Filipe Rodriguês Pereira*
Iha 30 de Agosto 2009 liu ba’a povu Timor-Leste komemora tinan 10 referendum nian, referendum nebe’e loron ikus lori Timor-Leste restaura ninia independensia nasional iha tinan 2002. Iha komemorasaun loron referendum nian ne’e mosu eskandalu politika bo’ot nebe’e mak estadu no governu hatudu ba’a ninia povu. Estadu hala’o politika hodi fo’o liliberdade ba’a Martinus Berek husi prizaun. Martinus Berek nudar eis-milisia, pessoal importante ida nebe’e oho ± 200 populasaun no padre nain 3 iha Igreja Suai iha tinan 1999.
Tuir informasaun nebe’e namlekar iha politiku sira no sosiadade nia let, Presidente da Republika (PR). Ramos-Horta halo presaun ba’a Xanana Gusmão nudar lideransa governu AMP hodi fo’o liberdade ba’a Martinus Berek. Karik Xanana lakohi fo’o liberdade ba’a Martinus Berek, Ramos-Horta sei lakohi marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agosto 2009 liu ba’a. Tuir informasaun mos, Ramos-Horta fo’o presaun ba’a Xanana tamba Ramos-Horta hetan mos husi Indonesia. Se Ramos-Horta la fo’o liberdade ba’a Martinus Berek maka Menlu-RI, Hassan Wirayudah sei la marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agosto 2009. No, presaun politika ne’e ikus liu taka ho ameasas Ramos-Horta nian nebe’e mak atu resigna ninia a’an nudar PR karik PN la autoriza PR halo viagem ba’a Nova Iorke.
Wainhira ita hare didiak presaun hirak ne’e, mosu perguntas, sa importante ida ho prezensa Hassan Wirayudah nian iha komemorasaun 30 de Agosto 2009?! Klaru la iha importansia no signifikasaun ka benifisiu bo’ot ho prezensa Hassan Wirayudah nian, tamba ne’e politikamente la rasional wainhira lideransa nasaun ne’e viola lei no dignidade nasaun nian hodi halo tuir fali nasaun seluk ninia hakarak. Ba’a PR nebe’e mak lakohi marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agostu liu ba’a, lolos lalika tau mos ba’a importansia tamba publiku mak sei fo’o notas ba’a PR nia hahalok no lalaok. Karik PR la marka ninia prezensa duni, Governo bele buka razaun seluk hodi justifika ba’a publiku. Governo bele publika hodi dehan deit PR moras. Governo Xanana la devia halo tuir PR nia hakarak nebe’e totalmente viola lei no dignidade nasaun ne’e nian. Wainhira governu kumpri pedidu ne’e maka lideransa governu no lideransa estadu halo sala hotu. Politikamente no legalmente la’iha ida mak bele se’es a’an husi eskandalu bo’ot ne’e. Karik ita halo komparasaun ho governo anterior, Dr. Mari Alkatiri tempu neba’a nudar PM dalabarak mos mak la halo tuir pedidu balun nebe’e mai husi Xanana nudar PR.
Ho kazu Martinus berek nian hakait ba’a presaun husi Indonesia maka hahalok ne’e hatudu momos katak Timor-Leste hakne’ak a’an ba’a presaun no intereses Indonesia nian. Ho kazu Martinus Berek nian hatudu dala ida tan katak lideransa nasaun gosta halimar ho dignidade nasaun nian, lideransa tau liu intereses pessoal iha intereses nasional nia leten. Fulan liu ba’a, wainhira PM Xanana koalia makas hasoru Australia tamba problema fo’os, iha parte balun sosiadade kontente no fo’o honra ba’a lideransa nasaun ne’e nian tamba lideransa sira hatudu-sai katak maski Timor-Leste nasaun ki’ik maibe Timor-Leste iha mos ninia dignidade nudar nasaun. Maibe, ho tempu ida badak husi kazu Martinus Berek nian dignidade nasaun ne’e nian takfilak a’an fali ba’a rai tamba mos hahalok lideransa nasaun ne’e nian. Qua vadis Timor-Leste?!
Hakait ho desizaun hakarak fo’o liberdade ba’a Martenus Berek ka prisioneiru sira seluk, iha maneiras no mekanismu barak que governu no estadu ne’e bele utiliza. Makanismu seluk que mais elegante relasiona ho kazu ne’e mak, por ezemplu buka meios liu husi rekomendasoins CTF nian. Haka’as a’an atu implementa rekomendasoins CTF nian, la’os buka atu simplifikas maneiras hodi hamosu axeneiras. Iha razaun no meios legal barak mak governu Timor-Leste no Indonesia bele harí hodi hakotu problema Martinus Berek nian. Bele husik Berek tuir lai prosesu judiasial nebe’e vigora iha nasaun ne’e, ikus mak PR bele fo’o indultu, ou buka halo MoU ho Indonesia sobre extradisaun.
Laiha razaun legal atu liberta Martenus Berek ho razaun katak nia sidadaun Indonesia. Uza pricipius lokus delicty, no bazeia ba’a principius geral lei internasional, sidadaun mundu ne’e nian bele hetan saksaun ka kastigu iha nasaun nebe’e deit iha mundu rai klaran ne’e. Iha deit eksepsaun ba’a diplomatas sira. Nudar informasaun, iha tinan hirak liu ba’a, iha estadante Timor-Leste, Angelo Pereira halo krimi iha Jogkjakarta no hetan prizaun tinan 2 resin nia laran, Indonesia la aseita halo extradisaun tamba lei la permite. Maibe, presiza mos buka atu kumpriende katak extradisaun la’os siknifika katak fo’o liberdade ba’a kriminozu ida, maibe geralmente kriminozu ka prisioneiru nebe’e hetan extradisaun ba’a hala’o prosesu legal ka kumpri ninia saksaun nudar prisioneiru iha ninia propiu nasaun.
Hakait kazu Martinus Berek nian no presaun politika estruktural nebe’e mosu iha nasaun ne’e, hamosu kestoins ba’a publiku, tamba sa’a mak kazu Berek nian bele hachokes funsaun instituisaun no ha-takfila (menjungkir-balikan) lei nebe’e vigora iha nasaun ne’e. Razaun saida?! Klaru que aksaun subjectivu husi PR ho objektivu ida atu hamos ninia imagem no hamorin fali ninia naran iha nasaun vizinho, Indonesia. Hakrek’nain hare katak PR, Ramos-Horta sente katak nia presiza hadia fali ninia imagem iha Indonesia relasiona ho deklarasaun tinan hirak liu ba’a, deklarasaun nebe’e mak PR kondena katak ema Indonesia (Desy Anwar, Metro TV) fo’o mos kontribuisaun ba’a Maijor Alfredo Reindado hodi hamosu atentadu 11 de Fevereiro 2008. Hadia imagem buat ida normal iha ema id-idak nia moris, maibe sei abnormal no immoral wainhira uza k’nar formal hodi viola lei nasaun nian ho deit intensaun hakarak hadia rasik ita nia imagem pessoal. Ho kazu ne’e bele foti konkluzaun katak PR, Ramos-Horta iha fitiu ida, “gosta liu hetan honra bo’ot no konsiderasaun a’as husi ema estrangeiru sira do que simu honra no konsiderasaun husi ninia propiu povu no propiu nasaun”. Honra no konsiderasaun husi propiu povu no propiu nasaun kala é mais baratu ba’a PR, Ramos-Horta.
PR ninia aksaun nebe’e hakarak fo’o liberdade ba’a Berek halo publiku laran taridu, publiku ninia pozisaun hanesan mos pozisaun PN nian antes. PN tempu liu ba’a la vota a favor atu PR halo viagem ba’a Nova Iorke tamba kazu ne’e, maski loron ikus liu husi Xanana ninia aproximasaun, PN konsege hala’o fali plenaria extra-ordinaria ida hodi vota a favor ba’a viagem PR nian. PN halo plenaria extra-ordinaria hodi fokit primeira desizaun nebe’e la autoriza PR hala’o viagem ba’a Nova Iorke, tamba PR loron ida antes halo ameasas atu resingna ninia a’an husi kargu PR karik PN la muda pozisaun. Maibe, se hare didiak objektivu viagem PR nian maka lolos PN mos lalika emosaun hodi ansi foti desizaun la fo’o deslokasaun PR ba’a Nova Iorke, tamba viagem PR nian relasiona ho encontro Asembleia Geral ONU nian. Se wainhira hakait kazu ne’e ba’a ho plenaria extra-ordinaria nebe’e PN halo urgentemente, maka plenaria extra-ordinaria bele konsidera nudar inkonsistensia institusional nebe’e mak PN halo, maski plenaria extra-ordinaria mos mak salva nasaun nia interese hodi fo’o autorizasaun ba’a PR atu desloka ba’a rai-leur. Alem de PR mos la konsege resigna ninia a’an, plenaria extra-ordinaria mak asegura mos pozisaun lideransa governu nian. Governu nudar eksekutador nebe’e eksekuta kada desizaun no policy estadu nian klaru que legalmente no politikamente tenki responsabiliza desizaun no aksaun nebe’e mak governu foti ba’a kazu Martinus Berek. Kazu Martinus Berek ho klaru hatudu katak lideransa nasaun nian komete krimi tamba viola lei nebe’e mak vigora iha nasaun ne’e.
Bazeia ba’a artigu 79 No. 3 – 5 Konstituisaun RDTL wainhira PR komete krimi maka legalmente PN bele hamonu Ramos-Horta husi k’nar PR. Maibe politikamente alternativu ne’e defisil oi’tuan atu aplika tamba sei depende teb-tebes ba’a intereses politika iha PN nia laran. Karik mak maioria membros PN la aseita hodi foti medidas politika ka legal hasoru PR maka konserteza sei la akontese mudansa ruma ba’a k’nar PR nian. PN mak iha poder atu dada-sai impunidade nebe’e mak PR goza, karik mak PN lakohi dada-sai direitu impunidade ne’e maka legalmente tribunal mos sei labele halo prosesu legal hasoru Ramos-Horta nudar PR. Nune’e mos ba’a lideransa Governu nian. Maibe ho kazu Berek nian hamosu perguntas tan mai publiku, atu to’o bainhira mak lideransa estruktural nasaun ne’e nian iha forsa atu aguaventa-malu ho id-idak nia hahalok no lalaok iha palku politika nasaun ne’e nian?! Atu to’o mos bainhira mak lideransa nasaun ne’e bele uza konsiensia no moral atu la sama no viola tan lei no konstituisaun nasaun ne’e nian tuir juramentu nebe’e mak sira rasik halo. Ita hein katak aban. ***END***
*Analista Politika no Sosial husi Forum Sivika Timor-Leste, Dili
Iha 30 de Agosto 2009 liu ba’a povu Timor-Leste komemora tinan 10 referendum nian, referendum nebe’e loron ikus lori Timor-Leste restaura ninia independensia nasional iha tinan 2002. Iha komemorasaun loron referendum nian ne’e mosu eskandalu politika bo’ot nebe’e mak estadu no governu hatudu ba’a ninia povu. Estadu hala’o politika hodi fo’o liliberdade ba’a Martinus Berek husi prizaun. Martinus Berek nudar eis-milisia, pessoal importante ida nebe’e oho ± 200 populasaun no padre nain 3 iha Igreja Suai iha tinan 1999.
Tuir informasaun nebe’e namlekar iha politiku sira no sosiadade nia let, Presidente da Republika (PR). Ramos-Horta halo presaun ba’a Xanana Gusmão nudar lideransa governu AMP hodi fo’o liberdade ba’a Martinus Berek. Karik Xanana lakohi fo’o liberdade ba’a Martinus Berek, Ramos-Horta sei lakohi marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agosto 2009 liu ba’a. Tuir informasaun mos, Ramos-Horta fo’o presaun ba’a Xanana tamba Ramos-Horta hetan mos husi Indonesia. Se Ramos-Horta la fo’o liberdade ba’a Martinus Berek maka Menlu-RI, Hassan Wirayudah sei la marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agosto 2009. No, presaun politika ne’e ikus liu taka ho ameasas Ramos-Horta nian nebe’e mak atu resigna ninia a’an nudar PR karik PN la autoriza PR halo viagem ba’a Nova Iorke.
Wainhira ita hare didiak presaun hirak ne’e, mosu perguntas, sa importante ida ho prezensa Hassan Wirayudah nian iha komemorasaun 30 de Agosto 2009?! Klaru la iha importansia no signifikasaun ka benifisiu bo’ot ho prezensa Hassan Wirayudah nian, tamba ne’e politikamente la rasional wainhira lideransa nasaun ne’e viola lei no dignidade nasaun nian hodi halo tuir fali nasaun seluk ninia hakarak. Ba’a PR nebe’e mak lakohi marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agostu liu ba’a, lolos lalika tau mos ba’a importansia tamba publiku mak sei fo’o notas ba’a PR nia hahalok no lalaok. Karik PR la marka ninia prezensa duni, Governo bele buka razaun seluk hodi justifika ba’a publiku. Governo bele publika hodi dehan deit PR moras. Governo Xanana la devia halo tuir PR nia hakarak nebe’e totalmente viola lei no dignidade nasaun ne’e nian. Wainhira governu kumpri pedidu ne’e maka lideransa governu no lideransa estadu halo sala hotu. Politikamente no legalmente la’iha ida mak bele se’es a’an husi eskandalu bo’ot ne’e. Karik ita halo komparasaun ho governo anterior, Dr. Mari Alkatiri tempu neba’a nudar PM dalabarak mos mak la halo tuir pedidu balun nebe’e mai husi Xanana nudar PR.
Ho kazu Martinus berek nian hakait ba’a presaun husi Indonesia maka hahalok ne’e hatudu momos katak Timor-Leste hakne’ak a’an ba’a presaun no intereses Indonesia nian. Ho kazu Martinus Berek nian hatudu dala ida tan katak lideransa nasaun gosta halimar ho dignidade nasaun nian, lideransa tau liu intereses pessoal iha intereses nasional nia leten. Fulan liu ba’a, wainhira PM Xanana koalia makas hasoru Australia tamba problema fo’os, iha parte balun sosiadade kontente no fo’o honra ba’a lideransa nasaun ne’e nian tamba lideransa sira hatudu-sai katak maski Timor-Leste nasaun ki’ik maibe Timor-Leste iha mos ninia dignidade nudar nasaun. Maibe, ho tempu ida badak husi kazu Martinus Berek nian dignidade nasaun ne’e nian takfilak a’an fali ba’a rai tamba mos hahalok lideransa nasaun ne’e nian. Qua vadis Timor-Leste?!
Hakait ho desizaun hakarak fo’o liberdade ba’a Martenus Berek ka prisioneiru sira seluk, iha maneiras no mekanismu barak que governu no estadu ne’e bele utiliza. Makanismu seluk que mais elegante relasiona ho kazu ne’e mak, por ezemplu buka meios liu husi rekomendasoins CTF nian. Haka’as a’an atu implementa rekomendasoins CTF nian, la’os buka atu simplifikas maneiras hodi hamosu axeneiras. Iha razaun no meios legal barak mak governu Timor-Leste no Indonesia bele harí hodi hakotu problema Martinus Berek nian. Bele husik Berek tuir lai prosesu judiasial nebe’e vigora iha nasaun ne’e, ikus mak PR bele fo’o indultu, ou buka halo MoU ho Indonesia sobre extradisaun.
Laiha razaun legal atu liberta Martenus Berek ho razaun katak nia sidadaun Indonesia. Uza pricipius lokus delicty, no bazeia ba’a principius geral lei internasional, sidadaun mundu ne’e nian bele hetan saksaun ka kastigu iha nasaun nebe’e deit iha mundu rai klaran ne’e. Iha deit eksepsaun ba’a diplomatas sira. Nudar informasaun, iha tinan hirak liu ba’a, iha estadante Timor-Leste, Angelo Pereira halo krimi iha Jogkjakarta no hetan prizaun tinan 2 resin nia laran, Indonesia la aseita halo extradisaun tamba lei la permite. Maibe, presiza mos buka atu kumpriende katak extradisaun la’os siknifika katak fo’o liberdade ba’a kriminozu ida, maibe geralmente kriminozu ka prisioneiru nebe’e hetan extradisaun ba’a hala’o prosesu legal ka kumpri ninia saksaun nudar prisioneiru iha ninia propiu nasaun.
Hakait kazu Martinus Berek nian no presaun politika estruktural nebe’e mosu iha nasaun ne’e, hamosu kestoins ba’a publiku, tamba sa’a mak kazu Berek nian bele hachokes funsaun instituisaun no ha-takfila (menjungkir-balikan) lei nebe’e vigora iha nasaun ne’e. Razaun saida?! Klaru que aksaun subjectivu husi PR ho objektivu ida atu hamos ninia imagem no hamorin fali ninia naran iha nasaun vizinho, Indonesia. Hakrek’nain hare katak PR, Ramos-Horta sente katak nia presiza hadia fali ninia imagem iha Indonesia relasiona ho deklarasaun tinan hirak liu ba’a, deklarasaun nebe’e mak PR kondena katak ema Indonesia (Desy Anwar, Metro TV) fo’o mos kontribuisaun ba’a Maijor Alfredo Reindado hodi hamosu atentadu 11 de Fevereiro 2008. Hadia imagem buat ida normal iha ema id-idak nia moris, maibe sei abnormal no immoral wainhira uza k’nar formal hodi viola lei nasaun nian ho deit intensaun hakarak hadia rasik ita nia imagem pessoal. Ho kazu ne’e bele foti konkluzaun katak PR, Ramos-Horta iha fitiu ida, “gosta liu hetan honra bo’ot no konsiderasaun a’as husi ema estrangeiru sira do que simu honra no konsiderasaun husi ninia propiu povu no propiu nasaun”. Honra no konsiderasaun husi propiu povu no propiu nasaun kala é mais baratu ba’a PR, Ramos-Horta.
PR ninia aksaun nebe’e hakarak fo’o liberdade ba’a Berek halo publiku laran taridu, publiku ninia pozisaun hanesan mos pozisaun PN nian antes. PN tempu liu ba’a la vota a favor atu PR halo viagem ba’a Nova Iorke tamba kazu ne’e, maski loron ikus liu husi Xanana ninia aproximasaun, PN konsege hala’o fali plenaria extra-ordinaria ida hodi vota a favor ba’a viagem PR nian. PN halo plenaria extra-ordinaria hodi fokit primeira desizaun nebe’e la autoriza PR hala’o viagem ba’a Nova Iorke, tamba PR loron ida antes halo ameasas atu resingna ninia a’an husi kargu PR karik PN la muda pozisaun. Maibe, se hare didiak objektivu viagem PR nian maka lolos PN mos lalika emosaun hodi ansi foti desizaun la fo’o deslokasaun PR ba’a Nova Iorke, tamba viagem PR nian relasiona ho encontro Asembleia Geral ONU nian. Se wainhira hakait kazu ne’e ba’a ho plenaria extra-ordinaria nebe’e PN halo urgentemente, maka plenaria extra-ordinaria bele konsidera nudar inkonsistensia institusional nebe’e mak PN halo, maski plenaria extra-ordinaria mos mak salva nasaun nia interese hodi fo’o autorizasaun ba’a PR atu desloka ba’a rai-leur. Alem de PR mos la konsege resigna ninia a’an, plenaria extra-ordinaria mak asegura mos pozisaun lideransa governu nian. Governu nudar eksekutador nebe’e eksekuta kada desizaun no policy estadu nian klaru que legalmente no politikamente tenki responsabiliza desizaun no aksaun nebe’e mak governu foti ba’a kazu Martinus Berek. Kazu Martinus Berek ho klaru hatudu katak lideransa nasaun nian komete krimi tamba viola lei nebe’e mak vigora iha nasaun ne’e.
Bazeia ba’a artigu 79 No. 3 – 5 Konstituisaun RDTL wainhira PR komete krimi maka legalmente PN bele hamonu Ramos-Horta husi k’nar PR. Maibe politikamente alternativu ne’e defisil oi’tuan atu aplika tamba sei depende teb-tebes ba’a intereses politika iha PN nia laran. Karik mak maioria membros PN la aseita hodi foti medidas politika ka legal hasoru PR maka konserteza sei la akontese mudansa ruma ba’a k’nar PR nian. PN mak iha poder atu dada-sai impunidade nebe’e mak PR goza, karik mak PN lakohi dada-sai direitu impunidade ne’e maka legalmente tribunal mos sei labele halo prosesu legal hasoru Ramos-Horta nudar PR. Nune’e mos ba’a lideransa Governu nian. Maibe ho kazu Berek nian hamosu perguntas tan mai publiku, atu to’o bainhira mak lideransa estruktural nasaun ne’e nian iha forsa atu aguaventa-malu ho id-idak nia hahalok no lalaok iha palku politika nasaun ne’e nian?! Atu to’o mos bainhira mak lideransa nasaun ne’e bele uza konsiensia no moral atu la sama no viola tan lei no konstituisaun nasaun ne’e nian tuir juramentu nebe’e mak sira rasik halo. Ita hein katak aban. ***END***
*Analista Politika no Sosial husi Forum Sivika Timor-Leste, Dili
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.