origem étnica). Artigu ida ne’e ko’alia ona buat barak. No STL la iha razaun atu bele publika foto sira ne’e. Sa tan, wainhira estudante sira ne’e la publika rasik, maibe fontes seluk.
Verdade: State of Affair
Artigu ho titulu “Padre Bele Bosok ka Lae?” ne’e atu dehan katak hau nia artigu ba Timor Post nakonu ho bosok. Dala ida tan, hau la laran moras ho liafuan hirak ne’e. Ate, hau hanoin STL hakarak dezafia (menantang) atu hau ko’alia lia-los (verdade) liu husi “datum” no “factum”. Wainhira ita bele ona haka’it tali rua ne’e, entaun ita too ona iha “state of affair”. Katak, buat ne’ebe hau hatene/ko’alia (evidensia) hanesan buat ne’ebe hau hare (provas).
Agora ita ezamina took entre Sr. Domingos nia artigu ho notisia STL (23/02/2010) no TVTL atu hare oinsa mak media ida ne’e matenek teb-tebes hodi halai husi factum no datum. Ida uluk (1), Sr. Domingos deklara katak “Ami nia publikasaun hanesan meio ida hodi loke ema nia matan katak aluna sira nia hatais ne’e la’os buat grave ida hodi simu kastigu ida todan hosi eskola no iha sorin seluk ami hakarak eskola tenki responsabiliza ba edukasaun aluna sira nian, la’os duni sira hanesan ne’e deit”. Ideia ida ne’e ita boot repete nafatin. Iha fatin seluk, ita boot dehan tan “Ami mos foti xapeu ba Padre Ameu, tanba nia la buka haboot polemika ne’e, nia hili nonok. Problema maka mosu Padre Martinho hakarak sai salvador, maibe mai ho lia falsu”.
Hau resposta! Hau hakfodak wainhira hau iha Fuiloro (Lospalos), TVTL (26/03/2010) mosu hodi hatudu protestu husi inan/aman sira. Fila husi Fuiloro mai Baucau, hau buka kedas STL. Fohin mak hau hatene. Halo nusa mak inan/aman hatudu atitudi “desesperado” (putus asa) iha publiku (liu husi TVTL)? Hau la matenek hanesan Sr. Domingos kona ba servisu media nian. Maibe, maski hau beik, hau nota kedas katak STL mak hasai foto ne’e, ka, Amo Ameu, SDB mak fo sai foto ne’e ba publiku. Maibe, iha loron tuir mai (24/02/2010), STL rasik hakerek katak “foto hirak ne’e la mai husi Padre Domingos Santos, SDB”. Tan sa STL nega (ralat) lalais deit “keterlibatan” Amo Ameu nian? STL mak bosok ka Padre mak bosok? Hau hanoin, STL mak bosok. Tan, primeiru, konteudu notisia la hanesan ho foto. Dala ida tan, hau rekuinese katak hau la hatene kona ba servisu media nian. Maibe, hau estuda mos “semiotika media” no hau hatene kona ba ‘simbolo’ no ‘analogia’, ‘sign’, ‘signification’, iha media. Buat ne’ebe STL hatudu iha publikasaun 23/02/2010 ne’e hanesan manipulasaun, tan notisia (signification; analogia) ho foto (sign, simbolo) la hanesan. Segundu, protestu inan/aman iha TVTL la hasoru eskola ka Igreja Katolika maibe hatudu liu ba STL (halo tan iha STL nia fatin). Liafuan sira ne’ebe inan/ aman sira ko’alia iha TVTL ne’e hatudu impresaun (kesan) ba hau katak, se STL mak la publika foto sira ne’e, entaun problema sei la nakfera ba publiku [hau mos la tertarik atu buka tuir STL ne’ebe publika loron hirak liu ba]. Hau nota momos kedas, katak, inan/aman sira laran kanek no dezesperadu (putus asa) ho publikasaun foto iha STL. Senhora ida dehan, “ami nia oan la’os feto aat”. Maibe, Sr. Domingos repete bebeik katak, “aluna sira nia hatais ne’e la’os buat grave ida hodi simu kastigu ida todan hosi eskola”. Hodi liafuan seluk, Eskola espulsa ona labarik sira (no STL dehan “la sai polemika”), maibe STL rasik mobiliza ona kuinesimentu publiku ka “stigma social” ba familia no labarik sira. Oinsa mak Sr. Domingos fila-lia (memutar lidah) lalais hanesan ne’e hodi dehan “Problema maka mosu Padre Martinho hakarak sai salvador, maibe mai ho lia falsu”. Dala ida tan, hau hatene husi TVTL, no TVTL hatene husi STL. Depois, 5/03/2010 mak fohin Mindo Tylycai publika nia karta iha Timor Post. Hau nia artigu mosu iha 22/03/2010 atu halo-kroat liu tan ita nia hanoin. Depois, kontinua ba resposta husi STL 25/03/2010. Maski hakerek resposta ne’e, maibe, STL dehan fali lakohi halo polemika; foto sira ne’e publiku tomak hatene ona; buat ne’e baibain deit; facebook hatene hotu; internet publika hotu ona; ema hotu hatene ona … Sr. Domingos: kronologia hatudu katak hau mai ikus, maibe ita boot dehan hau mak hahu. Keta nune’e be diak, Maun!?
Tuir mai (2) Sr. Domingos mos dehan katak, eskola S. Pedro “la fo surat rekomendasaun ka transferensia ba aluna sira hodi muda ba eskola seluk, no aat liu tan telefone tun sae ba eskola privada sira seluk hodi labele simu aluna nain 8 ne’e … iha faktu konkretu atu buka eskola ba hau nia subrinha ida ne’ebe sai vitima hotu …”! Dala ida tan, sukat lai factum no datum. Uluk nanain, hau hare TVTL, Amo Ameu dehan nia fo duni rekomendasaun ba estudante sira ne’e. Nia labele fo surat transferensia, tan ida ne’e kazu espulsa. Hau konkorda, tan oinsa mak eskola ida bele fo surat transferensia ka rekomendasaun kona ba “espulsa”? Sr. Domingos Saldanha, hau la bele imajina se Amo Ameu “tega” fo surat transferensia ka rekomendasaun ba eskola seluk kona ba “espulsa”. Ida ne’e mak dehan, hamate labarik sira nia futuru. Agora, se buat ne’e resolve nonok deit no la’os tuir “publikasaun” STL, hau hanoin diak liu. Maibe, se ita boot luta maka’as tan “… buka eskola ba … subrinha rasik …”, entaun lalika involve ema seluk nia familia! Hau mos iha simpatia no “sentimento da humanidade” ba ita boot nia subrinha. Maibe, nudar tiu ita boot labele halo publisidade hanesan ne’e atu defende “honra” e “privacidade” uma laran nian! Maski lori “liberdade de imprensa” nia naran mos, hau hanoin diak liu lalika halo. Ka, ita boot nia subrinha la tama iha foto ne’ebe ita boot nia jornal publika? Se nia la tama iha foto ne’e, entaun sorti boot. Maibe, situasaun ida ne’e bele sai “grave” liu. Bele ka lae, investiga husi uma laran hodi detekta lolos “se mak hasai foto” (?), “se mak haruka foto liu husi internet” (?); “intensaun saida mak iha ema ne’e nia kotuk atu hasai foto no publika foto” (?). Interesante atu investiga, los ka lae, Maun!
Nune’e mos (3), Sr. Domingos dehan Padre direitor S. Pedro nian telefone ba eskola sira seluk atu labele simu estudante sira ne’e. Maibe, iha parte seluk STL dehan estudante sira ne’e tama ona iha eskola foun. Ne’e hatudu katak, telefone Amo Ameu nian la iha efektu (pengaruh) ba direitor seluk tan ne’e sira bele simu deit. Too iha ne’e problema rezolvidu ona. Maibe, tuir buat ne’ebe hau hare iha TVTL, Amo Ameu deklara publikamente, katak nia la halo buat ne’e. Hau iha dilemma: Amo Ameu mak bosok, ka, Maun Ameu mak bosok? La’os atu defende hau nia alin Amo Ameu, maibe, hau hanoin deklarasaun ne’ebe nia halo iha TVTL ne’e la hetan reasaun husi Maun Ameu. Ita boot nonok deit, katak, “diam artinya setuju”. Tan ne’e akuzasaun ba Amo Ameu, katak, “aat liu tan telefone tun sae ba eskola privada sira seluk hodi labele simu aluna nain 8 ne’e” hatama ita boot nia kredibilidade iha kauza.
Padre Bele Bosok ka Lae?
Hau nia resposta – hau bele bosok, wainhira hau buka atu salva ema seluk nia vida; defende ema seluk nia “honra” no “privacidade”. La’os hau mesak mak halo ida ne’e. Iha tempu okupasaun Indonesia, Padre sira tenki nega tun nega sae, subar tun subar sae atu ema sira ne’ebe “perseguido” husi militar sira la bele lakon sira nia vida.
Iha kazu publika foto sira ne’ebe uza farda eskola nian, hau la bosok. Basa, hau uza Konstituisaun RDTL rasik atu defende prinsipiu “… respeito pela dignidade da pessoa humana”. Hau hare problema estudante feto sira ne’e seriu teb-tebes husi perspektiva communicative ethics no pedagogia (ilmu pendidikan). Maski, STL “secara enteng” (fasilmente) dehan “baibain deit”, “la grave hanesan Padre Martinho matan dook”; no lalais tebes dehan hau hakerek artigu bosok ten! Hau la laran moras. Maibe, hau hakarak STL seriu liu hodi hare katak, iha kazu ida ne’e STL halo duni “eksploitasaun” ba “minoridade” (estudante sira ne’e seidauk too 17 anos karik).
Husi media (STL no TVTL) hau hetan kedas factum 2 (rua), katak, primeiru: eskola no inan/ aman resolve buat ne’e antes ona. Eskola ho inan/aman tur hamutuk ona karik! Sira konkorda ona ho solusaun ne’ebe sira foti hamutuk karik! Segundu: inan/aman sira hetan “shock” tan hasoru “danifikasaun moral” hodi hare publikasaun STL kona ba sira nia oan feto sira (ekseptu, estudante feto ida nia tiu mak la halo protesta ba STL); Padre Domingos Santos, SDB mos rejeita deklarasaun STL nian balun. Inklui, nia rejeita nudar autor fahe foto ba STL. No, STL rekuinese ida ne’e (= bosok ka lae?).
Ikus liu, hau sente haksolok tan besik ona Pasqua no STL hanorin hau atu hadia hau nia moris. Maibe, liu-liu tan hau tenki sai ema bosok ten atu lia-los bele la’o ba oin. Ema ne’ebe iha kakutak no konsiensia, nota momos tiha kedas katak, STL hakerek ninia artigu nakonu ho “post-factum”: akontesimentu ne’ebe liu ona ka ema hotu hatene tiha ona. Sira hakerek hodi fo impresaun (kesan) katak, ema hatene tan Padre Martinho mak loke polemika, “laran moras”, nst. Hau mak agora se-an ba ema tomak atu hetan akuzasaun. Hau hein katak, estudante sira ne’ebe hetan eskola foun la hetan “trauma” no “frustrasaun” husi espulsa. Maibe, wainhira sira hetan “sofrimento” (trauma no frustrasaun) tan publikasaun husi foto STL nian, entaun nudar matan-dook intelektual hau nia laran kman ona! Basa, hau fo hanoin ona katak estudante sira ne’e sai duni “vitima” no “eksploitasaun” (di bawah umur) husi media nasional. No media STL defende an katak, publikasaun sira ne’e “baibain deit”, “la grave”.
)* Ps (Post Scriptum): artigu ne'e haruka exclusivu ba FH (26/3)!
Jornalista senior STL, Senhor Domingos Saldanha kala hasai energia tomak atu hatan ba hau nia artigu iha TP (22-23/03/2010) no Forum Haksesuk (22/03/2010) ho resposta “Padre Bele Bosok ka Lae?” (STL 24/03/2010). Hau la iha duvida buat ida, katak, ita troka impresaun no argumentu sempre iha objektivu diak ida atu reajusta ita nia komprensaun kona ba datum no factum ida. Hau mos toman tiha ona atu “mergulha” (terjun) tama iha debate no bele hare hikas wainhira hau nia “datum” (dados) no “factum” (factos) la iha ninia koerensia.
Uluk nanain, hau hakarak klarifika lai liafuan “datum” no “factum”. Iha “datum” (mai husi liafuan “dare”, katak, fo, haraik, hatudu) – hau hasoru eventu ida ka akontesimentu ida nudar the naked truth (kebenaran yang telanjang). Foto ida iha hau nia oin ka iha liman, iha fatin ida naran STL ne’e datum ida. Atu hatene ida ne’e nudar “datum”, hau tenki hare foto ne’e rasik. Hau hare foto, la’os rona lian mai husi anin ka rona esplikasaun mai husi ema seluk.
Maibe, wainhira hau husu “oinsa” no “tan sa”, “se mak halo”, “saida mak nia halo”, nst., entaun hau hahu estabelese “factum”. Katak, hau buka esplikasaun no provas atu bele justifika akontesimentu ida ne’e. Iha factum (mai husi liafuan “facere”: katak, halo no hamosu) ne’e mak dala ruma ita nia komprensaun no informasaun la hanesan. Iha kontekstu ida ne’e, hau hanoin kazu espulsa estudante sira ne’e hela iha zona “factum”. Tan ne’e, STL buka razaun tomak atu justifika katak sira mak los, demokratiku no hatene (matenek) liu. Husi parte seluk, STL dehan hau bosok-ten tan la hatene informasaun hirak ne’e. Informasaun ne’ebe hau hetan la hanesan ho STL nian. Tan ne’e mak hau nia artigu liu ba ne’e hamosu pergunta lubuk ida: foto ne’e mai husi ne’ebe? Se mak hasai foto hirak ne’e: “paparazzi” STL nian ka mai husi fatin seluk? STL publika foto ne’e husu ona lisensa ba nia nain ka lae? Publika tiha, STL selu ona ‘honor’ ba estudante sira ne’e ba sira nia “hak cipta” ka lae? Se la selu, STL viola ona ema nia direitu ka lae? Oinsa sentimentu inan/aman nian wainhira hatene katak mosu ona “vitimizasaun” no “eksploitasaun” ba oan sira ka lae? Pergunta hirak ne’e hau lansa atu estabelese “factum”. Maibe, jornalista STL dehan “matan-dook” no siik deit mak barak.
Tan STL ‘de proposito’ (sengaja) halai ses husi pergunta hirak ne’e entaun, impresaun (kesan) ne’ebe hau hetan mak Sr. Domingos hanesan los ‘pendekar silat’ ne’ebe ‘tangkis tun, tangkis sae’ ninia argumentu. Ba hau, artigu ne’ebe Sr. Domingos publika ne’e hanesan defende an – no ida ne’e ninia direitu no dever duni. Maibe, kestaun “communicative ethics” ne’ebe hau foti, Sr. Domingos la ke’e sai nia hun no abut. A lias, STL hatudu deit katak sira nia pozisaun mak loos ona, no Padre Martinho Gusmão nia artigu mesak bosok ten deit mak barak. Tan ne’e, hau hein katak STL bele publika artigu ida ne’e atu ita reajusta malu.
Kestaun Tekniku: Tan sa STL la Publika Artigu?
La buat ida, dehan hau haruka artigu 2 deit! Maski nune’e, razaun atu la publika hau nia artigu ne’e ‘baratu’ liu. Ida uluk, hau nia artigu kona ba akuzasaun STL (01/10/2007), katak, tama tiha CNE hau simu osan barak husi Governu entaun hau nia “karakter original kritika nebe kuinesidu makaas no dinamiku” lakon tiha ona. STL nia liafuan, “biru ema Timor tiru ho kartus la tama, mas ho dollar borus liu”. Depois, iha loron ne’e duni, STL hakerek iha sira nia kolom “Husi Ami” (p. 14) ho titulu “Onestidade Igreja Ejiji Justisa”. Jornal ne’e hakarak dehan, katak, Uma Kreda defende deit ‘justisa’ ba sira ne’ebe pro-independensia tan iha interese politika hanesan. Maibe, Igreja taka matan ba sira ne’ebe pro-otonomi ne’ebe ohin loron terus no susar iha fatin seluk (Jawa, Atambua no Kupang?). Hau haruka artigu ida ho titulu “Ba Buat Ne’ebe Ema la Bele Koalia, ba Buat ne’e Ema Nonok”. Hau mos hatene, katak, hau haruka artigu ne’e liu husi Microsoft 2007 no STL la konsege loke (maibe, diak liu STL lalika dehan ida ne’e: tan “nggak enak, kalo ketahuan gagap teknologi” / “gatek”). Tan ne’e, hau rasik mak lori ninia hard-copy atu STL bele ketik fali mak publika [hau haluha atu hatama versaun 1993-2003 iha hau nia laptop]. Hau hatene, jornalista sira mos wainhira halo kobertura, sira halo gravasaun depois mak halo transkrip no “ketik ulang”. So, what’s wrong? Hanesan deit! Ketik ulang hau nia artigu, hanesan deit ketik ulang ba notisia ne’ebe jornalista grava. Los ka lae, Maun? Ne’e duni, ita boot ninia razaun la forte (ka, dibuat-buat).
Maibe, Maun Domingos keta haluha katak, ita hasoru malu nudar amigo no kolaborador. Ita boot rasik mak dehan katak ami sala ona. No hau simu arependimentu ne’e. Ita mos dehan, “hau siak ona labarik sira”. Tan ne’e, hau la insisti atu publika defeza kona ba hau nia “honra”. Sa tan, jornalista STL rasik dehan ba hau, “Amo, artigu ne’e manas”. Hau iha intuisaun, katak, ita boot sira la brani publika artigu ne’e tan artigu ida ne’e toka duni problema todan no eksistensial.
Tuir mai, hau nia artigu ho titulu “Sobre Homilia Don Ricardo: Hanoin Hamutuk ho STL Hodi Kontra STL”. Ninia titulu deit hatudu ona tendensia husi artigu ne’e. Portanto, hau sinti “estranho” (aneh), se jornalista senior STL ne’e dehan katak hau nia artigu ne’e “kontraria ho deklarasaun Padre Bispu D. Ricardo nian. STL lakohi publika tanba lakohi hamosu polemika”. Afinal, iha hau nia artigu ida ne’e hau hakarak defende Igreja Katolika ninia fatin iha Konstituisaun RDTL nian. Hau telefone Senhor rasik no jornalista Aquito Belo. Hau hetan resposta: “Diak”! Maibe, la publika. Dehan katak, artigu seidauk tama. Entaun hau haruka dala ida tan. Maski nune’e, STL seidauk publika.
Hau hein loron 4, depois hau telefone tan. Baibain, hau telefone Sr. Domingos ka Aquito Belo. Hau hatene, baibain wainhira STL la simu telefone entaun ita boot sira hare miscall no liga fali mai hau. Iha okaziaun ida ne’e, hau la hetan resposta. Agora mak jornalista dehan fali nusa mak la husu lai tan sa mak la publika? Klaru, tan wainhira hau defende Bispo Ricardo hau hamosu duni polemika. Tan hau hakarak hatudu katak Bispo nia deklarasaun (biar TVTL grava, ka ita boot sira nia jornalista grava rasik) hau la preokupa. Hau nia intensaun atu halo duni polemika hasoru STL. Basa, STL nia artigu mak hahu uluk polemika. Tan ne’e la tama hau nia logika, wainhira STL loke tiha polemika, depois hau tama ba laran, ikus mai dehan la kohi halo polemika! Hau la kumprende Sr. Domingos nia logika.
Hare took titulu seluk ne’ebe STL publika iha loron ikus ne’e: “Problema Drogas no Prostituisaun, Tansa Igreja Tilun Diuk” (STL 17/03/2010); “Hasoru Problema Prostituisaun, Lider Religiosa Labele Nonok” (STL 18/03/2010). Agora jornalista STL dehan fali “lakohi halo polemika” ho Igreja Katolika. Hau la’os analfabeto (buta huruf) ida atu la kumprende saida mak STL hatudu hela! Dehan lolos deit: STL hakarak fakar deit gazolina, depois soe ahi maibe ikus mai halai ses tiha. Ne’e la’os hahalok elegante, sa tan honesto.
Hau la laran moras mak halo jeneralizasaun. Maibe, hau hatene katak STL lakohi duni publika hau nia artigu tan hau hatama STL nia “fama” iha kauza. Justifikasaun ne’ebe Maun Domingos hatoo la forte. Basa ita boot sira la halo esforsu tekniku atu publika hau nia artigu. Ne’e boycott duni. Ho razaun baratu hanesan ne’e mak ita boot sira la publika hau nia artigu entaun ida ne’e mak la iha honestidade. La’os hau! Ba hau, uluk hau hakerek artigu ne’e hanesan “profisaun” (pekerjaan): wainhira hau sei mahasiswa iha Jawa, hau selu hau nia eskola husi ‘honor’ (osan) ne’ebe hau simu husi jornal/ revista lubuk ida ne’ebe publika hau nia artigu sira. Maibe, ohin loron hau hakerek barak tan “hobby” deit. Tan ne’e, se STL la publika hau nia artigu hau mos la preokupa atu “isin kman” hakat ba ita boot sira nia fatin. Manan saida? Nothing to loose (= tak ada yang hilang/tak perlu diratapi). Wainhira ita la “saling menguntungkan”, hau mos lakohi ulun moras – “githu aja kok repot!” STL lalika temi kona ba “filozofu”, “intelektual”, sa tan “professional”. Ita seidauk too iha nivel neba.
Communicative Ethics
Ita hotu konkorda kona ba liberdade expresaun nian. Wainhira hau sente katak, STL taka oportunidade ba hau, entaun hau bele buka media seluk. Sa tan, ita la iha kontratu atu obriga hau hakerek deit ba STL. Nune’e mos, wainhira hau hakerek ba Timor Post ho razaun simples – tan hau fo komentariu kona ba Mindo Tylycai. Ninia carta ne’e kona ba estudante nain 8 (ualu) ninia futuru. Hau nia focus mos iha neba. Atu ninia identidade los ka sala, ida ne’e responsabilidade “redaksi Timor Post”. Dala ida tan, la’os hau nia problema atu buka tuir Mindo nia identidade. Iha jornal professional dala ruma ita hare liafuan “nama dan alamat ada pada redaksi”. So what?
Maibe, STL halai ses tiha husi kestaun “communicative ethics” ne’ebe hau koloka. Hanesan hau temi ona, etika ida ne’e koloka liafuan “verdade”, “liberdade” no “coresponsabilidade” iha ninia sentru. Liafuan hirak ne’e, espresamente, mosu iha ita nia Konstituisaun RDTL rasik. Hau tesi-lia uluk lai kona ba “liberdade” no “coresponsabilidade” iha etika komunikasaun nian.
Ida uluk, kona ba “liberdade”. Tuir hau, definisaun simples kona ba liberdade, katak “Hau nia liberdade sei kotu, wainhira O nia liberdade hahu”! STL iha liberdade atu publika saida deit mak sira hakarak atu publika. La iha ema ida mak bandu sira. Inklui, STL iha direitu tomak atu la kohi publika hau nia artigu (ho razaun barata). Hau la sinti laran moras, tan STL ne’e ita boot sira nia “kusta”: ita boot sira mak manda. Maibe, wainhira iha jornal seluk ne’ebe hakarak publika hau nia artigu entaun STL mos la bele bandu. Hodi uza “kode etik jornalistik” mos la iha efektu (= pengaruh), sa tan tama kadeia. Basa, relasaun entra hau no STL depende deit ba “hobby hakerek”. La’os relasaun “professionalismu”. Tan ne’e, “kode etik jornalisme” la tama iha hau nia konta. Tuir kode etik, hau sala boot wainhira hau hakerek ba STL no sira fo tiha “honor”, depois hau publika tutan fali artigu sira ne’e iha Forum Haksesuk ka Timor Post hodi manan tan osan! Ida ne’e mak la iha honestidade. Maibe, wainhira hau hakerek tuir “hobby” – no la kesi an ho kontratu ruma, entaun hau buka tuir deit jornal ka media komunikasaun ne’ebe la halo “censura” ba hau nia hobby-hakerek. Hau mos iha hau nia liberdade rasik atu hakerek tuir hau nia hobby.
Kona ba foto sira ne’ebe STL publika, ita boot deklara katak, “… ho intensaun ida katak foto ne’e buat bai-bain deit, la’os hanesan rumoris ne’ebe sirkula iha publiku katak estudante S. Pedro halo filme aat ou hanesan Padre Martinho dehan labarik sira nia hatais ‘vulgar’ no ‘erotica’ … foto ne’e mosu iha facebook, kuandu sai ona iha internet la’os ona buat privadu, maibe sai atensaun publiku nasional no internasional” (p. 13). Ba hau, ida ne’e la’os ona “liberdade”, maibe “libertarianismo”. Katak, ema ida bele halo buat hotu ne’ebe nia hakarak halo, no la bele iha ema seluk mak teri-netik nia dalan; nia halo buat hirak ne’e no sinti ‘biasa tiha deit sa!” (cfr., Robert Nozick, Anarcy, State, and Utopia, 2002).
Maibe, hau rasik sinti situasaun “Kitsch” (dolen Jerman), katak, disgostu, kuaze “disgrasa”; bahasa Jawa karik dehan “ngisin”, “risih”. Bahasa Indonesia dehan “malu”, “resah”, “gelisah”. Ne’e la’os sentimentu bai-bain (perasaan biasa), maibe, fenomena estetika ne’ebe bele deit esplika liu husi reflesaun filosofia. Nia fo impaktu “etika” ba ita nia atitudi hasoru ema seluk. Tan ne’e, hau iha diferensia boot ho Sr. Domingos, katak, ita boot sinti “baibain deit”. Hau sinti “seriu” no laran taridu tebes, tan hau koloka iha kestaun “… respeito pela dignidade da pessoa humana” (Konstituisaun RDTL, art. 1). Razaun katak, foto sira ne’e mosu iha facebook ka internet la tama hau nia konta! Basa, facebook ho internet ne’e serve deit ba “kalangan terbatas”. Iha Timor Leste, aksesu ba internet la boot. Ema iha liuron, aldeia ka suku sira iha Timor laran la hakerek facebook ka internet loro-loron. Atu sai internet mos, ema buka mak foto sira hanesan Paris Hilton, Madonna, Demi Moore, no seluk tan. Sim! Maibe, sira le jornal STL, tan ne’e atu publika iha pagina ne’ebe deit ita boot nia jornal “kontribui” ba disgostu/ disgrasa ida ne’e. Tan ne’e hau koloka pergunta: “STL la bele kedas iha sentimento minimo atu ajuda foinsae sira ne’e – hodi sai diak liu fali? ...” Maun Domingos, ba hau kestaun seriu teb-tebes!
Hau dehan duni katak foto sira ne’e hatudu deit “eksploitasaun” no “vitimizasaun”. Pozisaun ida ne’e maka’as duni. Maibe, hau koloka liafuan ne’e iha kontekstu “co-responsabilidade” husi media, familia no eskola. Tan ne’e hau kumprende se STL dehan katak pozisaun ne’e “la reflete liu ninia kualidade nudar intelektual … hatudu deit ninia pobreza (kiak) … nakonu ho emosaun, …”. Hau temi liafuan “eksploitasaun”, la’os deit relasiona ho ekonomia (osan), maibe ba “Direito à honra e à privacidade” (hak memilik kehormatan dan urusan pribadi; artigu 36). Hau sinti, katak, estudante sira ne’e hatene duni katak sira sala ona. Maibe, ita la bele akuza sira todan liu tan hodi halekar sira nia foto. Basa, ita hau hare katak ita nia alin feto sira ne’e bele sofre barak iha tempu naruk hodi viola sira “honra” no “privacidade”. Sa tan, estudante sira ne’e nia tinan sei ki’ik karik! Se sira seidauk too iha tinan 17 ba leten, tan sa mak STL “tega” publika foto hirak ne’e? Hau tenki dehan duni ba STL, katak, iha aspektu ida ne’e hau la uza “intelektual”, hau “probre (kiak)” duni no “nakonu ho emosaun”. Maibe, ida ne’e mosu tan hau nia simpatia no “sentimento da humanidade” (perasaan kemanusiaan) ba alin feto sira no familia vitima. Hau prefere, se STL halo publikasaun ne’ebe bele hatudu “character building” (membagun watak) ba foinsae sira, do que halo “character assassination” (membunuh watak) ba jerasaun futuru. Hau hanoin, labarik feto sira ne’e bele halo sala. Maiba, hau la konkorda wainhira ita hotu tuda lisuk fatuk ba sira nudar sala nain; “se mak la halo sala (ho feto ne’e), nia mak kaer uluk fatuk hodi tuda feto ne’e” (“Quem de vós estiver sem pecado, seja o primeiro a lançar-lhe uma pedra”; Jo 8,7).
Hau hakarak fo hanoin hikas dala ida tan, katak, Konstituisaun RDTL artigu 38, no. 3 dehan: “Bandu tebetebes halo tratamentu informatizadu kona-ba vida particular, konviksaun politika no filosofia nian, relijiaun, no filiasaun iha partidu politiku eh sindikatu no orijen etnika wainhira la iha lisensa husi dadus ne’e nia nain” (É expressamente proibido, sem o consentimento do interessado, o tratamento informatizado de dados pessoais relativos à vida privada, às convicções políticas e filosóficas, à fé religiosa, à filiação partidária ou syndical e à origem étnica). Artigu ida ne’e ko’alia ona buat barak. No STL la iha razaun atu bele publika foto sira ne’e. Sa tan, wainhira estudante sira ne’e la publika rasik, maibe fontes seluk.
Verdade: State of Affair
Artigu ho titulu “Padre Bele Bosok ka Lae?” ne’e atu dehan katak hau nia artigu ba Timor Post nakonu ho bosok. Dala ida tan, hau la laran moras ho liafuan hirak ne’e. Ate, hau hanoin STL hakarak dezafia (menantang) atu hau ko’alia lia-los (verdade) liu husi “datum” no “factum”. Wainhira ita bele ona haka’it tali rua ne’e, entaun ita too ona iha “state of affair”. Katak, buat ne’ebe hau hatene/ko’alia (evidensia) hanesan buat ne’ebe hau hare (provas).
Agora ita ezamina took entre Sr. Domingos nia artigu ho notisia STL (23/02/2010) no TVTL atu hare oinsa mak media ida ne’e matenek teb-tebes hodi halai husi factum no datum. Ida uluk (1), Sr. Domingos deklara katak “Ami nia publikasaun hanesan meio ida hodi loke ema nia matan katak aluna sira nia hatais ne’e la’os buat grave ida hodi simu kastigu ida todan hosi eskola no iha sorin seluk ami hakarak eskola tenki responsabiliza ba edukasaun aluna sira nian, la’os duni sira hanesan ne’e deit”. Ideia ida ne’e ita boot repete nafatin. Iha fatin seluk, ita boot dehan tan “Ami mos foti xapeu ba Padre Ameu, tanba nia la buka haboot polemika ne’e, nia hili nonok. Problema maka mosu Padre Martinho hakarak sai salvador, maibe mai ho lia falsu”.
Hau resposta! Hau hakfodak wainhira hau iha Fuiloro (Lospalos), TVTL (26/03/2010) mosu hodi hatudu protestu husi inan/aman sira. Fila husi Fuiloro mai Baucau, hau buka kedas STL. Fohin mak hau hatene. Halo nusa mak inan/aman hatudu atitudi “desesperado” (putus asa) iha publiku (liu husi TVTL)? Hau la matenek hanesan Sr. Domingos kona ba servisu media nian. Maibe, maski hau beik, hau nota kedas katak STL mak hasai foto ne’e, ka, Amo Ameu, SDB mak fo sai foto ne’e ba publiku. Maibe, iha loron tuir mai (24/02/2010), STL rasik hakerek katak “foto hirak ne’e la mai husi Padre Domingos Santos, SDB”. Tan sa STL nega (ralat) lalais deit “keterlibatan” Amo Ameu nian? STL mak bosok ka Padre mak bosok? Hau hanoin, STL mak bosok. Tan, primeiru, konteudu notisia la hanesan ho foto. Dala ida tan, hau rekuinese katak hau la hatene kona ba servisu media nian. Maibe, hau estuda mos “semiotika media” no hau hatene kona ba ‘simbolo’ no ‘analogia’, ‘sign’, ‘signification’, iha media. Buat ne’ebe STL hatudu iha publikasaun 23/02/2010 ne’e hanesan manipulasaun, tan notisia (signification; analogia) ho foto (sign, simbolo) la hanesan. Segundu, protestu inan/aman iha TVTL la hasoru eskola ka Igreja Katolika maibe hatudu liu ba STL (halo tan iha STL nia fatin). Liafuan sira ne’ebe inan/ aman sira ko’alia iha TVTL ne’e hatudu impresaun (kesan) ba hau katak, se STL mak la publika foto sira ne’e, entaun problema sei la nakfera ba publiku [hau mos la tertarik atu buka tuir STL ne’ebe publika loron hirak liu ba]. Hau nota momos kedas, katak, inan/aman sira laran kanek no dezesperadu (putus asa) ho publikasaun foto iha STL. Senhora ida dehan, “ami nia oan la’os feto aat”. Maibe, Sr. Domingos repete bebeik katak, “aluna sira nia hatais ne’e la’os buat grave ida hodi simu kastigu ida todan hosi eskola”. Hodi liafuan seluk, Eskola espulsa ona labarik sira (no STL dehan “la sai polemika”), maibe STL rasik mobiliza ona kuinesimentu publiku ka “stigma social” ba familia no labarik sira. Oinsa mak Sr. Domingos fila-lia (memutar lidah) lalais hanesan ne’e hodi dehan “Problema maka mosu Padre Martinho hakarak sai salvador, maibe mai ho lia falsu”. Dala ida tan, hau hatene husi TVTL, no TVTL hatene husi STL. Depois, 5/03/2010 mak fohin Mindo Tylycai publika nia karta iha Timor Post. Hau nia artigu mosu iha 22/03/2010 atu halo-kroat liu tan ita nia hanoin. Depois, kontinua ba resposta husi STL 25/03/2010. Maski hakerek resposta ne’e, maibe, STL dehan fali lakohi halo polemika; foto sira ne’e publiku tomak hatene ona; buat ne’e baibain deit; facebook hatene hotu; internet publika hotu ona; ema hotu hatene ona … Sr. Domingos: kronologia hatudu katak hau mai ikus, maibe ita boot dehan hau mak hahu. Keta nune’e be diak, Maun!?
Tuir mai (2) Sr. Domingos mos dehan katak, eskola S. Pedro “la fo surat rekomendasaun ka transferensia ba aluna sira hodi muda ba eskola seluk, no aat liu tan telefone tun sae ba eskola privada sira seluk hodi labele simu aluna nain 8 ne’e … iha faktu konkretu atu buka eskola ba hau nia subrinha ida ne’ebe sai vitima hotu …”! Dala ida tan, sukat lai factum no datum. Uluk nanain, hau hare TVTL, Amo Ameu dehan nia fo duni rekomendasaun ba estudante sira ne’e. Nia labele fo surat transferensia, tan ida ne’e kazu espulsa. Hau konkorda, tan oinsa mak eskola ida bele fo surat transferensia ka rekomendasaun kona ba “espulsa”? Sr. Domingos Saldanha, hau la bele imajina se Amo Ameu “tega” fo surat transferensia ka rekomendasaun ba eskola seluk kona ba “espulsa”. Ida ne’e mak dehan, hamate labarik sira nia futuru. Agora, se buat ne’e resolve nonok deit no la’os tuir “publikasaun” STL, hau hanoin diak liu. Maibe, se ita boot luta maka’as tan “… buka eskola ba … subrinha rasik …”, entaun lalika involve ema seluk nia familia! Hau mos iha simpatia no “sentimento da humanidade” ba ita boot nia subrinha. Maibe, nudar tiu ita boot labele halo publisidade hanesan ne’e atu defende “honra” e “privacidade” uma laran nian! Maski lori “liberdade de imprensa” nia naran mos, hau hanoin diak liu lalika halo. Ka, ita boot nia subrinha la tama iha foto ne’ebe ita boot nia jornal publika? Se nia la tama iha foto ne’e, entaun sorti boot. Maibe, situasaun ida ne’e bele sai “grave” liu. Bele ka lae, investiga husi uma laran hodi detekta lolos “se mak hasai foto” (?), “se mak haruka foto liu husi internet” (?); “intensaun saida mak iha ema ne’e nia kotuk atu hasai foto no publika foto” (?). Interesante atu investiga, los ka lae, Maun!
Nune’e mos (3), Sr. Domingos dehan Padre direitor S. Pedro nian telefone ba eskola sira seluk atu labele simu estudante sira ne’e. Maibe, iha parte seluk STL dehan estudante sira ne’e tama ona iha eskola foun. Ne’e hatudu katak, telefone Amo Ameu nian la iha efektu (pengaruh) ba direitor seluk tan ne’e sira bele simu deit. Too iha ne’e problema rezolvidu ona. Maibe, tuir buat ne’ebe hau hare iha TVTL, Amo Ameu deklara publikamente, katak nia la halo buat ne’e. Hau iha dilemma: Amo Ameu mak bosok, ka, Maun Ameu mak bosok? La’os atu defende hau nia alin Amo Ameu, maibe, hau hanoin deklarasaun ne’ebe nia halo iha TVTL ne’e la hetan reasaun husi Maun Ameu. Ita boot nonok deit, katak, “diam artinya setuju”. Tan ne’e akuzasaun ba Amo Ameu, katak, “aat liu tan telefone tun sae ba eskola privada sira seluk hodi labele simu aluna nain 8 ne’e” hatama ita boot nia kredibilidade iha kauza.
Padre Bele Bosok ka Lae?
Hau nia resposta – hau bele bosok, wainhira hau buka atu salva ema seluk nia vida; defende ema seluk nia “honra” no “privacidade”. La’os hau mesak mak halo ida ne’e. Iha tempu okupasaun Indonesia, Padre sira tenki nega tun nega sae, subar tun subar sae atu ema sira ne’ebe “perseguido” husi militar sira la bele lakon sira nia vida.
Iha kazu publika foto sira ne’ebe uza farda eskola nian, hau la bosok. Basa, hau uza Konstituisaun RDTL rasik atu defende prinsipiu “… respeito pela dignidade da pessoa humana”. Hau hare problema estudante feto sira ne’e seriu teb-tebes husi perspektiva communicative ethics no pedagogia (ilmu pendidikan). Maski, STL “secara enteng” (fasilmente) dehan “baibain deit”, “la grave hanesan Padre Martinho matan dook”; no lalais tebes dehan hau hakerek artigu bosok ten! Hau la laran moras. Maibe, hau hakarak STL seriu liu hodi hare katak, iha kazu ida ne’e STL halo duni “eksploitasaun” ba “minoridade” (estudante sira ne’e seidauk too 17 anos karik).
Husi media (STL no TVTL) hau hetan kedas factum 2 (rua), katak, primeiru: eskola no inan/ aman resolve buat ne’e antes ona. Eskola ho inan/aman tur hamutuk ona karik! Sira konkorda ona ho solusaun ne’ebe sira foti hamutuk karik! Segundu: inan/aman sira hetan “shock” tan hasoru “danifikasaun moral” hodi hare publikasaun STL kona ba sira nia oan feto sira (ekseptu, estudante feto ida nia tiu mak la halo protesta ba STL); Padre Domingos Santos, SDB mos rejeita deklarasaun STL nian balun. Inklui, nia rejeita nudar autor fahe foto ba STL. No, STL rekuinese ida ne’e (= bosok ka lae?).
Ikus liu, hau sente haksolok tan besik ona Pasqua no STL hanorin hau atu hadia hau nia moris. Maibe, liu-liu tan hau tenki sai ema bosok ten atu lia-los bele la’o ba oin. Ema ne’ebe iha kakutak no konsiensia, nota momos tiha kedas katak, STL hakerek ninia artigu nakonu ho “post-factum”: akontesimentu ne’ebe liu ona ka ema hotu hatene tiha ona. Sira hakerek hodi fo impresaun (kesan) katak, ema hatene tan Padre Martinho mak loke polemika, “laran moras”, nst. Hau mak agora se-an ba ema tomak atu hetan akuzasaun. Hau hein katak, estudante sira ne’ebe hetan eskola foun la hetan “trauma” no “frustrasaun” husi espulsa. Maibe, wainhira sira hetan “sofrimento” (trauma no frustrasaun) tan publikasaun husi foto STL nian, entaun nudar matan-dook intelektual hau nia laran kman ona! Basa, hau fo hanoin ona katak estudante sira ne’e sai duni “vitima” no “eksploitasaun” (di bawah umur) husi media nasional. No media STL defende an katak, publikasaun sira ne’e “baibain deit”, “la grave”.
)* Ps (Post Scriptum): artigu ne'e haruka exclusivu ba FH (26/3)!
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.