)* Husi Domingos Saldanha
Hafoin le tiha Padre Martinho Gusmao nia artigu iha Forum Haksesuk (22/03/2010) ho Timor Post (23/03/2010), hau hanoin artigu ne’e merese hetan resposta ruma tanba halo atake ho insultu violentu ida ba STL.
Padre Martinho hatene di’ak tebes kode etika jornalizmu nian, tanba nee, nia rasik hanorin ba Mindo Tylycai nune’e: “Mindo koloka problema ida ne’e husi aspektu “kode etik jurnalistik”. Maibe, tuir kode etik (codigo de conduta) lolos karik, Mindo tenki hakerek ba STL. Hau la hatene tan sa mak publika fali iha TP. Nune’e mos, tuir kode etik hau tenki hakerek ba STL. Maibe, hau iha esperiensia aat (pengalaman buruk) ho STL. Tan, dala tolu (3x) ona STL akuza Igreja Katolika hodi halo opiniaun falsu atu manipula publiku kona ba Uma Kreda. Hau hakerek opiniaun atu defende Uma Kreda, maibe sira la publika. Hau deskonfia, keta halo Mindo hakerek ona ba STL mak sira halo “boycott” karik? (Hanesan STL boycott hau nia artigu)”.
Hau la kumprende Padre Martinho Gusmao nian hanoin ho hahalok tanba nia hanorin Mindo Tylycai atu halo buat loos tuir kode etiku jornalista nian, maibe nia rasik hili haksoit tama ba sala ida ne’e nia laran hodi la hakerek ba STL maibe hakerek fali ba Forum Haksesuk ho Timor Post. Hahalok ida nee halo hau mos sai laran rurua atu tuir Padre Martinho nia hanoin ho doutrina ne’ebe durante nee nia haklaken, tanba nia hatene hela buat ida sala maibe nia soe tama an nafatin ba sala nee nia laran.
Tanba tuir mos kode etiku jornalista nian, hau haruka ona hau nia resposta nee ba Forum Haksesuk, tanba artigu Padre Martinho nia publika uluk iha Forum Haksesuk (22/03/2010). Atu leitor sira STL nian mos bele tuir, hau mos publika iha jornal STL rasik.
Atu hamoos an hosi tahu, Padre Martinho koko uza sabaun falsu hamoos an liu hosi bosok publiku ho nia an rasik ho prezunsaun (prasangka) ida katak nia “iha esperiensia aat (pengalaman buruk) ho STL. Tan, dala tolu (3x) ona STL akuza Igreja Katolika hodi halo opiniaun falsu atu manipula publiku kona ba Uma Kreda. Hau hakerek opiniaun atu defende Uma Kreda, maibe sira la publika”. Atu halo nia bosok nee bele sai kompletu no kaber liu tan, Padre Martinho mos tenta sai matan-dook hodi dehan “Hau deskonfia, keta halo Mindo hakerek ona ba STL mak sira halo “boycott” karik? (Hanesan STL boycott hau nia artigu)”. Bazeia ba teroria matan-dook nian nee, Padre Martinho buka justifika ninia razaun la haruka ninia artigu ba STL maibe ba fali Timor Post. Ami admira ema intelektual ida bele sai fali matan-dook hodi siik tun siik sa’en to’o siik sala hanesan matan-dook sira loloos.
Hau husu Padre Martinho bele deskansa ho hakmatek, lalika laran taridu no preokupa ba STL atu halo boikota ou halo sensura ruma ba ita boot na’in rua nia artigu, basaa, artigu sira nebee hateten aat ami mos ami la laran rurua hatun. Artigu sira dehan STL hanesan “Koran milisi”, “Jornal SGI” no “Jornal STL Traidor” ho seluk-seluk tan mos ami brani hatuun, tanba Politika Redasaun nian desde uluk kedas deside ona katak tenke loke aan ba kritika hotu-hotu. Politika Redasaun STL nian kona ba ida nee seidauk muda. Maibe atu fo hatene de’it ba Padre Martinho katak publikasaun notisia ka artigu, iha mundu nee tomak, so Redaksaun de’it maka bele seleksiona notisia ho artigu nebee maka importante no hetan uluk prioridade atu publika. Ami nia jornal demokratiku tebes, ema kritika ami mos ami publika. Timor foin ukun-an ami hakarak enkoraja ema hotu bele hakerek no sai kritiku ba problemas hotohotu ne’ebe iha, inkluindu buat sira tabu ba ema balu maibe ohin loron sai mos problema ne’ebe presiza diskuti publikamente hanesan edukasaun seksual to’o pratika amoral balu nebee agora sei subar metin no tabu ba sosiedade Timor nian, maibe iha rai seluk loke sai hotu ona. Tanba ami lakohi Timoroan sira sai nafatin hanesan “manduku iha nuu kakung okos”.
Tanba razaun hirak nee maka ami hakarak loke diskussaun ho debate liu hosi ami nia motto “STL nudar matadalan ba sosiedade livre” atu ema bele espresa nia hanoin ho livre tanba tinan barak Timoroan sira moris iha opresaun nia laran no labele espresa sira nia hanoin ho sentimentu ho livre. Tanba mos ida nee maka ami simu no publika Padre Martinho nia artigu ho artigu Timoroan sira seluk nian.
Karik Padre Martinho iha boa fe, tuir loloos husu ba ami hodi esplika diak liu tanba sa la publika aritgu ida relasiona ho deklarasaun amu Bispu D. Ricardo nian no husu mos ba ami konaba ita boot nia belun Mindu Tylycai haruka artigo ba STL ou lae duke nakfilak an ba matan-dook hodi siik hosi dook no siik sala tan. Tanba Padre Martinho koko sai matan-dook no koko bosok publiku ho nia an rasik, maka hau nia dever atu fo hatene Padre Martinho lalika sai matan-dook tanba ema ida labele sai matan-dook ho Padre hotu dala ida, tanba matan-dook bosok ita barak ona. Padre Martinho nudar ema filozofo no intelektual, tuir lolos ba buka hatene, la’os tuur iha fatin hodi naran siik. Tanba Padre Martinho siik barak ona, tuir mai ami hakarak ko’alia kona ba factum ho datum nebee ita boot gosta ko’alia.
Dahuluk Padre Martinho la onesta ba nia an rasik basaa, Padre dehan haruka artigu tolu ba STL. Tuir hau hatene, Padre Martinho lori artigu rua mai ami. Mindo Tylycai nian, ami la hatene se maka ida nee, nia artigu mos ami la simu no ami lakohi sai matan-dook hodi siik nia artigu entrega ba se no tansa publika iha Timor Post. Buat nebee loos maka nee, ami la simu artigu tolu hosi Padre Martinho, ami simu artigu rua de’it, la’os tolu hanesan Padre nia halerik ou reklamasaun iha Timor Post nee. Ami mos la simu artigu ruma hosi ema ruma ho naran Mindo Tylycai.
Daruak Padre Martinho hatene hela maibe halo finje la hatene tanba sa maka ninia artigu rua ne’e ami la publika. Tanba Padre Martinho halo finje la hatene, ami iha obrigasaun atu esplika ba publiku ho sarani tomak hodi haree se maka bosok.
Los duni, ami simu artigu hosi Padre Martinho, artigu rua la’os tolu hanesan Padre nia halerik nee. Razaun ami la publika artigu rua ne’e maka ida dahuluk tanba problema tekniku. STL labele publika tanba la konsege loke dokumentu nee, tanba Padre Martinho uza programa Windows 2007 hodi grava dokumentu nee, enkuantu ami nia komputador ho windows 2003. STL rasik husu ba Padre Martinho atu haruka artigu nee mai ami liu hosi programa ou formatu nebee bele loke iha komputador STL nian. Padre Martinho la halo buat nebee ami husu maibe ba imprimi tiha artigu nee iha surat tahan lubuk ida maka lori mai STL. Iha momentu nebaa hau dehan ba Padre Martinho katak “ida nee ami labele ketik ulang, ami tauk keta ketik sala, Padre bele dehan STL halo manipulasaun, hau husu favor Padre lori deit USB mai ho file nebee formatadu ona hodi bele loke iha windows 2003”. Maibe Padre la lori mai too agora depois mosu iha Timor Post hodi halo propaganda baratu katak ami lakohi publika nia artigu.
Artigu ida seluk relasiona ho deklarasaun amu Bispo Dili, D. Alberto Ricardo nian, karik la sala, iha momentu inagurasaun Katedral Dili, iha loron 8 fulan Dezembru tinan 2009. Artigu Padre Martinho nian kontraria ho deklarasaun amu Bispu D. Ricardo nian. Padre Martinho fo sala ba STL katak STL maka sita ka kutip sala deklarasaun amu bispu D. Ricardo nian. STL lakohi publika tanba lakohi hamosu polemika, tanba gravasaun deklarasaun orijinal ami Bispu Ricardo nian la’os deit publika iha Jornal STL maibe passa mos iha Televizaun STL nian nebee hatudu momoos ami la sita sala buat ruma. Karik Padre Martinho isin kamaan bele hakat liu mai STL hodi haree no rona rasik gravasaun nee, ami kutip sala ou ita boot maka rona sala ka ita bot matenek tebes bainhira lahatene maibe badinas halo komentario.
Tanba razaun hirak nee ami la publika Padre Martinho nia artigu rua ne’e, maibe artigu sira seluk hosi Padre Martinho nian, ami sempre publika, hahu hosi artigu sira nabilang nian to’o malahok nian. Ami publika Padre Martinho nia artigu la’os foin iha ukun an nia laran ne’e, maibe hahu kedas hosi tempu okupasaun Indonezia nian. Tanba de’it artigu rua ne’ebe ami la publika tanba razaun sira iha leten maka halo Padre Martinho laran moras, no jeneraliza katak ami halo boikota ba ninia artigu sira, ami hanoin ne’e falta de onestidade intelektual no injustisa ida mai ami STL no liuliu Padre ida maka hakerek buat bosok bele halo ami sarani mos lakon fiar ba matadalan moral sira nian.
Agora ita haree fali parte seluk. Padre Martinho hakat tuir Mindo Tylycai nia ain-fatin hodi dehan nune’e: “Kazu espulsa [aluna na’in 8 hosi Eskola S. Pedro] ne’e relasiona ho publikasaun Suara Timor Lorosae nian (STL 23 Fevereiru 2010)”.
Padre Martinho nudar ema intelektual tuir loloos buka hatene uluk, desizaun eskola nian hasai aluna sira maka uluk ka STL maka publika uluk foto sira nee? Karik Padre Martinho ba investiga ho seriu duni sei hetan katak, desizaun hasai aluna na’in 8 halo tiha ona hosi Diretor Eskola S. Pedro loron hira antes hosi publikasaun foto iha jornal STL. Foto aluna na’in 5 nebee STL publika, hetan hosi facebook. Foto nee foin STL hetan depois de Padre Domingos, Diretor Eskola S. Pedro nian hasai tiha ona aluna na’in 8 nee. Tanba nee, husu ba Padre Martinho labele fila lia no koko manipula opiniaun publika. Ami bele garante ba Padre Martinho katak, karik Eskola S. Pedro la espulsa aluna sira hosi eskola maka STL mos la sei hakerek buat ruma kona ba aluna sira nee, sa tan tau sira nia foto iha jornal. Hasai aluna sira hosi eskola maka sai notisia no sai problema ho polemika, la’os foto nebee Padre Martinho uza hodi ataka ho dezakredita STL nee.
Ami nia publikasaun ba foto hanesan meio ida hodi loke ema nia matan katak aluna sira nia hatais ne’e la’os buat grave tebes ida hodi simu kastigu ida todan hosi eskola no iha sorin seluk ami hakarak eskola tenki responsabiliza ba edukasaun aluna sira nian, la’os duni sai sira hanesan nee de’it. Tuir ami hatene, atu fo kastigu ba alunu ida tenki tuir nia faze. Tenki bolu uluk atensaun ba alunu/a sira kuandu sira halo sala, bolu mos atensaun ba inan-aman sira hodi hamutuk ho eskola hodi oin-sa eduka oan sira. Fo biban ba alunu/a sira hodi hadi’a an, kuandu labele ona maka foin hasai sira. Agora hau husu, dala hira ona maka eskola bolu atensaun ba aluna sira halo sala nee? Dala hira ona maka eskola bolu atensaun ba inan-aman sira katak nia oan sira halo sala hodi bele tau matan ba oan sira hodi hadi’a nia sala? Keta la iha karik? Husu tok aluna na’in 8 ne’e ho nia inan aman sira, dala hira ona eskola bolu sira hodi fo hatene katak aluna sira nee nia komportamentu la diak? Hau hatene katak la iha, tanba hau nia sobrinha ida rasik mos hetan espulsaun hotu.
Padre Martinho mos dehan: “Hau fila ba Mindo ninia lamentasaun kona ba responsabilidade perante estudante feto sira ne’e. Ba hau (hanesan mos ba estudante sira nia inan-aman) – STL mak tenki buka dalan atu halo solusaun ne’e. Hau sujere: STL husu deskulpa ba eskola no estudante nia familia sira. Segundu, fasilita dialogo ho eskola seluk ne’ebe bele simu estudante sira ne’e. Ida ne’e mak dalan ‘elegante’ liu. La’os fase liman. Depois, nakfilak an ba tiha “moralista” diak ida”.
Padre Martinho matenek tebes, Eskola S. Pedro hasai tiha aluna sira depois lakohi fo rekomendasaun ka surat tranferensia ba aluna sira hodi muda ba eskola seluk, no aat liu tan telefone tun sa’e ba eskola privada sira seluk hodi labele simu aluna na’in 8 nee depois husu STL husu deskulpa ba eskola ho familia sira no fasilita dialogo ho eskola seluk hodi bele simu aluna sira nee. Ba Padre Martinho nia kuinesimentu, notisia edisaun 23 Fevereiru 2010 publika deit deklarasaun Padre Domingos, Diretor Eskola S. Pedro nian konaba razaun hasai estudante husi eskola. Estudante hirak nee, Diretor Eskola S.Pedro nian hasai loron hira antes ona hosi publika notisia nebee STL halo. Tanba nee, Padre Martinho labele fo todan no sala ba STL. STL ho intesaun diak atu oinsa bele defende estudante na’in 8 atu labele sai vitima ba sira nia hahalok ne’ebe dala ruma sira halo ho inkonsiente no nakar labarik sira iha kontesto positivo nia. Aat liu tan, hasai tiha aluna sira nee husi eskola, lakohi fo surat transferensia no ba hatete tan ba eskola seluk atu labele simu. Hau iha faktu konkretu kona ba buat hirak nee, tanba hau involve diretu iha laran atu buka eskola ba hau nia subrinha ida nebee sai vitima hotu ba desizaun Direitur Eskola S. Pedro nian. Sira balu la mosu iha foto, maibe tanba la’o hamutuk ho sira be hasai foto nee, sira hotu tenki simu kastigu todan hanesan. Nee la justu Padre Martinho.
Artigu nebee Padre Gusmao hakerek iha Timor Post laos deit la bazeia ba faktus no dadus, maibe nakonu ho insultu. No dala ruma mos Padre Martinho iha intensaun aat, atu denunsia STL nia aat (tuir gostu Padre Gusmao nian) hodi mobiliza opiniaun publiku atu lakon fiar ba jornal nee. Keta Padre laran moras tanba artigu hirak nebee STL la hatun, entaun buat hotu sai klaru ona hanesan esplikasaun iha leten. Besik Pascoa ona diak liu ba hamoos ita salan.
Dala ida tan, STL nian tulun aluna sira nee maka hodi divulga notisia ho foto aluna sira nian hodi ema hotu bele loke matan katak desizaun Eskola S. Pedro nian sala tanba, em vez de eduka aluna sira be halo sala nee, espulsa tiha sira hosi eskola depois lakohi fo surat transferensia ba eskola seluk. Ida ne’e la’os ajuda Padre Martinho, ida nee atu distrui labarik sira nia futuru. Tanba ami nia publikasaun nee maka halo deputado sira ho membru Governo balu hodi ko’alia no buka solusaun ba aluna sira iha nebee aluna sira nee agora kontinua ona nia estudus iha eskola sira publika sem surat transferensia hosi Eskola S. Pedro. Eskola S. Pedro ho Padre Martinho nia ajuda iha nebee? Felizmente eskola publika simu ona aluna sira nee, so Padre Martinho maka la iha informasaun no sei hanoin aluna sira nee sei abandonada hanesan Eskola S.Pedro abandona sira. Tanba mos ami nia publikasaun nee maka halo ema barak ko’alia no buka solusaun ba sira. Karik ami la publika no nonok tiha de’it, ohin loron aluna sira nee la hatene loos atu ba nebee, tanba Eskola S. Pedro rasik lakohi fo surat transferensia ba sira. Padre Martinho bele ba husu ba aluna sira ho nia inan-aman sira, Eskola S. Pedro fasilita sira hodi muda ba eskola seluk ka lae?
Tanba ami nia publikasaun ne’e maka hodi deputadu sira ho membru Governu sira la konkorda ho desizaun eskola nian nebee lori Padre Martinho dehan: “Hau mos la bele imajina, wainhira membru PN ba husu klarifikasaun ba Padre Domingos Santos, SDB (= Amo Ameu). Nune’e mos, husi SEPI la hatudu sira nia pozisaun ne’ebe klaru kona ba kazu espulsa estudante feto ualu ne’e. Ba hau, vizita ba Amo Ameu hanesan deit ho “sentensa” husi “tribunal” ida katak Escola Katolika mos halo sala hodi espulsa estundate hirak ne’e. Ho “subtlety” (secara halus), membru PN hakarak kongkalikong ho STL atu kondena Escola Katolika”.
Atu ko’alia de’it kona ba halo sala, la iha ema ka instituisaun ruma to’o ohin loron livre hosi sala. Igreija Katolika rasik lori tinan naruk tebes hodi rekuinese nia sala konaba jenosidiu nebee Nazi sira halo ba ema Judeu sira. Foin lalais nee maka Igreja foin rekuiñese nia sala no husu deskulpa ba ema Judeu sira, tamba Igreija nonok deit hodi la liga jenosidiu nebee Nazi sira halo hasoru judeu sira. Nunemos kazu pedofilia ho violensia sexual iha Amerika, Australia, Holanda ho ikus liu iha Irlandia nebee sei iha investigasaun nia laran. Iha Amerika ho Australia Papa Bento XVI rekonese sala sira nee, hodi husu ona deskulpa ba vitima sira. Iha Amerika Igreija tenki hasai tan osan boot hodi fo kompensasaun ba vitima sira.
Tanba nee maka ami mos la fiar katak desizaun Eskola S. Pedro nian hasai aluna sira nee nudar desizaun ida loos tebes no nunka sala, tanba haree hosi aspetu edukasaun nian la loos, tanba la fo biban ba aluna sira hodi hadi’a an. Aat liu tan Padre Martinho hakarak mobiliza PN ho SEPI atu kontra STL liu hosi nia afirmasaun ida nunee: “… hau la rona notisia ruma katak membru PN ka SEPI ka ME bolu mos media komunikasaun (STL) atu husu tuir prosesu ka klarifikasaun kona ba publikasaun ida ne’e. Se, PN hakarak sai duni defensor ba “povu nia lian” entaun sira mos tenki kontra STL. Basa, media STL sai tiha ona “a dictatorship of relativism”. Signifika katak, buat ne’ebe STL halo ba estudante feto sira ne’e mak loos liu; no buat ne’ebe Amo Ameu halo ne’e mak sala. Sira halekar ema nia foto ne’e mak dalan loos; Amo Ameu halo edukasaun atu oinsa mak moris iha “delicadesa” (sopan santun) nudar estudante diak no familia Kristaun ne’ebe loos – sai sala fali”.
Karik Padre Martinho tuur no hanoin didiak, sei to’o iha konkluzaun ida katak tanba STL fo sai notisia nee maka hodi PN, SEPI ho ME buka tuir hodi hatene tanba sa maka hasai alunu sira, la’os mai husu uluk fali tanba sa maka publika foto sira nee. Buat nebee sai kauza ou problema nia hun la’os tanba publikasaun foto nee maibe desizaun nebee hasai aluna sira nee maka hanesan nia kauza. Tanba desizaun nee sala maka PN, SEPI ho ME mos la kontra STL maibe sira hotu hamutuk buka solusaun ba aluna sira nee, la’os hanesan eskola nebee fase liman no abandona aluna sira hodi lakohi fo surat transferensia ba aluna sira hodi muda ba eskola sira seluk.
Padre Martinho koko desvia atensaun tun sa’e, la haree ba desizaun ida hasai aluna sira, maibe halai fali ba publikasaun foto iha STL. Depois buka halo justifiksaun falsu ida tan hodi dehan publikasaun foto iha jornal nee maka lori Padre Domingos hasai aluna sira. Maibe haluha tiha katak desizaun hasai aluna sira halo tiha ona molok STL publika notisia kona ba ida ne’e. Publikasaun foto ikus liu ona, labele tau fali buat nebee mosu ikus liu ba fali oin.
Atu Padre Martinho hatene, eskola la’os fatin atu hanorin de’it “sopan santun”, maibe mos fatin atu aprende siensia. Karik fatin atu aprende de’it “sopan santun”, dala ruma eskola mos ita la presiza ida, tanba ita nia inan-aman sira la eskola mos sira hatene hela “sopan santun” maibe siensia tuir evolusaun mundu nian maka sira kurang. Se ita duni aluna sira hosi eskola no taka hotu dalan ba sira atu kontinua nia estudus, oin-sa maka atu hanorin “sopan santun” ho siensia ba sira?
Amo Martinho dehan nune’e: “Hau hatene katak, Amo Ameu hasoru konflitu boot wainhira “espulsa” estudante sira ne’e. Nudar direitor eskola ida, nia tenki iha “coragem” (keberanian) atu mantein disiplina, hametin ordem no harii kualidade edukasaun. Nudar Amo-lulik, nia tenki hatudu “generosidade” (ketulusan) hodi fo tulun ba estudante sira. Ninia rezultadu, nia hasai estudante sira ne’e; maibe la fo informasaun ba eskola seluk hodi hamate sira nia futuru”.
Ami mos foti xapeu ba Padre Ameu, tanba nia la buka haboot polemika nee, nia hili nonok. Problema ba ami maka mosu Padre Martinho hakarak sai salvador, maibe mai ho buat sira falsu de’it hodi deskarega ninia frustrasaun tanba de’it artigu nebee ami la publika.
Kuandu ita ko’alia kona ba “jenerozidade” nee signifika ita fo buat ida sem hein hetan buat seluk, tanba ita fo ho laran tomak. Sa jenerozidade maka aluna sira nee hetan? Sira hetan tiha ona espulsaun hosi eskola depois la hetan mos surat transferensia hodi muda ba eskola sira seluk. Ida nee goza ho insultu ida ba aluna ho nia familia sira. La ajuda buat ida maibe haklaken ba ema tomak katak ajuda tiha ona. Nee so “maulohi” sira maka bele halo ida nee.
Padre Martinho mos sita diak tebes Jesus Kristu nia hanorin nebee dehan ba feto (prostituta): “la’o ba, no keta halo sala tan”. Jesus haruka feto nee ba tiha de’it ka haruka nia apostolo sira hodi tuir hanorin buat diak nafatin ba nia?. Nusa maka kada domingu ita ba missa hodi rona esplikasaun? Ida nee la’os meio ida hodi bolu atensaun ba sarani sira hodi labele halo sala tan? Ita nunka rona padre ruma dehan “la ba, no keta halo sala tan no lalika mai tuir missa ona”. Se ema boot mos ita tuituir ba hanorin hodi labele halo sala, nusa maka labarik sira nebee sei presiza aprende buat barak iha nia vida ita duni tiha hosi eskola no taka oda-matan hotu ba sira?
Maria Madalena nebee Jesus Kristu perdoa nia sala nee ema boot, la’os ema otas ki’ik hanesan aluna sira S. Pedro nian nebee hetan espulsaun ona nee. Aluna sira sei atravesa faze tranzisaun iha nia moris. Sira presiza akompañamentu hosi inan-aman ho eskola, la’os eskola duni sai sira no abandona sira.
Padre Martinho mos dehan: “… Ikus mai, STL mos halo “pleidoi” (defende an) iha sira nia kolom “Husi Ami” hodi hatudu sira nia “moralista” no husu inan/aman, instituisaun edukasaun no Igreja Katolika atu bele servisu maka’as liu tan atu hanorin moral”.
STL hatene katak Igreija, liliu amululik sira maka nudar defensor moral diak nian, tanba nee STL husu ba Igreija atu tulun hanorin aluna sira be la’o sala nee, la’os atu duni sai sira hosi eskola no hosik sira monu. Ida nee papel prinsipal Padre sira nian, la’os ema baibain sira nian. Se Padre Martinho dehan sira nia papel la’os defende moral ho etika entaun dehan fali tok ba sarani sira, Padre sira nia papel maka ida nebee.
Dala ida tan, hau kontinua dehan Padre sira iha dever moral atu hanorin, hatudu dalan loos ba aluna sira, la’os duni sai sira husi eskola hanesan fali labarik sira halo sala boot nebee labele hetan perdaun.
Padre Martinho sita Mindo nia deklarasaun katak “Mindo ko’alia kona ba “kode etik” (codigo de conduta) iha jornalismu atu hetan notisia ka informasaun liu husi dalan ne’ebe justu no legal. No Mindo lamenta tebes ba STL nia hahalok hodi publika foto pribadi iha jornal hodi la husu lisensa ba estudante feto nain ualu ne’e”.
Situasaun ida nee hatudu deit ita boot na’in rua nia nia frakeza basaa, notisia STL edisaun 23 Fevereiru nee bazeia ba informasaun nebee Direitur Eskola S. Pedro fo ba STL depois de hasai tiha ona estudante hirak nee husi eskola. La’os STL naran tuur-tuur hodi fabrika notisia hanesan Padre Martinho halo nebee dehan STL nia oplah sa’e tanba publika aluna sira nia foto. Foto nebee privadu ita rai iha ita nia album iha uma, la’os tau iha facebook, iha internet hodi ema hotu iha mundo ba haree.
Foto nebee publika iha STL laos foto dramatiku ruma, la’os foto nebee halo “fulun hamrik”, “vulgar” ou “erotica” hanesan Padre Martinho fo marka ona ba labarik sira nee, foto nee sei diak liu malae ho Timor sira nebee hariis tasi iha Area Branca ou fatin seluk. Sira nia sala maka hatais farda, karik la hatais farda eskola mos nem hakarak liga tan. Hosi nee ita bele nota, eskola buka salva uluk farda, salva uluk buat maten ida, depois maka foin haree aluna sira. Eskola S. Pedro salva tiha ona nia farda ho nia Instituisaun no fo tebe ida ba aluna sira hodi labele sama ain-tan iha eskola depois maka tula sala fali ba STL nia leten.
Kona ba foto nebee STL publika ho intensaun ida katak foto nee buat bain bain deit, la’os hanesan rumoris nebee sirkula iha publiku katak estudante S. Pedro halo filme aat ou hanesan Padre Martinho dehan labarik sira nia hatais “vulgar” no “erotica”. Publikasaun foto simplesmente atu hamate rumoris la’os atu exploita hodi hetan benefisiu. Foto nee mosu iha facebook, kuandu sai ona iha internet la’os ona buat privadu, maibe sai atensaun publiku nasional no internasional. Internet la’os hau, Mindo no Padre Martinho mesak maka le, maibe mundu tomak bele asesu ba Internet. Tanba nee Mindo ho Padre Martinho Gusmao laiha direitu atu fo sansaun katak STL hetan foto liu dalan nebee laloos. Ami hatene no kompriende etika, tanba ami bergulat ho media durante tinan barak ona.
Padre Martinho dehan: “Tuir hau nia hare, publikasaun foto ne’e nudar parte ida husi “eksploitasaun” ba alin feto nain 8 ne’e! Tan sa? Tan wainhira publika foto vulgar ka semi erotica, entaun publiku hakarak sosa jornal. STL hetan foto eksklusivu ida ne’e atu faan ka hasae sira nia oplah. Economicamente, STL hetan lukru no rendimentu makaas. Sa tan sira hetan foto gratis. Maski, iha konteudu ida ne’e sira “sakrifika” (vitimizasaun) ona alin feto sira. Sira manan “osan” husi ema seluk nia susar. Depois, osan ne’e sira mesak mak han. Alin feto nain 8 ne’e han deit ema seluk nia piadas no insultus, ka kondenasaun”.
Deklarasaun Padre Martinho nian la reflekte liu ninia kualidade nudar intelektual nebee kredivel basaa, la kaer ba factum ho dactum nebee nia gosta uza. Ida nee hatudu deit Padre Martinho nia frakeza, tanba deklarasaun nee hatudu deit ninia pobreza (kiak) iha hanoin, analize no halibur data ho fakta. Deklarasaun nee nakonu ho emosaun, tanba la kumpriende lala’ok jornal nian no la kuiñese situasaun ekonomia povu Timor nian. Povu Timor nia gostu ou minat ba le seidauk makaas nune’e mos susar tebtebes atu hasai osan 50 centavos ida hodi sosa jornal. Taxa analfabeto ho dezempregu mos sei aas. Oin-sa maka sira hakarak sosa uluk jornal enkuantu sira nia nesesidade baziku sira seluk sei barak tebes?
Padre Martinho hola konkluzaun ho iis boot katak STL hetan benefisiu boot ho foto nee. Se Padre Martinho nudar ema intelektual no investigador ida, tuir loloos mai iha STL nia fatin hodi buka hatene rendimentu STL edisaun 23 Fevereiru 2010 hira, kompara ho edisaun sira seluk. Nia oplah sa’e ka tun ka iha fatin hela. Iha situasaun ida agora nee, karik ema ida sosa jornal rua tolu iha edisaun 23 Fevereiru 2010 nee, entaun STL nia oplah sa’e duni, maibe ema be sosa nee maka nafatin hela de’it, oin-sa maka dehan oplah sa’e? Keta Padre Martinho mesak sosa jornal atus ida tanba foto nebee STL publika nee entaun oplah STL nian sa’e duni. Maibe ami la fiar Padre Martinho sosa, tanba nia dehan haree de’it foto ne’e nia “fulun hamrik”, signifika nia la gosta. Se iha loron nee Padre Martinho la sosa, lojikamente oplah tun, la’os sa’e ou mantem ho oplah nebee baibain iha. Maibe hanesan baibain ona, Padre Martinho prefere hatais batina matan-dook nian duke batina Padre sira nian hodi konserva ninia kredibilidade. Hatene deit inventa, maibe la haree ba faktus no realidade nebee iha. Se atu sai riku karik, foto nee la’os publika iha pagina 12 rubrika edukasaun, maibe publika iha primeira pajina atu bolu ema nia atensaun atu sosa jornal, la’os ba subar fali iha klaran ou kotuk. No atu buka riku hosi buat sira hanesan nee diak liu tau foto sira ema kuiñesida sira nian, hanesan Paris Hilton, Madona, Demi Moore ho seluseluk tan, la’os tau fali aluna sira nebee ema ruma nunka kuiñese nee. Ema kuiñesida sira nebee profissional halo filme “erotica” nian no barak hetan iha internet mos ami la publika ona, sa tan ida ema sira deskoñesida nebee hatais baibain de’it. So ema bulak maka ba esplora fali ninia sobrinha sira nia problema iha jornal hodi buka lukru ou benefisiu. STL nunka esploita frakeza labarik sira nian hodi buka diak no goza ho ema nia sofrimentu, tanba ami hatene katak ami mos iha oan.
Padre Martinho mos halo deklarasaun katak: “Maski hau kumprende media komunikasaun Timor Leste nia situasaun no profesionalismu ne’ebe sei kiak, maibe hau la bele aseita “eksplorasaun” ba Timor oan rasik. Iha kazu publikasaun foto estudante sira ne’e hau sente “ngeri” (isin fulun hamrik): STL halo estudante sira nudar vitima depois ‘faan’ sira nia sofrimentu atu manan osan”.
Dala ida tan Padre Martinho hatun rasik ninia kualidade nudar intelektual tanba la fundamenta ninia argumentu ho data nebee forti. Padre Martinho hakerek hanesan nia hatene loloos rendimentu STL loron loron nian. Padre Martinho buka rasionaliza no bobar publiku sira katak ho foto aluna sira nian nee STL hetan ona jutaan ka miloens dollar hodi moris tinan ba tinan. Oplah STL nafatin deit husi tinan 2000 too agora sei nafatin, la sa’e la tun. STL estavel ona no iha rendimentu ida definitivu natoon ona hodi zere jornal la’o to’o agora. STL la’os hanesan Oasis no Fini nebee foin buka manan forma, no balu seidauk hetan forma mate nurak tiha ona. STL iha nia forma tiha ona, keta artigu Padre Martinho nia iha Timor Post ne’e nudar esforsu ida hodi enfrakese ou marjinaliza STL karik tanba nee husu ba PN, SEPI ho ME hodi kontra STL. Nee so Padre Martinho maka bele hatene tanba ami la’os matan-dook atu siik.
Padre Martinho buka bobar tan publiku sira ho konseitu “Kitsch” hanesan nia rasik esplika: “Kitsch” (Jer) mosu iha filosofia estetika. Iha ne’e, ema (artista) ida hanoin atu hatudu buat furak (beleza; karya keindahan) ida, maibe hamosu deit sentimentu aat (brengsek; jijik; murahan). Atu sai konkretu liu, STL publika foto sira ne’e hanesan ‘estetika’ ida, maibe halo familia, eskola no publiku sinti laran aat (disgostu). Ninia konsekuensia, halo katak Timor tomak akuza alin feto sira ne’e nudar sala nain. STL sinti an hanesan ‘defensor’ ba moral diak nian. Depois STL husu Igreja Katolika atu fo lisensa ba sira (ka justifika sira) hodi “tuda fatuk” ba estudante feto sira ne’e”.
Hau lakohi ko’alia bobar tun bobar sa’e, fatuk nebee ami hakarak tuda la’os ba aluna sira, maibe ba desizaun Eskola S. Pedro nian nebee sala no la edukativu. No fatuk ida nee ida mos ba Padre Martinho rasik tanba apoia desizaun nebee sala no la edukativu. Alunu sira la’os militar no atu hanorin sira tuir militar nian nebee sala tenki hasai liu kedas. Militar sira mos hanesan, ema sei investiga lai sira nia sala todan to’o iha nebee, la’os hasai kedas hanesan Padre Martinho koko manipula opiniaun publika nee.
Padre Martinho mos dehan: “Media komunikasaun la bele halo kampaina kona ba “pergaulan bebas” depois halo sistema edukasaun no uma kain sira sai rahun”.
Hafoin le tiha Padre Martinho Gusmao nia artigu iha Forum Haksesuk (22/03/2010) ho Timor Post (23/03/2010), hau hanoin artigu ne’e merese hetan resposta ruma tanba halo atake ho insultu violentu ida ba STL.
Padre Martinho hatene di’ak tebes kode etika jornalizmu nian, tanba nee, nia rasik hanorin ba Mindo Tylycai nune’e: “Mindo koloka problema ida ne’e husi aspektu “kode etik jurnalistik”. Maibe, tuir kode etik (codigo de conduta) lolos karik, Mindo tenki hakerek ba STL. Hau la hatene tan sa mak publika fali iha TP. Nune’e mos, tuir kode etik hau tenki hakerek ba STL. Maibe, hau iha esperiensia aat (pengalaman buruk) ho STL. Tan, dala tolu (3x) ona STL akuza Igreja Katolika hodi halo opiniaun falsu atu manipula publiku kona ba Uma Kreda. Hau hakerek opiniaun atu defende Uma Kreda, maibe sira la publika. Hau deskonfia, keta halo Mindo hakerek ona ba STL mak sira halo “boycott” karik? (Hanesan STL boycott hau nia artigu)”.
Hau la kumprende Padre Martinho Gusmao nian hanoin ho hahalok tanba nia hanorin Mindo Tylycai atu halo buat loos tuir kode etiku jornalista nian, maibe nia rasik hili haksoit tama ba sala ida ne’e nia laran hodi la hakerek ba STL maibe hakerek fali ba Forum Haksesuk ho Timor Post. Hahalok ida nee halo hau mos sai laran rurua atu tuir Padre Martinho nia hanoin ho doutrina ne’ebe durante nee nia haklaken, tanba nia hatene hela buat ida sala maibe nia soe tama an nafatin ba sala nee nia laran.
Tanba tuir mos kode etiku jornalista nian, hau haruka ona hau nia resposta nee ba Forum Haksesuk, tanba artigu Padre Martinho nia publika uluk iha Forum Haksesuk (22/03/2010). Atu leitor sira STL nian mos bele tuir, hau mos publika iha jornal STL rasik.
Atu hamoos an hosi tahu, Padre Martinho koko uza sabaun falsu hamoos an liu hosi bosok publiku ho nia an rasik ho prezunsaun (prasangka) ida katak nia “iha esperiensia aat (pengalaman buruk) ho STL. Tan, dala tolu (3x) ona STL akuza Igreja Katolika hodi halo opiniaun falsu atu manipula publiku kona ba Uma Kreda. Hau hakerek opiniaun atu defende Uma Kreda, maibe sira la publika”. Atu halo nia bosok nee bele sai kompletu no kaber liu tan, Padre Martinho mos tenta sai matan-dook hodi dehan “Hau deskonfia, keta halo Mindo hakerek ona ba STL mak sira halo “boycott” karik? (Hanesan STL boycott hau nia artigu)”. Bazeia ba teroria matan-dook nian nee, Padre Martinho buka justifika ninia razaun la haruka ninia artigu ba STL maibe ba fali Timor Post. Ami admira ema intelektual ida bele sai fali matan-dook hodi siik tun siik sa’en to’o siik sala hanesan matan-dook sira loloos.
Hau husu Padre Martinho bele deskansa ho hakmatek, lalika laran taridu no preokupa ba STL atu halo boikota ou halo sensura ruma ba ita boot na’in rua nia artigu, basaa, artigu sira nebee hateten aat ami mos ami la laran rurua hatun. Artigu sira dehan STL hanesan “Koran milisi”, “Jornal SGI” no “Jornal STL Traidor” ho seluk-seluk tan mos ami brani hatuun, tanba Politika Redasaun nian desde uluk kedas deside ona katak tenke loke aan ba kritika hotu-hotu. Politika Redasaun STL nian kona ba ida nee seidauk muda. Maibe atu fo hatene de’it ba Padre Martinho katak publikasaun notisia ka artigu, iha mundu nee tomak, so Redaksaun de’it maka bele seleksiona notisia ho artigu nebee maka importante no hetan uluk prioridade atu publika. Ami nia jornal demokratiku tebes, ema kritika ami mos ami publika. Timor foin ukun-an ami hakarak enkoraja ema hotu bele hakerek no sai kritiku ba problemas hotohotu ne’ebe iha, inkluindu buat sira tabu ba ema balu maibe ohin loron sai mos problema ne’ebe presiza diskuti publikamente hanesan edukasaun seksual to’o pratika amoral balu nebee agora sei subar metin no tabu ba sosiedade Timor nian, maibe iha rai seluk loke sai hotu ona. Tanba ami lakohi Timoroan sira sai nafatin hanesan “manduku iha nuu kakung okos”.
Tanba razaun hirak nee maka ami hakarak loke diskussaun ho debate liu hosi ami nia motto “STL nudar matadalan ba sosiedade livre” atu ema bele espresa nia hanoin ho livre tanba tinan barak Timoroan sira moris iha opresaun nia laran no labele espresa sira nia hanoin ho sentimentu ho livre. Tanba mos ida nee maka ami simu no publika Padre Martinho nia artigu ho artigu Timoroan sira seluk nian.
Karik Padre Martinho iha boa fe, tuir loloos husu ba ami hodi esplika diak liu tanba sa la publika aritgu ida relasiona ho deklarasaun amu Bispu D. Ricardo nian no husu mos ba ami konaba ita boot nia belun Mindu Tylycai haruka artigo ba STL ou lae duke nakfilak an ba matan-dook hodi siik hosi dook no siik sala tan. Tanba Padre Martinho koko sai matan-dook no koko bosok publiku ho nia an rasik, maka hau nia dever atu fo hatene Padre Martinho lalika sai matan-dook tanba ema ida labele sai matan-dook ho Padre hotu dala ida, tanba matan-dook bosok ita barak ona. Padre Martinho nudar ema filozofo no intelektual, tuir lolos ba buka hatene, la’os tuur iha fatin hodi naran siik. Tanba Padre Martinho siik barak ona, tuir mai ami hakarak ko’alia kona ba factum ho datum nebee ita boot gosta ko’alia.
Dahuluk Padre Martinho la onesta ba nia an rasik basaa, Padre dehan haruka artigu tolu ba STL. Tuir hau hatene, Padre Martinho lori artigu rua mai ami. Mindo Tylycai nian, ami la hatene se maka ida nee, nia artigu mos ami la simu no ami lakohi sai matan-dook hodi siik nia artigu entrega ba se no tansa publika iha Timor Post. Buat nebee loos maka nee, ami la simu artigu tolu hosi Padre Martinho, ami simu artigu rua de’it, la’os tolu hanesan Padre nia halerik ou reklamasaun iha Timor Post nee. Ami mos la simu artigu ruma hosi ema ruma ho naran Mindo Tylycai.
Daruak Padre Martinho hatene hela maibe halo finje la hatene tanba sa maka ninia artigu rua ne’e ami la publika. Tanba Padre Martinho halo finje la hatene, ami iha obrigasaun atu esplika ba publiku ho sarani tomak hodi haree se maka bosok.
Los duni, ami simu artigu hosi Padre Martinho, artigu rua la’os tolu hanesan Padre nia halerik nee. Razaun ami la publika artigu rua ne’e maka ida dahuluk tanba problema tekniku. STL labele publika tanba la konsege loke dokumentu nee, tanba Padre Martinho uza programa Windows 2007 hodi grava dokumentu nee, enkuantu ami nia komputador ho windows 2003. STL rasik husu ba Padre Martinho atu haruka artigu nee mai ami liu hosi programa ou formatu nebee bele loke iha komputador STL nian. Padre Martinho la halo buat nebee ami husu maibe ba imprimi tiha artigu nee iha surat tahan lubuk ida maka lori mai STL. Iha momentu nebaa hau dehan ba Padre Martinho katak “ida nee ami labele ketik ulang, ami tauk keta ketik sala, Padre bele dehan STL halo manipulasaun, hau husu favor Padre lori deit USB mai ho file nebee formatadu ona hodi bele loke iha windows 2003”. Maibe Padre la lori mai too agora depois mosu iha Timor Post hodi halo propaganda baratu katak ami lakohi publika nia artigu.
Artigu ida seluk relasiona ho deklarasaun amu Bispo Dili, D. Alberto Ricardo nian, karik la sala, iha momentu inagurasaun Katedral Dili, iha loron 8 fulan Dezembru tinan 2009. Artigu Padre Martinho nian kontraria ho deklarasaun amu Bispu D. Ricardo nian. Padre Martinho fo sala ba STL katak STL maka sita ka kutip sala deklarasaun amu bispu D. Ricardo nian. STL lakohi publika tanba lakohi hamosu polemika, tanba gravasaun deklarasaun orijinal ami Bispu Ricardo nian la’os deit publika iha Jornal STL maibe passa mos iha Televizaun STL nian nebee hatudu momoos ami la sita sala buat ruma. Karik Padre Martinho isin kamaan bele hakat liu mai STL hodi haree no rona rasik gravasaun nee, ami kutip sala ou ita boot maka rona sala ka ita bot matenek tebes bainhira lahatene maibe badinas halo komentario.
Tanba razaun hirak nee ami la publika Padre Martinho nia artigu rua ne’e, maibe artigu sira seluk hosi Padre Martinho nian, ami sempre publika, hahu hosi artigu sira nabilang nian to’o malahok nian. Ami publika Padre Martinho nia artigu la’os foin iha ukun an nia laran ne’e, maibe hahu kedas hosi tempu okupasaun Indonezia nian. Tanba de’it artigu rua ne’ebe ami la publika tanba razaun sira iha leten maka halo Padre Martinho laran moras, no jeneraliza katak ami halo boikota ba ninia artigu sira, ami hanoin ne’e falta de onestidade intelektual no injustisa ida mai ami STL no liuliu Padre ida maka hakerek buat bosok bele halo ami sarani mos lakon fiar ba matadalan moral sira nian.
Agora ita haree fali parte seluk. Padre Martinho hakat tuir Mindo Tylycai nia ain-fatin hodi dehan nune’e: “Kazu espulsa [aluna na’in 8 hosi Eskola S. Pedro] ne’e relasiona ho publikasaun Suara Timor Lorosae nian (STL 23 Fevereiru 2010)”.
Padre Martinho nudar ema intelektual tuir loloos buka hatene uluk, desizaun eskola nian hasai aluna sira maka uluk ka STL maka publika uluk foto sira nee? Karik Padre Martinho ba investiga ho seriu duni sei hetan katak, desizaun hasai aluna na’in 8 halo tiha ona hosi Diretor Eskola S. Pedro loron hira antes hosi publikasaun foto iha jornal STL. Foto aluna na’in 5 nebee STL publika, hetan hosi facebook. Foto nee foin STL hetan depois de Padre Domingos, Diretor Eskola S. Pedro nian hasai tiha ona aluna na’in 8 nee. Tanba nee, husu ba Padre Martinho labele fila lia no koko manipula opiniaun publika. Ami bele garante ba Padre Martinho katak, karik Eskola S. Pedro la espulsa aluna sira hosi eskola maka STL mos la sei hakerek buat ruma kona ba aluna sira nee, sa tan tau sira nia foto iha jornal. Hasai aluna sira hosi eskola maka sai notisia no sai problema ho polemika, la’os foto nebee Padre Martinho uza hodi ataka ho dezakredita STL nee.
Ami nia publikasaun ba foto hanesan meio ida hodi loke ema nia matan katak aluna sira nia hatais ne’e la’os buat grave tebes ida hodi simu kastigu ida todan hosi eskola no iha sorin seluk ami hakarak eskola tenki responsabiliza ba edukasaun aluna sira nian, la’os duni sai sira hanesan nee de’it. Tuir ami hatene, atu fo kastigu ba alunu ida tenki tuir nia faze. Tenki bolu uluk atensaun ba alunu/a sira kuandu sira halo sala, bolu mos atensaun ba inan-aman sira hodi hamutuk ho eskola hodi oin-sa eduka oan sira. Fo biban ba alunu/a sira hodi hadi’a an, kuandu labele ona maka foin hasai sira. Agora hau husu, dala hira ona maka eskola bolu atensaun ba aluna sira halo sala nee? Dala hira ona maka eskola bolu atensaun ba inan-aman sira katak nia oan sira halo sala hodi bele tau matan ba oan sira hodi hadi’a nia sala? Keta la iha karik? Husu tok aluna na’in 8 ne’e ho nia inan aman sira, dala hira ona eskola bolu sira hodi fo hatene katak aluna sira nee nia komportamentu la diak? Hau hatene katak la iha, tanba hau nia sobrinha ida rasik mos hetan espulsaun hotu.
Padre Martinho mos dehan: “Hau fila ba Mindo ninia lamentasaun kona ba responsabilidade perante estudante feto sira ne’e. Ba hau (hanesan mos ba estudante sira nia inan-aman) – STL mak tenki buka dalan atu halo solusaun ne’e. Hau sujere: STL husu deskulpa ba eskola no estudante nia familia sira. Segundu, fasilita dialogo ho eskola seluk ne’ebe bele simu estudante sira ne’e. Ida ne’e mak dalan ‘elegante’ liu. La’os fase liman. Depois, nakfilak an ba tiha “moralista” diak ida”.
Padre Martinho matenek tebes, Eskola S. Pedro hasai tiha aluna sira depois lakohi fo rekomendasaun ka surat tranferensia ba aluna sira hodi muda ba eskola seluk, no aat liu tan telefone tun sa’e ba eskola privada sira seluk hodi labele simu aluna na’in 8 nee depois husu STL husu deskulpa ba eskola ho familia sira no fasilita dialogo ho eskola seluk hodi bele simu aluna sira nee. Ba Padre Martinho nia kuinesimentu, notisia edisaun 23 Fevereiru 2010 publika deit deklarasaun Padre Domingos, Diretor Eskola S. Pedro nian konaba razaun hasai estudante husi eskola. Estudante hirak nee, Diretor Eskola S.Pedro nian hasai loron hira antes ona hosi publika notisia nebee STL halo. Tanba nee, Padre Martinho labele fo todan no sala ba STL. STL ho intesaun diak atu oinsa bele defende estudante na’in 8 atu labele sai vitima ba sira nia hahalok ne’ebe dala ruma sira halo ho inkonsiente no nakar labarik sira iha kontesto positivo nia. Aat liu tan, hasai tiha aluna sira nee husi eskola, lakohi fo surat transferensia no ba hatete tan ba eskola seluk atu labele simu. Hau iha faktu konkretu kona ba buat hirak nee, tanba hau involve diretu iha laran atu buka eskola ba hau nia subrinha ida nebee sai vitima hotu ba desizaun Direitur Eskola S. Pedro nian. Sira balu la mosu iha foto, maibe tanba la’o hamutuk ho sira be hasai foto nee, sira hotu tenki simu kastigu todan hanesan. Nee la justu Padre Martinho.
Artigu nebee Padre Gusmao hakerek iha Timor Post laos deit la bazeia ba faktus no dadus, maibe nakonu ho insultu. No dala ruma mos Padre Martinho iha intensaun aat, atu denunsia STL nia aat (tuir gostu Padre Gusmao nian) hodi mobiliza opiniaun publiku atu lakon fiar ba jornal nee. Keta Padre laran moras tanba artigu hirak nebee STL la hatun, entaun buat hotu sai klaru ona hanesan esplikasaun iha leten. Besik Pascoa ona diak liu ba hamoos ita salan.
Dala ida tan, STL nian tulun aluna sira nee maka hodi divulga notisia ho foto aluna sira nian hodi ema hotu bele loke matan katak desizaun Eskola S. Pedro nian sala tanba, em vez de eduka aluna sira be halo sala nee, espulsa tiha sira hosi eskola depois lakohi fo surat transferensia ba eskola seluk. Ida ne’e la’os ajuda Padre Martinho, ida nee atu distrui labarik sira nia futuru. Tanba ami nia publikasaun nee maka halo deputado sira ho membru Governo balu hodi ko’alia no buka solusaun ba aluna sira iha nebee aluna sira nee agora kontinua ona nia estudus iha eskola sira publika sem surat transferensia hosi Eskola S. Pedro. Eskola S. Pedro ho Padre Martinho nia ajuda iha nebee? Felizmente eskola publika simu ona aluna sira nee, so Padre Martinho maka la iha informasaun no sei hanoin aluna sira nee sei abandonada hanesan Eskola S.Pedro abandona sira. Tanba mos ami nia publikasaun nee maka halo ema barak ko’alia no buka solusaun ba sira. Karik ami la publika no nonok tiha de’it, ohin loron aluna sira nee la hatene loos atu ba nebee, tanba Eskola S. Pedro rasik lakohi fo surat transferensia ba sira. Padre Martinho bele ba husu ba aluna sira ho nia inan-aman sira, Eskola S. Pedro fasilita sira hodi muda ba eskola seluk ka lae?
Tanba ami nia publikasaun ne’e maka hodi deputadu sira ho membru Governu sira la konkorda ho desizaun eskola nian nebee lori Padre Martinho dehan: “Hau mos la bele imajina, wainhira membru PN ba husu klarifikasaun ba Padre Domingos Santos, SDB (= Amo Ameu). Nune’e mos, husi SEPI la hatudu sira nia pozisaun ne’ebe klaru kona ba kazu espulsa estudante feto ualu ne’e. Ba hau, vizita ba Amo Ameu hanesan deit ho “sentensa” husi “tribunal” ida katak Escola Katolika mos halo sala hodi espulsa estundate hirak ne’e. Ho “subtlety” (secara halus), membru PN hakarak kongkalikong ho STL atu kondena Escola Katolika”.
Atu ko’alia de’it kona ba halo sala, la iha ema ka instituisaun ruma to’o ohin loron livre hosi sala. Igreija Katolika rasik lori tinan naruk tebes hodi rekuinese nia sala konaba jenosidiu nebee Nazi sira halo ba ema Judeu sira. Foin lalais nee maka Igreja foin rekuiñese nia sala no husu deskulpa ba ema Judeu sira, tamba Igreija nonok deit hodi la liga jenosidiu nebee Nazi sira halo hasoru judeu sira. Nunemos kazu pedofilia ho violensia sexual iha Amerika, Australia, Holanda ho ikus liu iha Irlandia nebee sei iha investigasaun nia laran. Iha Amerika ho Australia Papa Bento XVI rekonese sala sira nee, hodi husu ona deskulpa ba vitima sira. Iha Amerika Igreija tenki hasai tan osan boot hodi fo kompensasaun ba vitima sira.
Tanba nee maka ami mos la fiar katak desizaun Eskola S. Pedro nian hasai aluna sira nee nudar desizaun ida loos tebes no nunka sala, tanba haree hosi aspetu edukasaun nian la loos, tanba la fo biban ba aluna sira hodi hadi’a an. Aat liu tan Padre Martinho hakarak mobiliza PN ho SEPI atu kontra STL liu hosi nia afirmasaun ida nunee: “… hau la rona notisia ruma katak membru PN ka SEPI ka ME bolu mos media komunikasaun (STL) atu husu tuir prosesu ka klarifikasaun kona ba publikasaun ida ne’e. Se, PN hakarak sai duni defensor ba “povu nia lian” entaun sira mos tenki kontra STL. Basa, media STL sai tiha ona “a dictatorship of relativism”. Signifika katak, buat ne’ebe STL halo ba estudante feto sira ne’e mak loos liu; no buat ne’ebe Amo Ameu halo ne’e mak sala. Sira halekar ema nia foto ne’e mak dalan loos; Amo Ameu halo edukasaun atu oinsa mak moris iha “delicadesa” (sopan santun) nudar estudante diak no familia Kristaun ne’ebe loos – sai sala fali”.
Karik Padre Martinho tuur no hanoin didiak, sei to’o iha konkluzaun ida katak tanba STL fo sai notisia nee maka hodi PN, SEPI ho ME buka tuir hodi hatene tanba sa maka hasai alunu sira, la’os mai husu uluk fali tanba sa maka publika foto sira nee. Buat nebee sai kauza ou problema nia hun la’os tanba publikasaun foto nee maibe desizaun nebee hasai aluna sira nee maka hanesan nia kauza. Tanba desizaun nee sala maka PN, SEPI ho ME mos la kontra STL maibe sira hotu hamutuk buka solusaun ba aluna sira nee, la’os hanesan eskola nebee fase liman no abandona aluna sira hodi lakohi fo surat transferensia ba aluna sira hodi muda ba eskola sira seluk.
Padre Martinho koko desvia atensaun tun sa’e, la haree ba desizaun ida hasai aluna sira, maibe halai fali ba publikasaun foto iha STL. Depois buka halo justifiksaun falsu ida tan hodi dehan publikasaun foto iha jornal nee maka lori Padre Domingos hasai aluna sira. Maibe haluha tiha katak desizaun hasai aluna sira halo tiha ona molok STL publika notisia kona ba ida ne’e. Publikasaun foto ikus liu ona, labele tau fali buat nebee mosu ikus liu ba fali oin.
Atu Padre Martinho hatene, eskola la’os fatin atu hanorin de’it “sopan santun”, maibe mos fatin atu aprende siensia. Karik fatin atu aprende de’it “sopan santun”, dala ruma eskola mos ita la presiza ida, tanba ita nia inan-aman sira la eskola mos sira hatene hela “sopan santun” maibe siensia tuir evolusaun mundu nian maka sira kurang. Se ita duni aluna sira hosi eskola no taka hotu dalan ba sira atu kontinua nia estudus, oin-sa maka atu hanorin “sopan santun” ho siensia ba sira?
Amo Martinho dehan nune’e: “Hau hatene katak, Amo Ameu hasoru konflitu boot wainhira “espulsa” estudante sira ne’e. Nudar direitor eskola ida, nia tenki iha “coragem” (keberanian) atu mantein disiplina, hametin ordem no harii kualidade edukasaun. Nudar Amo-lulik, nia tenki hatudu “generosidade” (ketulusan) hodi fo tulun ba estudante sira. Ninia rezultadu, nia hasai estudante sira ne’e; maibe la fo informasaun ba eskola seluk hodi hamate sira nia futuru”.
Ami mos foti xapeu ba Padre Ameu, tanba nia la buka haboot polemika nee, nia hili nonok. Problema ba ami maka mosu Padre Martinho hakarak sai salvador, maibe mai ho buat sira falsu de’it hodi deskarega ninia frustrasaun tanba de’it artigu nebee ami la publika.
Kuandu ita ko’alia kona ba “jenerozidade” nee signifika ita fo buat ida sem hein hetan buat seluk, tanba ita fo ho laran tomak. Sa jenerozidade maka aluna sira nee hetan? Sira hetan tiha ona espulsaun hosi eskola depois la hetan mos surat transferensia hodi muda ba eskola sira seluk. Ida nee goza ho insultu ida ba aluna ho nia familia sira. La ajuda buat ida maibe haklaken ba ema tomak katak ajuda tiha ona. Nee so “maulohi” sira maka bele halo ida nee.
Padre Martinho mos sita diak tebes Jesus Kristu nia hanorin nebee dehan ba feto (prostituta): “la’o ba, no keta halo sala tan”. Jesus haruka feto nee ba tiha de’it ka haruka nia apostolo sira hodi tuir hanorin buat diak nafatin ba nia?. Nusa maka kada domingu ita ba missa hodi rona esplikasaun? Ida nee la’os meio ida hodi bolu atensaun ba sarani sira hodi labele halo sala tan? Ita nunka rona padre ruma dehan “la ba, no keta halo sala tan no lalika mai tuir missa ona”. Se ema boot mos ita tuituir ba hanorin hodi labele halo sala, nusa maka labarik sira nebee sei presiza aprende buat barak iha nia vida ita duni tiha hosi eskola no taka oda-matan hotu ba sira?
Maria Madalena nebee Jesus Kristu perdoa nia sala nee ema boot, la’os ema otas ki’ik hanesan aluna sira S. Pedro nian nebee hetan espulsaun ona nee. Aluna sira sei atravesa faze tranzisaun iha nia moris. Sira presiza akompañamentu hosi inan-aman ho eskola, la’os eskola duni sai sira no abandona sira.
Padre Martinho mos dehan: “… Ikus mai, STL mos halo “pleidoi” (defende an) iha sira nia kolom “Husi Ami” hodi hatudu sira nia “moralista” no husu inan/aman, instituisaun edukasaun no Igreja Katolika atu bele servisu maka’as liu tan atu hanorin moral”.
STL hatene katak Igreija, liliu amululik sira maka nudar defensor moral diak nian, tanba nee STL husu ba Igreija atu tulun hanorin aluna sira be la’o sala nee, la’os atu duni sai sira hosi eskola no hosik sira monu. Ida nee papel prinsipal Padre sira nian, la’os ema baibain sira nian. Se Padre Martinho dehan sira nia papel la’os defende moral ho etika entaun dehan fali tok ba sarani sira, Padre sira nia papel maka ida nebee.
Dala ida tan, hau kontinua dehan Padre sira iha dever moral atu hanorin, hatudu dalan loos ba aluna sira, la’os duni sai sira husi eskola hanesan fali labarik sira halo sala boot nebee labele hetan perdaun.
Padre Martinho sita Mindo nia deklarasaun katak “Mindo ko’alia kona ba “kode etik” (codigo de conduta) iha jornalismu atu hetan notisia ka informasaun liu husi dalan ne’ebe justu no legal. No Mindo lamenta tebes ba STL nia hahalok hodi publika foto pribadi iha jornal hodi la husu lisensa ba estudante feto nain ualu ne’e”.
Situasaun ida nee hatudu deit ita boot na’in rua nia nia frakeza basaa, notisia STL edisaun 23 Fevereiru nee bazeia ba informasaun nebee Direitur Eskola S. Pedro fo ba STL depois de hasai tiha ona estudante hirak nee husi eskola. La’os STL naran tuur-tuur hodi fabrika notisia hanesan Padre Martinho halo nebee dehan STL nia oplah sa’e tanba publika aluna sira nia foto. Foto nebee privadu ita rai iha ita nia album iha uma, la’os tau iha facebook, iha internet hodi ema hotu iha mundo ba haree.
Foto nebee publika iha STL laos foto dramatiku ruma, la’os foto nebee halo “fulun hamrik”, “vulgar” ou “erotica” hanesan Padre Martinho fo marka ona ba labarik sira nee, foto nee sei diak liu malae ho Timor sira nebee hariis tasi iha Area Branca ou fatin seluk. Sira nia sala maka hatais farda, karik la hatais farda eskola mos nem hakarak liga tan. Hosi nee ita bele nota, eskola buka salva uluk farda, salva uluk buat maten ida, depois maka foin haree aluna sira. Eskola S. Pedro salva tiha ona nia farda ho nia Instituisaun no fo tebe ida ba aluna sira hodi labele sama ain-tan iha eskola depois maka tula sala fali ba STL nia leten.
Kona ba foto nebee STL publika ho intensaun ida katak foto nee buat bain bain deit, la’os hanesan rumoris nebee sirkula iha publiku katak estudante S. Pedro halo filme aat ou hanesan Padre Martinho dehan labarik sira nia hatais “vulgar” no “erotica”. Publikasaun foto simplesmente atu hamate rumoris la’os atu exploita hodi hetan benefisiu. Foto nee mosu iha facebook, kuandu sai ona iha internet la’os ona buat privadu, maibe sai atensaun publiku nasional no internasional. Internet la’os hau, Mindo no Padre Martinho mesak maka le, maibe mundu tomak bele asesu ba Internet. Tanba nee Mindo ho Padre Martinho Gusmao laiha direitu atu fo sansaun katak STL hetan foto liu dalan nebee laloos. Ami hatene no kompriende etika, tanba ami bergulat ho media durante tinan barak ona.
Padre Martinho dehan: “Tuir hau nia hare, publikasaun foto ne’e nudar parte ida husi “eksploitasaun” ba alin feto nain 8 ne’e! Tan sa? Tan wainhira publika foto vulgar ka semi erotica, entaun publiku hakarak sosa jornal. STL hetan foto eksklusivu ida ne’e atu faan ka hasae sira nia oplah. Economicamente, STL hetan lukru no rendimentu makaas. Sa tan sira hetan foto gratis. Maski, iha konteudu ida ne’e sira “sakrifika” (vitimizasaun) ona alin feto sira. Sira manan “osan” husi ema seluk nia susar. Depois, osan ne’e sira mesak mak han. Alin feto nain 8 ne’e han deit ema seluk nia piadas no insultus, ka kondenasaun”.
Deklarasaun Padre Martinho nian la reflekte liu ninia kualidade nudar intelektual nebee kredivel basaa, la kaer ba factum ho dactum nebee nia gosta uza. Ida nee hatudu deit Padre Martinho nia frakeza, tanba deklarasaun nee hatudu deit ninia pobreza (kiak) iha hanoin, analize no halibur data ho fakta. Deklarasaun nee nakonu ho emosaun, tanba la kumpriende lala’ok jornal nian no la kuiñese situasaun ekonomia povu Timor nian. Povu Timor nia gostu ou minat ba le seidauk makaas nune’e mos susar tebtebes atu hasai osan 50 centavos ida hodi sosa jornal. Taxa analfabeto ho dezempregu mos sei aas. Oin-sa maka sira hakarak sosa uluk jornal enkuantu sira nia nesesidade baziku sira seluk sei barak tebes?
Padre Martinho hola konkluzaun ho iis boot katak STL hetan benefisiu boot ho foto nee. Se Padre Martinho nudar ema intelektual no investigador ida, tuir loloos mai iha STL nia fatin hodi buka hatene rendimentu STL edisaun 23 Fevereiru 2010 hira, kompara ho edisaun sira seluk. Nia oplah sa’e ka tun ka iha fatin hela. Iha situasaun ida agora nee, karik ema ida sosa jornal rua tolu iha edisaun 23 Fevereiru 2010 nee, entaun STL nia oplah sa’e duni, maibe ema be sosa nee maka nafatin hela de’it, oin-sa maka dehan oplah sa’e? Keta Padre Martinho mesak sosa jornal atus ida tanba foto nebee STL publika nee entaun oplah STL nian sa’e duni. Maibe ami la fiar Padre Martinho sosa, tanba nia dehan haree de’it foto ne’e nia “fulun hamrik”, signifika nia la gosta. Se iha loron nee Padre Martinho la sosa, lojikamente oplah tun, la’os sa’e ou mantem ho oplah nebee baibain iha. Maibe hanesan baibain ona, Padre Martinho prefere hatais batina matan-dook nian duke batina Padre sira nian hodi konserva ninia kredibilidade. Hatene deit inventa, maibe la haree ba faktus no realidade nebee iha. Se atu sai riku karik, foto nee la’os publika iha pagina 12 rubrika edukasaun, maibe publika iha primeira pajina atu bolu ema nia atensaun atu sosa jornal, la’os ba subar fali iha klaran ou kotuk. No atu buka riku hosi buat sira hanesan nee diak liu tau foto sira ema kuiñesida sira nian, hanesan Paris Hilton, Madona, Demi Moore ho seluseluk tan, la’os tau fali aluna sira nebee ema ruma nunka kuiñese nee. Ema kuiñesida sira nebee profissional halo filme “erotica” nian no barak hetan iha internet mos ami la publika ona, sa tan ida ema sira deskoñesida nebee hatais baibain de’it. So ema bulak maka ba esplora fali ninia sobrinha sira nia problema iha jornal hodi buka lukru ou benefisiu. STL nunka esploita frakeza labarik sira nian hodi buka diak no goza ho ema nia sofrimentu, tanba ami hatene katak ami mos iha oan.
Padre Martinho mos halo deklarasaun katak: “Maski hau kumprende media komunikasaun Timor Leste nia situasaun no profesionalismu ne’ebe sei kiak, maibe hau la bele aseita “eksplorasaun” ba Timor oan rasik. Iha kazu publikasaun foto estudante sira ne’e hau sente “ngeri” (isin fulun hamrik): STL halo estudante sira nudar vitima depois ‘faan’ sira nia sofrimentu atu manan osan”.
Dala ida tan Padre Martinho hatun rasik ninia kualidade nudar intelektual tanba la fundamenta ninia argumentu ho data nebee forti. Padre Martinho hakerek hanesan nia hatene loloos rendimentu STL loron loron nian. Padre Martinho buka rasionaliza no bobar publiku sira katak ho foto aluna sira nian nee STL hetan ona jutaan ka miloens dollar hodi moris tinan ba tinan. Oplah STL nafatin deit husi tinan 2000 too agora sei nafatin, la sa’e la tun. STL estavel ona no iha rendimentu ida definitivu natoon ona hodi zere jornal la’o to’o agora. STL la’os hanesan Oasis no Fini nebee foin buka manan forma, no balu seidauk hetan forma mate nurak tiha ona. STL iha nia forma tiha ona, keta artigu Padre Martinho nia iha Timor Post ne’e nudar esforsu ida hodi enfrakese ou marjinaliza STL karik tanba nee husu ba PN, SEPI ho ME hodi kontra STL. Nee so Padre Martinho maka bele hatene tanba ami la’os matan-dook atu siik.
Padre Martinho buka bobar tan publiku sira ho konseitu “Kitsch” hanesan nia rasik esplika: “Kitsch” (Jer) mosu iha filosofia estetika. Iha ne’e, ema (artista) ida hanoin atu hatudu buat furak (beleza; karya keindahan) ida, maibe hamosu deit sentimentu aat (brengsek; jijik; murahan). Atu sai konkretu liu, STL publika foto sira ne’e hanesan ‘estetika’ ida, maibe halo familia, eskola no publiku sinti laran aat (disgostu). Ninia konsekuensia, halo katak Timor tomak akuza alin feto sira ne’e nudar sala nain. STL sinti an hanesan ‘defensor’ ba moral diak nian. Depois STL husu Igreja Katolika atu fo lisensa ba sira (ka justifika sira) hodi “tuda fatuk” ba estudante feto sira ne’e”.
Hau lakohi ko’alia bobar tun bobar sa’e, fatuk nebee ami hakarak tuda la’os ba aluna sira, maibe ba desizaun Eskola S. Pedro nian nebee sala no la edukativu. No fatuk ida nee ida mos ba Padre Martinho rasik tanba apoia desizaun nebee sala no la edukativu. Alunu sira la’os militar no atu hanorin sira tuir militar nian nebee sala tenki hasai liu kedas. Militar sira mos hanesan, ema sei investiga lai sira nia sala todan to’o iha nebee, la’os hasai kedas hanesan Padre Martinho koko manipula opiniaun publika nee.
Padre Martinho mos dehan: “Media komunikasaun la bele halo kampaina kona ba “pergaulan bebas” depois halo sistema edukasaun no uma kain sira sai rahun”.
-
Uma kain rahun tanba pergaulan bebas ka tanba buat hotu-hotu ita subar metin, buat hotu-hotu sai tabu tanba labele diskuti no buka solusaun ba? Buat nebee STL publika iha Sabado hanesan loke janela hodi ema bele haree problema nebee iha no hosi nee bele hetan solusaun ruma. Ita labele obriga uma kain ida atu metin ho forsa, maibe ema tenki loke nia kakutak hodi fihir buat nebee diak ho buat nebee aat.
Padre Marinho mos dehan: “Media dala ruma hatoo notisia falsu mos, la bele mosu “censura” (artigu 40, no. 2). Ne’e katak, media goza sira nia liberdade tomak”.
Uma kain rahun tanba pergaulan bebas ka tanba buat hotu-hotu ita subar metin, buat hotu-hotu sai tabu tanba labele diskuti no buka solusaun ba? Buat nebee STL publika iha Sabado hanesan loke janela hodi ema bele haree problema nebee iha no hosi nee bele hetan solusaun ruma. Ita labele obriga uma kain ida atu metin ho forsa, maibe ema tenki loke nia kakutak hodi fihir buat nebee diak ho buat nebee aat.
Padre Marinho mos dehan: “Media dala ruma hatoo notisia falsu mos, la bele mosu “censura” (artigu 40, no. 2). Ne’e katak, media goza sira nia liberdade tomak”.
-
La hatene ida nebee maka falsu, maibe buat falsu momoos ida no la’os hosi media maka Padre Martinho nia artigu rasik, nebee hakerek ho konsiensia tomak hodi fabrika buat falsu sira hanesan STL boikota nia artigu, STL manan osan boot liu hosi publika foto aluna sira nian, STL nia oplah sa’e makaas tanba foto aluna sira nian.
Atu evita problema hirak hanesan nee iha futuru maka diak liu loke dialogo ruma hodi debate konaba problema sira hanesan nee ou kona ba delikuensia juvinel. STL prontu simu artigu nebee koalia konaba problemas jovens sira nian nunee mos pronto organiza debate konaba problema sira da’et ho foin sa’e sira. STL mos pronto simu kritika hosi nebee de’it, maibe la’os artigu sira nebee nakonun ho bosok.
)* Jornalista STL
La hatene ida nebee maka falsu, maibe buat falsu momoos ida no la’os hosi media maka Padre Martinho nia artigu rasik, nebee hakerek ho konsiensia tomak hodi fabrika buat falsu sira hanesan STL boikota nia artigu, STL manan osan boot liu hosi publika foto aluna sira nian, STL nia oplah sa’e makaas tanba foto aluna sira nian.
Atu evita problema hirak hanesan nee iha futuru maka diak liu loke dialogo ruma hodi debate konaba problema sira hanesan nee ou kona ba delikuensia juvinel. STL prontu simu artigu nebee koalia konaba problemas jovens sira nian nunee mos pronto organiza debate konaba problema sira da’et ho foin sa’e sira. STL mos pronto simu kritika hosi nebee de’it, maibe la’os artigu sira nebee nakonun ho bosok.
)* Jornalista STL
Amu Martinho, haree buat hirak nee didi'ak molok hakerek, se lae halo ema bele lakon konfiansa ba Igreja.
ResponderEliminarKeta haluha, kazu sira mosu iha Amerika, Australia ho Irlandia mos mosu iha Timor-Leste. Ohin loron Media sira seidauk hakarak foti sa'e tanba sei hakarak kuidadu ho imajem Igreja nian.