PARTE I: INSTITUSIONALIZASUN sISTEMA NO PROSESSU PLANEAMENTU NASIONAL

Hosi: A. S. Barreto*

Ita hotu ohin loron foka liu Ita nia atensaun ba kestaun korupsaun liu-liu konaba kandidatura atu lidera Komisaun Anti Korrupsaun (KAK). Jornal loron-loron sempre hato’o publikasaun konaba KAK ne’e.

Ikus mai Parlementu Nasional halo votasaun ne’ebé maioria hili Aderito de Deus sai hanesan Komisariu ba KAK. Klaru ke ida ne’e sai hanesan pasu importante ida iha istoria dezenvolvimentu nasional ohin loron nian. Prosesu ida ne’e mos hatudu katak Governu, povu, no komponentis tomak iha rai doben Timor-Leste hakarak dezenvolvimentu ba rai doben ida ne’e la’o ho jestaun ida ne’ebé diak, efikas no efisienti, no fó duni benefisiu ba povu ki’ik, povu aintan no aileba sira. Maibe iha sorin seluk Ita kuaze atu haluha tiha katak problema korupsaun ne’e la’os mosu mesak deit. Korupsaun ne’e nia abut mai mos hosi jestaun planeamentu ne’ebé seidauk la’o ho diak. Timor-Leste seidauk organiza no hatur iha fatin nia dalan inan ba dezenvolvimentu nasional (development path) liu hosi sistema planeamentu nasional ne’ebé integradu, interligadu no sustentavel. Ita bele dehan katak to’o ohin loron politíka konaba planeamentu ba dezenvolvimentu nasional ladauk koordena ho diak, fragmentadu, pedasuk-pedasuk, la iha ligasaun ne’ebé klaru entre dezenvolvimentu iha pasadu no prezente, no oinsa hakat ba oin iha futuru.

Sistema no prosesu planeamentu, monitorizasaun no avaliasaun ne’ebé diak, bele, karik la konsege taka dalan metin maibe bele halo dalan klot ba ema ne’ebé hakarak halo korupsaun. Planeamentu ne’ebé diak, integradu, interligadu, sólidu, no sustentavel maka sei garantia katak mehi ka aspirasaun povu ne’ebé reflete iha Vizaun 2020 sei sai duni realidade.

Politíka Planeamentu Nasional iha Timor-Leste

Timor-Leste hanesan nasaun ida ne’ebé foin sai hosi konflitu, deklara nia restaurasaun ba independensia iha fulan Maiu de 2002. Povu Timor-Leste iha espektativa ne’ebé a’as hosi ukun rasik a’an ida ne’e. Povu hakarak sira nia moris bele diak la-lais. Tamba ne’e povu tau laran, neon, no fiar tomak ba estadu no governu atu hadia sira nia moris diak atu nune’e bele hasai sira hosi moris susar no mukit. Governu halo nafatin esforsu tomak liu hosi estratejía, aprosimasaun, jestaun, no mekanizmu ne’ebé apropriadu para bele fasilita dezenvolvimentu la’o ho diak, atu nune’e bele responde duni ejijensia povu nian. Tamba ne’e Governu ida uluk ka anterior hahu’u dezenvolvimentu nasional bazeia ba dokumentus importante rua maka hanesan Vizaun 2020 no Planu ba Dezenvolvimentu Nasional (PDN) ho durasaun tinan lima (2002 – 2007). Atu implementa PDN ne’e governu anterior fahe ba seitor liu hosi kriasaun Programa ba Investimentu Seitoriais ka Sector Investment Programs (SIPs) ne’ebé kobre Seitor 17-19 hanesan seitor edukasaun, saude, agrikultura, infrastrutura, seitor públiku, defeza, seguransa, nsst. Liu hosi seitor hirak ne’e ema bele hatene programa no prioridade ba seitor nomos orsamentu hira maka governu presija atu bele implementa kada tinan iha tinan lima nia laran liu hosi Planu Aksaun Annual (PAA). Tuir mai kada tinan sei halo revizaun ba dokumentus SIPs ne’e hosi Dirasaun Nasional Planeamentu no Koordenasaun Asistensia Eksterna ka famozu liu ho naran badak NDEPEAC, Ministério Planu no Finansas. Prosesu planeamentu ida ne’e foin hahu’u maibe la konsege halo to’o nia rohan tamba mosu Krize 2006 no depois mosu Governu AMP hon naran IV Governu Konstitusional.

IV Governu Konstitusional ne’ebé lideradu hosi Sua Encelência Primeiro Ministro Xanana Gusmão hahu’u iha fulan Agosto 2007 depois tinan ida hosi krize 2006. Governu ida ne’e moris iha situasaun defisil tamba tenki resolve lalais problema ne’ebé mosu hosi krize ne’e. Governu AMP mai ho nia programa ba dezenvolvimentu ho naran Programa IV Governu Konstitusional. Dokumentu Programa Governu nian ne’e hatudu katak iha serka de programa hitu (7) sai nudar prioridade ba kurtu praju ne’ebé governu tenki halao henesan resolve problema IDPs, problema Petisionariu, nsst. Governu ida ne’e hakarak fó ba povu Timor-Leste sira dignidade hanesan temin iha Vizaun 2020. Iha Dokumentu programa governu ne’e temin mos katak governu iha komitmentu bo’ot tebes atu bele kria kondisaun ne’ebé nesesariu ba dezenvolvimentu nasional.

Governu tenki dezenvolve estratéjia ba konsolidasaun no sei inklui iha programa de aksaun ne’ebé espesifíku iha tinan 5 oin mai. Tamba ne’e governu tenki dezenvolve Plano Estratégico de Desenvolvimento (PEDN) ka Strategic National Development Plan, nomos halo revizaun ka update ba PDN 2002. PEDN sei suporta hosi mekanizmu planeamentu ekonomia ne’ebé sei adapta ba nesesidade real nasaun nian, no organiza di-diak fali planu sira ne’ebé estabelese tiha ona durante ne’e maibe la koordena ho diak. Atu halo buat hirak ne’e governu tenki kria enkuadramentu jeral ba dezenvolvimentu ne’ebé bele promove unidade nasional iha nivel hotu-hotu: ekonomia, sosial, kultural, politíka, no administrasaun.

Tuir estrutura planeamentu ne’ebé IV Governu Konstitusional aprezenta durante ne’e maka Vizaun 2020, MDGs 2015, no Programa tinan 5 IV Governu Konstitusional. Tuir mai governu defini politíka prioridade liu hosi Prioridade Nasional 2008 ne’ebé foka ba reforma administrative, Prioridade Nasional 2009 foka ba Infrastrutura, no oras ne’e tama ona iha Prioridade Nasional 2010. Prioridade hirak ne’e implementa liu hosi Planu Aksaun Annual (PAA), no suka nia progresu liu hosi Relatório Trimestrais. Maski seidauk iha PEDN ne’ebé sai hanesan mahon ba planu sira seluk maibe oras ne’e ministériu sira balun iha prosesu hela nomos balun ramata tiha ona formula sira nia Planu Estratéjiku ba sira nia ministériu rasik. Ministériu balun ho sira nia Vizaun 2020, balun ho Vizaun 2030, no balun dok liu tan to’o Vizaun 2035.

Realidade hatudu katak Governu AMP servisu maka’as duni no hetan suksesu signifikante hodi lori sai Timor-Leste hosi nakukun krize 2006, oras ne’e seguransa la’o diak ona, povu liu-liu katuas-ferik no efisientes sira simu ona subsidiu hodi hadia sira nia moris, estrada mos hadia diak ba dadaun halo movementa aktividade ema nia mos komesa lancar ona. Maibe iha sorin seluk, Ita mos bele dehan katak progessu hirak ne’e karik responde deit ba situasaun, nesesidades, nomos karik interese kurtu praju. Iha dizafiu lubun bo’ot ida maka tenki kontinua buka dalan para resolve hanesan kapasidade planeamentu no ezekusaun orsamentu ne’ebé sei limitadu hela, limitasaun iha parte rekursu umanu, problema korupsaun, nsst.

Haree ba esperensia durante ukun rasik a’an to’o ohin loron, hanesan temin tiha ona katak Ita nia politíka planeamentu ba dezenvolvimentu nasional sei fragmentadu, pedasuk-pedasuk, la integradu no la koerente entre pasadu no prezente. Ita seidauk kuda no hatur iha fatin sistema no prosesu planeamentu nasional ida maka metin para la’os deit orienta Ita ba ohin loron ka situasaun prezente maibe mos futuru. Iha pontu importante hat (4) maka hakerek nain konsidera hanesan fontes ka sumber ne’ebé hamosu problema hirak ne’e. Primeiru, la ka’er metin ka la konsistente ho Ita nia Vizaun 2020. Segundu, terlepas hosi vantajem hosi aprosimasaun pragmatíku kurtu praju, depois de PDN1, to’o ohin loron Ita sei dauk iha planu mediu praju foun ida. Tamba ne’e Ita haree hanesan la iha ligasaun ne’ebé klaru entre PDN1 no PDN2 ka PEDN tuir mai iha faze dezenvolvimentu tinan lima ba dala rua tempu ukun rasik a’an nia laran. Terseiru, la iha ajensia planeamentu ida maka bele halo kontrolu, koordena, sinkroniza no harmoniza prosesu planeamentu hosi faze formulasaun planu to’o monitorizasaun no avaliasaun ba implementasaun planu, programa, projektu, no aktividade dezenvolvimentu nasional. Kuartu, to’o ohin loron Ita la dauk iha lei propriu ida konaba planu no jestaun planeamentu kompara ho Lei konaba Jestaun Orsamentu ne’ebé iha fatin tiha ona.

Pontu hat (4) temin iha leten maka sai hanesan sentru ba diskusaun ho tópiku institusionalizasaun sistema no prosesu planeamentu nasional. Ita hotu hatene katak ohin loron governu iha hela prosesu halo reforma ba jestaun estadu nian. Ida ne’e hanesan momentum ida ne’ebé diak atu hadia politíka planeamentu ba dezenvolvimentu nasional liu hosi pontu hat iha leten. Karik hanesan ne’e maka bele fasilita no garante Timor-Leste nia prosesu dezenvolvimentu nasional la’o ho integradu no sustentavel, iha kontinuasaun no ligasaun hosi governu ida ba governu tuir mai, hosi faze/period ida ba faze/period tuir mai.

1. Konsistente ba Vizaun 2020

Timor-Leste nia Vizaun 2020 reflete mehi ema Timor-Oan tomak konaba sira nia hakarak ne’ebé tenki mosu iha tinan 2020 oin mai. Dokumentu Vizaun 2020 hateten katak jerasaun tuir mai, iha tinan 2020: (a) Timor-Leste sei sai nasaun demokratíku ho espíritu kultura tradisaun ambiente sustentavel; (b) Sosiedade sei moris diak ho hahan diak, hakmatek, no povu hotu-hotu bele hatais diak; (c) Komunidade sei moris iha protesaun nia laran no laiha diskriminasaun; (d) Povu sei bele lé, matenek no profisiensia. Sira sei isin diak, no moris naruk, moris produtivu. Povu sei aktivu partisipa iha ekonomia, social, no dezenvolvimentu politíka, promove igualidade social no unidade nasional; (e) Povu sei la moris iha izoladu laran, tamba dalan sei diak, transporte, eletrisidade, no komunikasaun iha aldeias no sukus, iha rejiaun hotu-hotu iha nasaun laran; (f) Produsaun no empregu sei aumenta iha sektores hotu-hotu – agrikultura, peskas, no floresta; (g) Moris iha nivel normal (standard) no sei tau matan diak liutan ba Timor-Oan hotu-hotu, no distribusaun rendimentu ne’ebé hanesan; (h) Folin sasan sei estavel, no seguru fornese hahan, bazeia ba manejementu no utilizasaun sustentavel ba rekursu natureza; (i) Ekonomia no finanseiru estadu nia sei maneija efisiente, transparensia, no sei laiha korupsaun no (j) Estadu sei bazeia ba estadu de direitu. Guvernu, seitor privadu, sosiadade sivil no lider komunidade sira sei responsibiliza tomak ba ema ne’ebé hili sira.

Vizaun 2020 sai hanesan baze, matadalan no sasukat ida atu orienta Timor-Leste hala’o ni-nia dezenvolvimentu ba oin iha tinan 20 nia laran (2002 – 2020). Vizaun 2020 ne’ebé formula ka define iha tinan 2002 ne’e povu Timor-Leste nian vizaun tamba liu hosi konsulta klean ho sosiedade civil, ofisial governu nian no povu tomak. Vizaun ne’e hanesan akumulasaun hosi input hirak ne’ebé reflete aspisaraun ema Timor-Oan tomak (the formulation of the Development Vision for the Country to the year of 2020 was carried out in full consultation with the people, civil society organizations and government officials. The vision is a an amalgamation of the inputs and tries to reflect accurately and fully the aspirations of all East Timorese).

Tamba ne’e Vizaun 2020 tenki sai hanesan Vizaun ida ne’ebé sentral no mahon ba vizaun sira seluk. Hamosu tan vizaun barak ho projesaun dok bele hamosu konfuzaun no hatudu katak Ita la konsistente ona ho Vizaun 2020 ne’e rasik. Oras ne’e dau-daun Ministériu balun formula ona no balun sei iha prosesu prepara hela sira nia Planu Estratéjiku ho vizaun longu praju nian, pur ezemplu Vizaun 2030 no dok liu tan Vizaun 2035. Variasaun ba projesaun longu praju hirak ne’e hatudu buat rua mai Ita. Iha sorin ida, planu estratéjiku no vizaun longu praju hirak haneasan ne’e diak, tamba reflete ministériu sira nia hanoin no projesaun konaba saida maka sira hakarak atu alkansa iha tinan 2030, no 2035. Maibe iha sorin seluk, karik projesaun ba vizaun hirak ne’e la uniformiza no do’ok liu. Vizaun hirak ne’e haksoit liu tiha Vizaun 2020 ne’ebé Ita hotu defini tiha ona iha tinan 2002.

Iha pontu importante tolu (3) ne’ebé nesesariu duni para bele hadia. Primeiru, atu konsistente nafatin no konsentra deit lai ba Vizaun 2020. Teorikamente Ita bele kria eskenariu ida atu realize Vizaun 2020 bazeia ba agrupamentu ba faze no periodu hanesan tuir mai. Ita iha tinan sanulu resin ualu (18) konta hosi 2002 to’o 2020. Karik Ita hotu konkorda atu iha konsensu nasional ka paktu nasional ida hodi fahe faze dezenvolvimentu Timor-Leste ba faze hat (4) para lori Ita to’o iha Vizaun 2020 (Faze I: 2002 – 2007, Faze II: 2008 – 2012, Faze III: 2013 – 2018, Faze IV: 2019 – 2023). Importante atu haree faze hirak ne’e hanesan pakoti integradu ida ne’ebé iha ligasaun hosi faze ida be faze tuir mai. Segundu, karik Ita konkorda ho divizaun ba faze hirak ne’e, tuir mai Ita mos tenki iha projesaun no definisaun klaru ba prioridade prinsipal saida deit no nia indikador atu realize iha faze hirak ne’e nia laran haree hosi aspetu Ita nia forsa, frakeza, oportunidade, no ameasas (SWOT analysis) tantu atu responde ba nesesidades rai laran nomos interese Timor-Leste nian iha fora internasional. Terseiru, karik Ita bele adopta aprosimasaun hanesan konseitu MDGs ne’ebé hamosu hosi ONU iha tinan 2000, katak nasaun hirak ne’ebé adere ona ba konseitu MDGs to’o tinan 2015 tenki hamenus ka reduz ona nivel moris kiak, difikuldade atu asesu ba be mos, ambiente moris ema nian ne’ebé ladiak, labarik sira ne’ebé sei dauk kompleta nivel eskola primaria ba metade hosi sira nia kondisaun aktual iha tinan 2000 liu ba. Hanesan Ita hotu hatene katak oras ne’e 40% ka liu tan povu Timor-Leste maka moris iha liña pobreja nia okos, defisil hetan asesu ba be mos, saude la diak, la iha asesu ba eletrisidade, numeru dezenpregu a’as, nsst. Tamba ne’e Ita lalika halo planu ida ambisiozu atu halo milagre ba Timor-Leste sai hanesan Malazia ka Singapora iha tinan 5 no tinan 20 nia laran. Karik Ita bele konsentra deit Ita nia esforsu ba area sira selektivu no principal bele fó kontribuisaun maka’as no diretamente hadia vida moris povu nian. Atu nune’e iha tinan 2020 Ita bele reduz ona numeru moris kiak to’o 50%, signifika katak iha tinan 2020 oin mai metade hosi numeru kiak ne’ebé Ita iha ohin loron bele fasil ona hetan asesu ba be mos, saude diak, iha asesu ba eletrisidade, moris diak, iha paz no dame. Karik persentajem ne’e liu hosi metade ne’e diak liu tan.

Bainhira to’o ona Annu 2020 maka Ita foin bele halo revizaun ka avaliasaun jeral ida konaba progresu ne’ebé atinjidu no dizafiu ne’ebé mosu durante tinan 20 dezenvolvimentu nasional. Hosi ida ne’e maka Ita bele iha fali analiza SWOT ida no hetan konsensu nasional foun ida hodi define fali Vizaun tuir mai, pur ejemplu Vizaun 2040 ka 2050. Karik Ita la halo tuir hanesan ne’e, fiar deit ba katak Ita nia perjalanan pembangunan atu realize Vizaun 2020 sei defisil tamba nia dalan la klaru, kotu no fahe ba pedasuk-pedasuk, la iha ligasaun no kontinuasaun ba malu. Imajina deit se dalan atu to’o Vizaun 2020 hanesan ne’e ona, oinsa Ita bele realize mehi ka Vizaun 2030 ka 2035?? Karik sei defisil tebes atu sai kenyataan.

*A. S. Barreto, hela iha Dili.

Artigo ne'e hatun iha STL, edição ohin, 09/02/2010