(Hanoin Hamutuk ho Mindo Tylycai husi Perspektiva “Communicative Ethics”)
Martinho G. da Silva Gusmão
Titulu artigu ida ne’e hau foti husi “carta” ba Timor Post (TP) publika iha Sesta 05 Marsu 2010. Carta ida ne’e hakerek husi Mindo Tyclycay – estudante DIT – ne’ebe esprimi ninia hanoin kona ba kazu espulsa estudante sira husi eskola sekundaria São Pedro Comoro. Kazu espulsa ne’e relasiona ho publikasaun Suara Timor Lorosae nian (STL 23 Fevereiru 2010). Mindo ninia “carta” ne’e seriu tebes atu ita husik nonok tiha deit. Nune’e mos, kazu ne’ebe nia foti tenki sai lisaun ba ita hotu. Hau hatoo parabens ba TP tan publika karta ida ne’e.
Mindo koloka problema ida ne’e husi aspektu “kode etik jurnalistik”. Maibe, tuir kode etik (codigo de conduta) lolos karik, Mindo tenki hakerek ba STL. Hau la hatene tan sa mak publika fali iha TP. Nune’e mos, tuir kode etik hau tenki hakerek ba STL. Maibe, hau iha esperiensia aat (pengalaman buruk) ho STL. Tan, dala tolu (3x) ona STL akuza Igreja Katolika hodi halo opiniaun falsu atu manipula publiku kona ba Uma Kreda. Hau hakerek opiniaun atu defende Uma Kreda, maibe sira la publika. Hau deskonfia, keta halo Mindo hakerek ona ba STL mak sira halo “boycott” karik? (Hanesan STL boycott hau nia artigu). Maibe, obrigado wain ba Mindo. Tan ho ida ne’e, hau hanesan hetan solusaun atu hakerek ba TP hodi koloka hau nia opiniaun kona ba “trial by media” (pengadilan oleh media). Aat liu tan, wainhira ‘pengadilan’ ne’ebe STL halo ba alin feto nain walu ne’e la hetan “defensor” ida. Hau hakarak tebes atu hakerek ba STL atu defende alin nain ualu ne’e. Maibe, hau hatene katak wainhira hau kritika STL no defende Igreja (inklui alin feto sira), STL sei la publika. STL halo tiha ona estudante sira sai vitima, depois sira nia “juiz” (jornalista Francisco S. Belo), halo deklarasaun (iha TVTL) katak sira halo ona buat los no eskola São Pedro (dala ida tan Igreja Katolika) mak “interpreta sala”. Ikus mai, STL mos halo “pleidoi” (defende an) iha sira nia kolom “Husi Ami” hodi hatudu sira nia “moralista” no husu inan/aman, instituisaun edukasaun no Igreja Katolika atu bele servisu maka’as liu tan atu hanorin moral.
STL – Media nudar “A Dictatorship of Relativism”?
Mindo ko’alia kona ba “kode etik” (codigo de conduta) iha jornalismu atu hetan notisia ka informasaun liu husi dalan ne’ebe justu no legal. No Mindo lamenta tebes ba STL nia hahalok hodi publika foto pribadi iha jornal hodi la husu lisensa ba estudante feto nain ualu ne’e. Hau hakarak haforsa liu tan Mindo nia hanoin (no tristeza) ne’e.
Tuir hau nia hare, publikasaun foto ne’e nudar parte ida husi “eksploitasaun” ba alin feto nain 8 ne’e! Tan sa? Tan wainhira publika foto vulgar ka semi erotica, entaun publiku hakarak sosa jornal. STL hetan foto eksklusivu ida ne’e atu faan ka hasae sira nia oplah. Economicamente, STL hetan lukru no rendimentu makaas. Sa tan sira hetan foto gratis. Maski, iha konteudu ida ne’e sira “sakrifika” (vitimizasaun) ona alin feto sira. Sira manan “osan” husi ema seluk nia susar. Depois, osan ne’e sira mesak mak han. Alin feto nain 8 ne’e han deit ema seluk nia piadas no insultus, ka kondenasaun. Maski hau kumprende media komunikasaun Timor Leste nia situasaun no profesionalismu ne’ebe sei kiak, maibe hau la bele aseita “eksplorasaun” ba Timor oan rasik. Iha kazu publikasaun foto estudante sira ne’e hau sente “ngeri” (isin fulun hamrik): STL halo estudante sira nudar vitima depois ‘faan’ sira nia sofrimentu atu manan osan!
Hotu tiha, STL nia jornalista sei iha coragem deklara iha TVTL no hakerek iha sira nia kolom “Husi Ami” hodi dehan katak sira halo buat ne’e tan liberdade ba ekspresaun. Nune’e mos tan foto hirak ne’e sira hetan iha internet. Signifika katak, se iha media seluk sai ona, entaun STL mos iha “direitu” atu publika buat ne’e. Depois STL dezafia (menantang) Igreja Katolika atu hanorin moral. Tuir fali, STL halo titulu provokante, hodi hakerek “Problema Drogas no Prostituisaun, Tansa Igreja Tilun Diuk” (STL 17/03/2010); “Hasoru Problema Prostituisaun, Lider Religiosa Labele Nonok” (STL 18/03/2010). Hau atu hatan artigu hirak ne’e, maibe hau “trauma” ona tan STL sempre boycott hau nia artigu.
Wainhira hau tuir tendensia STL nian, hau hanoin hetan fali evangelho kona Farizeu sira no feto ida (Jo 8, 1-11). Ho orgulho (bangga), farizeu sira kaer toman feto ida, no sira kondena nia nudar prostituta ida. Depois, sira lori ba Jesus Kristu atu kondena feto ne’e (tuir lei: kaer fatuk hodi tuda mate tiha). Jesus nonok deit (STL nia liafuan karik: “Lider Religiosa Nonok” deit), ka halo finji la rona (STL nia liafuan: “Igreja Tilun Diuk”). Maibe, tan Farizeu sira ne’e insisti bebeik entaun Jesus dehan ba sira, “se mak la halo sala (ho feto ne’e), nia mak kaer uluk fatuk hodi tuda feto ne’e” (“Quem de vós estiver sem pecado, seja o primeiro a lançar-lhe uma pedra”; Jo 8, 7). Ba hau, STL hanesan Farizeu sira. Ho “orgulho” sira publika foto kona ba alin feto nain 8 ne’e. STL lori tiha estudante feto sira ne’e ba “konsumu publiku”. Foto hirak ne’e bele hamosu situasaun “Kitsch”.
Liafuan “Kitsch” (Jer) mosu iha filosofia estetika. Iha ne’e, ema (artista) ida hanoin atu hatudu buat furak (beleza; karya keindahan) ida, maibe hamosu deit sentimentu aat (brengsek; jijik; murahan). Atu sai konkretu liu, STL publika foto sira ne’e hanesan ‘estetika’ ida, maibe halo familia, eskola no publiku sinti laran aat (disgostu). Ninia konsekuensia, halo katak Timor tomak akuza alin feto sira ne’e nudar sala nain. STL sinti an hanesan ‘defensor’ ba moral diak nian. Depois STL husu Igreja Katolika atu fo lisensa ba sira (ka justifika sira) hodi “tuda fatuk” ba estudante feto sira ne’e.
Atitude Farizeismu ne’e mak Papa Bento XVI bolu nudar “a dictatorship of relativism”. Katak saida? Katak, STL sinti an hanesan sira mak los liu, reprezenta moral diak liu, matenek liu no demokratiku liu. STL kunsidera ema seluk (caso quo, alin feto nain 8 ne’e) sala nain, amoral, beik no arbiru deit. Igreja Katolika – tuir STL nia vizaun – tilun diuk no mou-mou. Maibe, STL haluha tiha katak iha loron Sabadu-Sabadu sira publika bebeik artigu vulgar, tip-tip seks, no nakfilak an tiha ba tabloid gossip manas nian. Ida ne’e hatudu katak, STL (no media seluk mos hanesan) “de proposito” (sengaja) lansa kampaina kona ba “pergaulan bebas”, depois sira haruka Igreja Katolika atu hanorin moral ka kondena ‘prostituisaun’. Maibe, wainhira ita lansa kritika hasoru STL sira la hakarak publika no halo boycott ba hau nia artigu sira. Ida ne’e mak hanaran “a dictatorship of relativism”. Katak, STL deit mak los, ema seluk mak sala.
Etika no Filosofia Edukasaun: defeza ba Amo Domingos Santos, SDB
Hau mos la bele imajina, wainhira membru PN ba husu klarifikasaun ba Padre Domingos Santos, SDB (= Amo Ameu). Nune’e mos, husi SEPI la hatudu sira nia pozisaun ne’ebe klaru kona ba kazu espulsa estudante feto ualu ne’e. Ba hau, vizita ba Amo Ameu hanesan deit ho “sentensa” husi “tribunal” ida katak Escola Katolika mos halo sala hodi espulsa estundate hirak ne’e. Ho “subtlety” (secara halus), membru PN hakarak kongkalikong ho STL atu kondena Escola Katolika.
Tan sa hau dehan ida ne’e? Tan hau la rona notisia ruma katak membru PN ka SEPI ka ME bolu mos media komunikasaun (STL) atu husu tuir prosesu ka klarifikasaun kona ba publikasaun ida ne’e. Se, PN hakarak sai duni defensor ba “povu nia lian” entaun sira mos tenki kontra STL. Basa, media STL sai tiha ona “a dictatorship of relativism”. Signifika katak, buat ne’ebe STL halo ba estudante feto sira ne’e mak loos liu; no buat ne’ebe Amo Ameu halo ne’e mak sala. Sira halekar ema nia foto ne’e mak dalan loos; Amo Ameu halo edukasaun atu oinsa mak moris iha “delicadesa” (sopan santun) nudar estudante diak no familia Kristaun ne’ebe loos – sai sala fali.
Ita mos tenki brani husu: espulsa ba estudante feto nain 8 ne’e los ka sala? Ba hau, eskola hotu-hotu (sistema edukasaun) tenki iha ninia “boundary delimitation” (garis batas wilayah) ne’ebe klaru no rigorozu (jelas dan tegas). Eskola ninia “wilayah” mak intelektual no kualifikasaun personalidade nian. La’os fatin ba “fashion show”, la’os “idol” ka sinetron ne’ebe nakonu ho diva sira. Ita hare, iha sinetron barak ne’ebe hatudu kona ba estudante/eskola, maibe la ko’alia kona ba sira nia valor intelektual; sira hatudu deit bonito-bonita sira namora. Hau ko’alia direitamente ona ba Ministru Edukasaun Dr. João Cancio Freitas, katak, favor ida hamosu “scientific ethos” iha eskola too universidade. Ezemplu, halo kompetisaun kona ba ‘karangan ilmiah’ no fo premiu boot ba estudante sira ne’ebe manan. Eskola/ universidade la bele hala’o fali kompetisaun “idol”, “fashion show”, desportu ka demonstrasaun deit. Scientific ethos ne’e hatudu liu husi pensamentu kritiku no debate hodi hamoris no haburas ema nia matenek. Tuir hau nia hanoin, hare tiha foto husi estundate feto sira ne’e mosu tan sira sai “vitima” husi imajen “idol” ka “fashion show” ne’ebe media rasik mos kontribui.
Halo nusa ba mos, farda eskola ninia objektivu mak atu hatudu “batas wilayah” ne’e. Farda eskola la’os atu halo “fashion show”. Wainhira hatais farda “terbalik”, entaun la tuir ona “regra do jogo” (rule of game; aturan main). La’os deit iha eskola. Farda militar, polisia, funsionariu publiku, no seluk tan … sira hotu iha sira nia “boundary delimitation”. Wainhira militar ida ka polisia ida uza farda hodi halo aksaun rungu ranga, sira tenki hetan sanksaun – “dipecat dengan tidak hormat”. Desizaun atu espulsa estudante sira ne’e hanesan deit atu harii fali “baliza” no hametin fila fali instituisaun (edukasaun) nian fama (nama baik). Tan ne’e, Amo Ameu nia kapasidade atu desidi buat ne’e iha kualidade boot liu jornalista STL nian. Hau kuinese jornalista STL ne’ebe mosu iha TVTL ne’e (hanesan hau nia alin, no hau orgulho ho nia talenta), inklui ninia kapasidade intelektual. Hau hatene katak, nia seidauk iha kualifikasaun intelektual atu deklara katak, “… sira mak interpreta sala”.
Hau hatene katak, Amo Ameu hasoru konflitu boot wainhira “espulsa” estudante sira ne’e. Nudar direitor eskola ida, nia tenki iha “coragem” (keberanian) atu mantein disiplina, hametin ordem no harii kualidade edukasaun. Nudar Amo-lulik, nia tenki hatudu “generosidade” (ketulusan) hodi fo tulun ba estudante sira. Ninia rezultadu, nia hasai estudante sira ne’e; maibe la fo informasaun ba eskola seluk hodi hamate sira nia futuru. Nia halo esforsu ida atu buka “dalan klaran” (hanesan Jesus Kristu dehan ba feto: “la’o ba, no keta halo sala tan”). Maibe, STL mak publika notisia hirak ne’e, depois hatudu fali liman ba familia no eskola sira nudar la iha responsabilidade. Ba hau, attitude STL nian hanesan “eksploitasaun” ba dignidade familia, instituisaun edukasaun no feto Timor.
Communicative Ethics: Legitimidade no Legalidade
Hau fila ba Mindo ninia lamentasaun kona ba responsabilidade perante estudante feto sira ne’e. Ba hau (hanesan mos ba estudante sira nia inan-aman) – STL mak tenki buka dalan atu halo solusaun ne’e. Hau sujere: STL husu deskulpa ba eskola no estudante nia familia sira. Segundu, fasilita dialogo ho eskola seluk ne’ebe bele simu estudante sira ne’e. Ida ne’e mak dalan ‘elegante’ liu. La’os fase liman. Depois, nakfilak an ba tiha “moralista” diak ida.
La’os deit “responsabilidade” mak STL hatudu, maibe, liu-liu relasiona ho etika komunikasaun ne’ebe insisti “Co-responsabilidade”. Iha teoria “communicative ethics”, konseptu “co-responsabilidade” sai hanesan liafuan xave. Katak, iha kazu ida ne’e parte edukasaun, familia no media komunikasaun fo liman rohan hodi harii futuru foinsae sira nian. Media komunikasaun la bele halo kampaina kona ba “pergaulan bebas” depois halo sistema edukasaun no uma kain sira sai rahun.
Uluk nanain, media komunikasaun iha sira nia “codigo de conduta” hodi fo “baliza” (delimitation) ba sira nia “liberdade de imprensa” (artigu 41 husi Konstituisaun RDTL). Iha Timor Leste, media iha liberdade atu publika saida deit mak sira hakarak: opiniaun, notisia no divertimentu, inklui novidade kona ba “kama laran” ba publiku (iha Sabadu). Media dala ruma hatoo notisia falsu mos, la bele mosu “censura” (artigu 40, no. 2). Ne’e katak, media goza sira nia liberdade tomak.
Maibe, iha filosofia baibain mosu definisaun simples kona ba liberdade, katak “Hau nia liberdade sei kotu, wainhira O nia liberdade hahu”! La iha liberdade absolut ba se se deit. Inklui ba media komunikasaun rasik. Tan ne’e, Konstituisaun mos fo proteksaun ba “Direito à honra e à privacidade” (hak memilik kehormatan dan urusan pribadi; artigu 36); “Protecçã de dados pessoais” (perlindungan bagi data-data pribadi; artigu 38); maibe liu-liu mos “… respeito pela dignidade da pessoa humana” (artigu 1).
Fila ba kazu ne’ebe Mindo foti iha nia carta, hau hakarak hametin liu tan nia hanoin hodi dehan katak, STL kontra ona estudante (no nia familia tomak) no eskola katolika kona ba “honra” no “privacidade”. STL la foti foto sira ne’e husi “paparazzi” (kasador foto eksklusivu). Sira dehan foti husi internet. Maibe, iha Timor Leste ema oituan deit mak iha aksesu ba internet. Entaun, STL mak halo naklekar liu tan foto sira ne’e. Ita kestiona STL nia “moralidade” hodi ataka alin feto sira nia “honra” no “privacidade”. Klaru, publisidade ida ne’e halo alin feto sira ne’e monu ona. Uza Mindo nia liafuan karik, ida ne’e hanesan “pembunuhan karakter” (character assassination). STL la bele kedas iha sentimento minimo atu ajuda foinsae sira ne’e – hodi sai diak liu fali? Tan deit atu hetan osan barak, STL tenki halo publikasaun ne’e? Depois, hetan tiha osan, STL hatudu fali katak foinsae sira nia moral aat ona! Terrible.
Tuir mai, STL la bele taka matan ba “proteksaun ba informasaun idaidak ninian”. Konstituisaun hakerek momos kedas, katak, “Bandu tebetebes halo tratamentu informatizadu kona-ba vida particular, konviksaun politika no filosofia nian, relijiaun, no filiasaun iha partidu politiku eh sindikatu no orijen etnika wainhira la iha lisensa husi dadus ne’e nia nain” (É expressamente proibido, sem o consentimento do interessado, o tratamento informatizado de dados pessoais relativos à vida privada, às convicções políticas e filosóficas, à fé religiosa, à filiação partidária ou syndical e à origem étnica). STL hetan ona lisensa atu publika ‘vida partikular’ alin feto sira ne’e ka lae? Hetan tiha lisensa, estudante feto sira ne’e mos hetan “honorarium” (osan) husi STL ka lae? Wainhira STL hetan lisensa atu publika, no estudante sira ne’e mos hetan ‘osan’ husi STL entaun ne’e parte integral husi jornalismu professional ida. Parte rua hetan hotu ‘vantagem mutua’ (saling menguntungkan). Maibe, wainhira STL mesak mak manan osan no alin feto sira sai deit vitima, entaun jornal ida ne’e la bele deklara an “moralista”. Basa, iha realidade STL halo hela “eksplorasaun” ba ema nia vida partikular ba konsumu publiku.
Ikus liu, “… respeito pela dignidade da pessoa humana”. Los duni: estudante sira ne’e hakat sala ona. Familia mos simu/ rekuinese iha TVTL katak sira nia oan sala ona. Agora sira ho “desesperado” (putus asa) buka dalan ba sira nia oan nia futuru. Maibe, kestaun todan liu: tan sa mak STL tenki lori ema nia sala ne'e ba “konsumu publiku”. Wainhira ita fila ba attitude Jesus nian: Nia despreza “pecado”, maie Nia lolo-liman ba ema sala nain (pecador) no tulun atu sira bele hetan moris diak. Halo nusa ba mos, iha Maromak nia matan ema sala nain ida mos sei iha ninia dignidade rasik – dignidade nudar Maromak oan. Nia iha direitu atu sai ema diak, wainhira arepende nia sala. Agora, sai paradoks tebes, wainhira STL hatudu sira nia an nudar “moralista” diak ida, maibe iha tempu hanesan lori ema nia sala ba publiku atu hotu-hotu tuda lisuk fatuk ba sala nain. Wainhira Igreja Katolika la foti reakasaun, STL kontinua dehan “tilun diuk”; “nonok deit”. Hau sente, Amo Ameu nonok tan nia la hakarak tuda fatuk ba estudante sira ne’e iha publiku.
Konkluzaun
Konstituisaun RDTL hatudu katak, Timor Leste ninia Estadu komposta husi orgaun tolu (3): Ekzekutivu, Legislativu no Judikativu. Media komunikasaun sai hanesan “The fourth state”: tan sira iha kbiit atu bele determina ema seluk nia moris. Aspektu pozitivu, wainhira media fo kontribuisaun ba dezenvolvimentu, no ponte atu loke vizaun foun, seriu no kritiku. Media mak estabelese “political discourse” liu husi komunikasaun no informasan konstruktivu. Pontu negativu wainhira media sai fali “a dictatorship of relativism”: halo sensasaun, publikasaun “murahan” no akuza ema la tuir factum no datum. Iha ne’e mak media kontribui informasaun destruktivu ba ita nia povu, liu-liu foinsae sira.
Hau adora tebes “liberdade” – hakerek barak hodi hatoo hau nia opiniaun. Maibe, hau mos iha “coragem” hodi simu ema seluk nia kritika, no halo debate barak. Inklui liu husi STL. Nune’e mos, STL rasik tau ninia motto – “matadalan ba sosiedade livre”. Maibe, paradoks tebes – STL livre atu ataka ema, publika ema nia sala no sobu ema nia fama iha publiku. Wainhira ema sai tiha “vitima” sira rasik fase liman, no nakfilak an lalais nudar “moralista” diak ida.
Mindo koloka problema ida ne’e husi aspektu “kode etik jurnalistik”. Maibe, tuir kode etik (codigo de conduta) lolos karik, Mindo tenki hakerek ba STL. Hau la hatene tan sa mak publika fali iha TP. Nune’e mos, tuir kode etik hau tenki hakerek ba STL. Maibe, hau iha esperiensia aat (pengalaman buruk) ho STL. Tan, dala tolu (3x) ona STL akuza Igreja Katolika hodi halo opiniaun falsu atu manipula publiku kona ba Uma Kreda. Hau hakerek opiniaun atu defende Uma Kreda, maibe sira la publika. Hau deskonfia, keta halo Mindo hakerek ona ba STL mak sira halo “boycott” karik? (Hanesan STL boycott hau nia artigu). Maibe, obrigado wain ba Mindo. Tan ho ida ne’e, hau hanesan hetan solusaun atu hakerek ba TP hodi koloka hau nia opiniaun kona ba “trial by media” (pengadilan oleh media). Aat liu tan, wainhira ‘pengadilan’ ne’ebe STL halo ba alin feto nain walu ne’e la hetan “defensor” ida. Hau hakarak tebes atu hakerek ba STL atu defende alin nain ualu ne’e. Maibe, hau hatene katak wainhira hau kritika STL no defende Igreja (inklui alin feto sira), STL sei la publika. STL halo tiha ona estudante sira sai vitima, depois sira nia “juiz” (jornalista Francisco S. Belo), halo deklarasaun (iha TVTL) katak sira halo ona buat los no eskola São Pedro (dala ida tan Igreja Katolika) mak “interpreta sala”. Ikus mai, STL mos halo “pleidoi” (defende an) iha sira nia kolom “Husi Ami” hodi hatudu sira nia “moralista” no husu inan/aman, instituisaun edukasaun no Igreja Katolika atu bele servisu maka’as liu tan atu hanorin moral.
STL – Media nudar “A Dictatorship of Relativism”?
Mindo ko’alia kona ba “kode etik” (codigo de conduta) iha jornalismu atu hetan notisia ka informasaun liu husi dalan ne’ebe justu no legal. No Mindo lamenta tebes ba STL nia hahalok hodi publika foto pribadi iha jornal hodi la husu lisensa ba estudante feto nain ualu ne’e. Hau hakarak haforsa liu tan Mindo nia hanoin (no tristeza) ne’e.
Tuir hau nia hare, publikasaun foto ne’e nudar parte ida husi “eksploitasaun” ba alin feto nain 8 ne’e! Tan sa? Tan wainhira publika foto vulgar ka semi erotica, entaun publiku hakarak sosa jornal. STL hetan foto eksklusivu ida ne’e atu faan ka hasae sira nia oplah. Economicamente, STL hetan lukru no rendimentu makaas. Sa tan sira hetan foto gratis. Maski, iha konteudu ida ne’e sira “sakrifika” (vitimizasaun) ona alin feto sira. Sira manan “osan” husi ema seluk nia susar. Depois, osan ne’e sira mesak mak han. Alin feto nain 8 ne’e han deit ema seluk nia piadas no insultus, ka kondenasaun. Maski hau kumprende media komunikasaun Timor Leste nia situasaun no profesionalismu ne’ebe sei kiak, maibe hau la bele aseita “eksplorasaun” ba Timor oan rasik. Iha kazu publikasaun foto estudante sira ne’e hau sente “ngeri” (isin fulun hamrik): STL halo estudante sira nudar vitima depois ‘faan’ sira nia sofrimentu atu manan osan!
Hotu tiha, STL nia jornalista sei iha coragem deklara iha TVTL no hakerek iha sira nia kolom “Husi Ami” hodi dehan katak sira halo buat ne’e tan liberdade ba ekspresaun. Nune’e mos tan foto hirak ne’e sira hetan iha internet. Signifika katak, se iha media seluk sai ona, entaun STL mos iha “direitu” atu publika buat ne’e. Depois STL dezafia (menantang) Igreja Katolika atu hanorin moral. Tuir fali, STL halo titulu provokante, hodi hakerek “Problema Drogas no Prostituisaun, Tansa Igreja Tilun Diuk” (STL 17/03/2010); “Hasoru Problema Prostituisaun, Lider Religiosa Labele Nonok” (STL 18/03/2010). Hau atu hatan artigu hirak ne’e, maibe hau “trauma” ona tan STL sempre boycott hau nia artigu.
Wainhira hau tuir tendensia STL nian, hau hanoin hetan fali evangelho kona Farizeu sira no feto ida (Jo 8, 1-11). Ho orgulho (bangga), farizeu sira kaer toman feto ida, no sira kondena nia nudar prostituta ida. Depois, sira lori ba Jesus Kristu atu kondena feto ne’e (tuir lei: kaer fatuk hodi tuda mate tiha). Jesus nonok deit (STL nia liafuan karik: “Lider Religiosa Nonok” deit), ka halo finji la rona (STL nia liafuan: “Igreja Tilun Diuk”). Maibe, tan Farizeu sira ne’e insisti bebeik entaun Jesus dehan ba sira, “se mak la halo sala (ho feto ne’e), nia mak kaer uluk fatuk hodi tuda feto ne’e” (“Quem de vós estiver sem pecado, seja o primeiro a lançar-lhe uma pedra”; Jo 8, 7). Ba hau, STL hanesan Farizeu sira. Ho “orgulho” sira publika foto kona ba alin feto nain 8 ne’e. STL lori tiha estudante feto sira ne’e ba “konsumu publiku”. Foto hirak ne’e bele hamosu situasaun “Kitsch”.
Liafuan “Kitsch” (Jer) mosu iha filosofia estetika. Iha ne’e, ema (artista) ida hanoin atu hatudu buat furak (beleza; karya keindahan) ida, maibe hamosu deit sentimentu aat (brengsek; jijik; murahan). Atu sai konkretu liu, STL publika foto sira ne’e hanesan ‘estetika’ ida, maibe halo familia, eskola no publiku sinti laran aat (disgostu). Ninia konsekuensia, halo katak Timor tomak akuza alin feto sira ne’e nudar sala nain. STL sinti an hanesan ‘defensor’ ba moral diak nian. Depois STL husu Igreja Katolika atu fo lisensa ba sira (ka justifika sira) hodi “tuda fatuk” ba estudante feto sira ne’e.
Atitude Farizeismu ne’e mak Papa Bento XVI bolu nudar “a dictatorship of relativism”. Katak saida? Katak, STL sinti an hanesan sira mak los liu, reprezenta moral diak liu, matenek liu no demokratiku liu. STL kunsidera ema seluk (caso quo, alin feto nain 8 ne’e) sala nain, amoral, beik no arbiru deit. Igreja Katolika – tuir STL nia vizaun – tilun diuk no mou-mou. Maibe, STL haluha tiha katak iha loron Sabadu-Sabadu sira publika bebeik artigu vulgar, tip-tip seks, no nakfilak an tiha ba tabloid gossip manas nian. Ida ne’e hatudu katak, STL (no media seluk mos hanesan) “de proposito” (sengaja) lansa kampaina kona ba “pergaulan bebas”, depois sira haruka Igreja Katolika atu hanorin moral ka kondena ‘prostituisaun’. Maibe, wainhira ita lansa kritika hasoru STL sira la hakarak publika no halo boycott ba hau nia artigu sira. Ida ne’e mak hanaran “a dictatorship of relativism”. Katak, STL deit mak los, ema seluk mak sala.
Etika no Filosofia Edukasaun: defeza ba Amo Domingos Santos, SDB
Hau mos la bele imajina, wainhira membru PN ba husu klarifikasaun ba Padre Domingos Santos, SDB (= Amo Ameu). Nune’e mos, husi SEPI la hatudu sira nia pozisaun ne’ebe klaru kona ba kazu espulsa estudante feto ualu ne’e. Ba hau, vizita ba Amo Ameu hanesan deit ho “sentensa” husi “tribunal” ida katak Escola Katolika mos halo sala hodi espulsa estundate hirak ne’e. Ho “subtlety” (secara halus), membru PN hakarak kongkalikong ho STL atu kondena Escola Katolika.
Tan sa hau dehan ida ne’e? Tan hau la rona notisia ruma katak membru PN ka SEPI ka ME bolu mos media komunikasaun (STL) atu husu tuir prosesu ka klarifikasaun kona ba publikasaun ida ne’e. Se, PN hakarak sai duni defensor ba “povu nia lian” entaun sira mos tenki kontra STL. Basa, media STL sai tiha ona “a dictatorship of relativism”. Signifika katak, buat ne’ebe STL halo ba estudante feto sira ne’e mak loos liu; no buat ne’ebe Amo Ameu halo ne’e mak sala. Sira halekar ema nia foto ne’e mak dalan loos; Amo Ameu halo edukasaun atu oinsa mak moris iha “delicadesa” (sopan santun) nudar estudante diak no familia Kristaun ne’ebe loos – sai sala fali.
Ita mos tenki brani husu: espulsa ba estudante feto nain 8 ne’e los ka sala? Ba hau, eskola hotu-hotu (sistema edukasaun) tenki iha ninia “boundary delimitation” (garis batas wilayah) ne’ebe klaru no rigorozu (jelas dan tegas). Eskola ninia “wilayah” mak intelektual no kualifikasaun personalidade nian. La’os fatin ba “fashion show”, la’os “idol” ka sinetron ne’ebe nakonu ho diva sira. Ita hare, iha sinetron barak ne’ebe hatudu kona ba estudante/eskola, maibe la ko’alia kona ba sira nia valor intelektual; sira hatudu deit bonito-bonita sira namora. Hau ko’alia direitamente ona ba Ministru Edukasaun Dr. João Cancio Freitas, katak, favor ida hamosu “scientific ethos” iha eskola too universidade. Ezemplu, halo kompetisaun kona ba ‘karangan ilmiah’ no fo premiu boot ba estudante sira ne’ebe manan. Eskola/ universidade la bele hala’o fali kompetisaun “idol”, “fashion show”, desportu ka demonstrasaun deit. Scientific ethos ne’e hatudu liu husi pensamentu kritiku no debate hodi hamoris no haburas ema nia matenek. Tuir hau nia hanoin, hare tiha foto husi estundate feto sira ne’e mosu tan sira sai “vitima” husi imajen “idol” ka “fashion show” ne’ebe media rasik mos kontribui.
Halo nusa ba mos, farda eskola ninia objektivu mak atu hatudu “batas wilayah” ne’e. Farda eskola la’os atu halo “fashion show”. Wainhira hatais farda “terbalik”, entaun la tuir ona “regra do jogo” (rule of game; aturan main). La’os deit iha eskola. Farda militar, polisia, funsionariu publiku, no seluk tan … sira hotu iha sira nia “boundary delimitation”. Wainhira militar ida ka polisia ida uza farda hodi halo aksaun rungu ranga, sira tenki hetan sanksaun – “dipecat dengan tidak hormat”. Desizaun atu espulsa estudante sira ne’e hanesan deit atu harii fali “baliza” no hametin fila fali instituisaun (edukasaun) nian fama (nama baik). Tan ne’e, Amo Ameu nia kapasidade atu desidi buat ne’e iha kualidade boot liu jornalista STL nian. Hau kuinese jornalista STL ne’ebe mosu iha TVTL ne’e (hanesan hau nia alin, no hau orgulho ho nia talenta), inklui ninia kapasidade intelektual. Hau hatene katak, nia seidauk iha kualifikasaun intelektual atu deklara katak, “… sira mak interpreta sala”.
Hau hatene katak, Amo Ameu hasoru konflitu boot wainhira “espulsa” estudante sira ne’e. Nudar direitor eskola ida, nia tenki iha “coragem” (keberanian) atu mantein disiplina, hametin ordem no harii kualidade edukasaun. Nudar Amo-lulik, nia tenki hatudu “generosidade” (ketulusan) hodi fo tulun ba estudante sira. Ninia rezultadu, nia hasai estudante sira ne’e; maibe la fo informasaun ba eskola seluk hodi hamate sira nia futuru. Nia halo esforsu ida atu buka “dalan klaran” (hanesan Jesus Kristu dehan ba feto: “la’o ba, no keta halo sala tan”). Maibe, STL mak publika notisia hirak ne’e, depois hatudu fali liman ba familia no eskola sira nudar la iha responsabilidade. Ba hau, attitude STL nian hanesan “eksploitasaun” ba dignidade familia, instituisaun edukasaun no feto Timor.
Communicative Ethics: Legitimidade no Legalidade
Hau fila ba Mindo ninia lamentasaun kona ba responsabilidade perante estudante feto sira ne’e. Ba hau (hanesan mos ba estudante sira nia inan-aman) – STL mak tenki buka dalan atu halo solusaun ne’e. Hau sujere: STL husu deskulpa ba eskola no estudante nia familia sira. Segundu, fasilita dialogo ho eskola seluk ne’ebe bele simu estudante sira ne’e. Ida ne’e mak dalan ‘elegante’ liu. La’os fase liman. Depois, nakfilak an ba tiha “moralista” diak ida.
La’os deit “responsabilidade” mak STL hatudu, maibe, liu-liu relasiona ho etika komunikasaun ne’ebe insisti “Co-responsabilidade”. Iha teoria “communicative ethics”, konseptu “co-responsabilidade” sai hanesan liafuan xave. Katak, iha kazu ida ne’e parte edukasaun, familia no media komunikasaun fo liman rohan hodi harii futuru foinsae sira nian. Media komunikasaun la bele halo kampaina kona ba “pergaulan bebas” depois halo sistema edukasaun no uma kain sira sai rahun.
Uluk nanain, media komunikasaun iha sira nia “codigo de conduta” hodi fo “baliza” (delimitation) ba sira nia “liberdade de imprensa” (artigu 41 husi Konstituisaun RDTL). Iha Timor Leste, media iha liberdade atu publika saida deit mak sira hakarak: opiniaun, notisia no divertimentu, inklui novidade kona ba “kama laran” ba publiku (iha Sabadu). Media dala ruma hatoo notisia falsu mos, la bele mosu “censura” (artigu 40, no. 2). Ne’e katak, media goza sira nia liberdade tomak.
Maibe, iha filosofia baibain mosu definisaun simples kona ba liberdade, katak “Hau nia liberdade sei kotu, wainhira O nia liberdade hahu”! La iha liberdade absolut ba se se deit. Inklui ba media komunikasaun rasik. Tan ne’e, Konstituisaun mos fo proteksaun ba “Direito à honra e à privacidade” (hak memilik kehormatan dan urusan pribadi; artigu 36); “Protecçã de dados pessoais” (perlindungan bagi data-data pribadi; artigu 38); maibe liu-liu mos “… respeito pela dignidade da pessoa humana” (artigu 1).
Fila ba kazu ne’ebe Mindo foti iha nia carta, hau hakarak hametin liu tan nia hanoin hodi dehan katak, STL kontra ona estudante (no nia familia tomak) no eskola katolika kona ba “honra” no “privacidade”. STL la foti foto sira ne’e husi “paparazzi” (kasador foto eksklusivu). Sira dehan foti husi internet. Maibe, iha Timor Leste ema oituan deit mak iha aksesu ba internet. Entaun, STL mak halo naklekar liu tan foto sira ne’e. Ita kestiona STL nia “moralidade” hodi ataka alin feto sira nia “honra” no “privacidade”. Klaru, publisidade ida ne’e halo alin feto sira ne’e monu ona. Uza Mindo nia liafuan karik, ida ne’e hanesan “pembunuhan karakter” (character assassination). STL la bele kedas iha sentimento minimo atu ajuda foinsae sira ne’e – hodi sai diak liu fali? Tan deit atu hetan osan barak, STL tenki halo publikasaun ne’e? Depois, hetan tiha osan, STL hatudu fali katak foinsae sira nia moral aat ona! Terrible.
Tuir mai, STL la bele taka matan ba “proteksaun ba informasaun idaidak ninian”. Konstituisaun hakerek momos kedas, katak, “Bandu tebetebes halo tratamentu informatizadu kona-ba vida particular, konviksaun politika no filosofia nian, relijiaun, no filiasaun iha partidu politiku eh sindikatu no orijen etnika wainhira la iha lisensa husi dadus ne’e nia nain” (É expressamente proibido, sem o consentimento do interessado, o tratamento informatizado de dados pessoais relativos à vida privada, às convicções políticas e filosóficas, à fé religiosa, à filiação partidária ou syndical e à origem étnica). STL hetan ona lisensa atu publika ‘vida partikular’ alin feto sira ne’e ka lae? Hetan tiha lisensa, estudante feto sira ne’e mos hetan “honorarium” (osan) husi STL ka lae? Wainhira STL hetan lisensa atu publika, no estudante sira ne’e mos hetan ‘osan’ husi STL entaun ne’e parte integral husi jornalismu professional ida. Parte rua hetan hotu ‘vantagem mutua’ (saling menguntungkan). Maibe, wainhira STL mesak mak manan osan no alin feto sira sai deit vitima, entaun jornal ida ne’e la bele deklara an “moralista”. Basa, iha realidade STL halo hela “eksplorasaun” ba ema nia vida partikular ba konsumu publiku.
Ikus liu, “… respeito pela dignidade da pessoa humana”. Los duni: estudante sira ne’e hakat sala ona. Familia mos simu/ rekuinese iha TVTL katak sira nia oan sala ona. Agora sira ho “desesperado” (putus asa) buka dalan ba sira nia oan nia futuru. Maibe, kestaun todan liu: tan sa mak STL tenki lori ema nia sala ne'e ba “konsumu publiku”. Wainhira ita fila ba attitude Jesus nian: Nia despreza “pecado”, maie Nia lolo-liman ba ema sala nain (pecador) no tulun atu sira bele hetan moris diak. Halo nusa ba mos, iha Maromak nia matan ema sala nain ida mos sei iha ninia dignidade rasik – dignidade nudar Maromak oan. Nia iha direitu atu sai ema diak, wainhira arepende nia sala. Agora, sai paradoks tebes, wainhira STL hatudu sira nia an nudar “moralista” diak ida, maibe iha tempu hanesan lori ema nia sala ba publiku atu hotu-hotu tuda lisuk fatuk ba sala nain. Wainhira Igreja Katolika la foti reakasaun, STL kontinua dehan “tilun diuk”; “nonok deit”. Hau sente, Amo Ameu nonok tan nia la hakarak tuda fatuk ba estudante sira ne’e iha publiku.
Konkluzaun
Konstituisaun RDTL hatudu katak, Timor Leste ninia Estadu komposta husi orgaun tolu (3): Ekzekutivu, Legislativu no Judikativu. Media komunikasaun sai hanesan “The fourth state”: tan sira iha kbiit atu bele determina ema seluk nia moris. Aspektu pozitivu, wainhira media fo kontribuisaun ba dezenvolvimentu, no ponte atu loke vizaun foun, seriu no kritiku. Media mak estabelese “political discourse” liu husi komunikasaun no informasan konstruktivu. Pontu negativu wainhira media sai fali “a dictatorship of relativism”: halo sensasaun, publikasaun “murahan” no akuza ema la tuir factum no datum. Iha ne’e mak media kontribui informasaun destruktivu ba ita nia povu, liu-liu foinsae sira.
Hau adora tebes “liberdade” – hakerek barak hodi hatoo hau nia opiniaun. Maibe, hau mos iha “coragem” hodi simu ema seluk nia kritika, no halo debate barak. Inklui liu husi STL. Nune’e mos, STL rasik tau ninia motto – “matadalan ba sosiedade livre”. Maibe, paradoks tebes – STL livre atu ataka ema, publika ema nia sala no sobu ema nia fama iha publiku. Wainhira ema sai tiha “vitima” sira rasik fase liman, no nakfilak an lalais nudar “moralista” diak ida.
Ps (Post Scriptum): artigu ne'e haruka exclusivu ba FH (22/3) no hatun ona iha Timor Post (23/3)!
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.