Filipe Rodriguês Pereira
Publiku sei asiste nafatin, esforsu politika liu husi trik oi-oin nebe’e Ukun-nain nasaun ne’e leno ba’a sira nia povu, esforsu politika nebe’e hahu deste tinan liu ba’a to’o ohin loron. Ikus dadaun ne’e publiku asiste ‘rezultadu’ husi Triangle Dialog nebe’e hala’o semana kotuk iha Metiaut entre Presidente da Republika, Dr. Ramos-Horta, SG Fretilin, Dr. Marii Alkatiri no PM Xanana Gusmao. Dialog ninia ‘rezultadu’ ida mak hamosu tan polemika foun iha sosiadade nia let. Iha parte ida, depois de Triangle Dialog ne’e PM Xanana deklara katak Dr. Marií garante ona ba’a PR no PM katak sei la’iha Marcha da Paz, maibe iha parte seluk Dr. Marií mos deklara katak Fretilin sei hanoin atu hala’o nafatin aksaun Marcha da Paz iha tempu badak mai. Publiku konfius no laran ki’í, la’hatene se los mak bosok.
Akompanha prosesu politika iha nasaun ne’e nia laran maka dalaruma ita hare komplikadu tebes. Eleisaun remata tinan ida resin ona, governu aktual no instituisaun seberania nasaun ne’e nian hala’o sira nia funsaun besik tama ba’a tinan rua ona, maibe esforsu liu husi trik-trik no lobby politika iha nivel Ukun-nain nasaun ne’e nian nebe’e ho objektivu atu fahe poderes ba’a malun (sharing of power) to’o prezente sidauk lakon iha palku politika nasional.
Esforsu politika oi-oin desde tinan kotuk no esforsu ikus liu husi Triangle Dialog sai mos nudar servisu extra nebe’e mak gasta energia politika governu no estadu nian. La’hatene atu to’o bainhira?! Bainhira los maka governu bele tau atensaun lolos hodi fokus ba’a ninia governasaun?! Bainhira los maka membros Parlamento Nasional bele hala’o sira nia servisu ho maksimu?! Mos, atu to’o bainhira los PR halo remata ninia misaun nudar arbitu politika entre governu aktual no partidu Fretilin?! No mais importante mak: atu to’o bainhira povu nasaun ne’e sai penonton hodi asiste bei-beik sparing (pertandingan) politika nebe’e lideransa nasaun ne’e leno ba’a sira nia povu?
Povu kala kolen teb-tebes ona, alem de povu sira tenki buka ai-han hodi hanaruk sira nia moris lor-loron, no iha ao mesmu tempu povu tenki sai mos penonton hodi asiste sparing politika entres Ukun-nain nasaun ne’e nian. Nudar penonton maka pzikologikamente povu mak stress liu duke Ukun-nain sira nebe’e mak hala’o sparing politika. Povu hanesan asiste fali tinju’nain (petinju) sira tuku-malu iha ring nia leten. Ser tinju’nain maka Ukun-nain sira hatene klaru no bele sukat sira nia i’is katak sira sei iha forsa ka energia, no sei bele uza taktika no estrategia oi-oin atu halakon id-idak nia adversariu/lawan. Povu personaliza a’an nudar penonton la’iha k’bit atu fo’o ninia forsa-fizika hodi ajuda kada tinju’nain nebe’e sparing. Esforsu maksima nudar penonton kala sai supporter. Nudar supporter fanatiku kala sei senti la konfortabel wainhira tinju’nain sira tuku-malu la’tuir supporter nia hakarak. Ser penonton ka supporter dalaruma so bele hakilar, chatiadu iha fatin, hirus, tolok, no hatudu sentimentu negativus sel-seluk tan, no ikus liu bele sai stress.
Hare ba’a ilustrasaun badak iha leten, pzikologikamente povu mak gasta liu energia pzikis atu asiste bei-beik sparing politika entre lideransa politika nasaun ne’e nian. Bainhira povu bele tur hakamatek atu bele goza oituan out put husi ukun-rasik-a’an ne’e nian?! Akontesimentus politika nebe’e Ukun-nain sira sempre leno loron-kalan nebe’e pzikologikamente halo kolen povu, dalaruma kondisaun ne’e bele hamosu hahalok apatis, la’koi care, la’koi fiar, la’koi hakru’uk tan, no liu husi atetude hirak ne’e bele hatutan hodi kria situasaun chaos no irresponsabilidades, nu fim kondisaun ne’e hatama mos povu ba’a iha alienasaun politika nia laran.
Iha psikologia politika, alienasaun politika siknifika katak wainhira povu barak senti katak mosu espasu ida luan entre prosesu politika iha nivel elite no lalaok politika iha massa ka grass root. Operasionalmente, Yinger (1973) fo’o definisaun sobre alienasaun politika nudar kondisaun nebe’e mak lakon relasaun (loss of a relationship), lakon sentimentu partisipasaun nian (loss of participation), no lakon k’bit atu kontrola (loss of control) ba’a kada prosesu sosial politika iha nasaun nia laran. Kuaze atu hanesan ho Yinger, Finifter (1977) hato’o hanoin sobre karatiristiku alienasaun politika nian.
Primeiru, wainhira komesa tubun-buras (berkembangnya) sentimentu la’iha-k’bit (powerlessness) iha sosiadade nia laran. Siknifika katak nudar povu, sosiadade komesa bilibala-a’an (ragu), sosiadade senti la’iha k’bit atu halo buat ruma hodi muda realidade sosial politika iha nasaun nia laran. Segundu, komesa mosu sentimentu la’iha-sentidu politika (political meaninglessness/ketidakbermaknaan politik). Siknifika katak desizaun hot-hotu no prosesu politikas nudar buat ida nebe’e absur no ba’a oin susar atu imajina. Terseiru, normas politika nebe’e ita ensiste semakin la’mos/tidak jelas (perceived political normlessness). Siknifika minimal iha level persepsaun nian, publiku semakin sure katak normas no regras nebe’e maneija vida estrutura politika sai malahok, hare ba’a la’hetan. Sa’a tan wainhira hatun ba’a iha vida real, normas politika hirak ne’e mos kuaze atu la iha ninia aplikasaun. Kuartu, importante tebes mak mosu sentimentu alienasaun no izolasaun husi prosesu politika (political isolation and self-estrangement).
Reaksaun nebe’e ekstrime husi sentimentu alienasaun/keteransingan ne’e bele fo’o impaktu ba’a prosesu dada-a’an, skeptis, apatis no la’koi atu hatene tan sobre asuntus nebe’e mak iha relasaun ho intereses politika nasaun nian. Se wainhira kondisaun ne’e akontese iha nasaun demokratika nia laran, governu no estadu sei la’hamrik iha legitimasaun nebe’e sufisiente nia leten.
Mosu kestoins, alienasaun politika iha sosiadade nia let to’o ona stadium hira?! Kuantitativamente susar oituan atu hatan tamba minimal presiza halo survey. Maibe liu husi indikador no karaktiristiku nebe’e Yinger no Finifter hato’o iha leten, maka kualitativamente ita bele sukat liu husi nivel/tingkat “kole psikis”, no reduzan stamina povu nian wainhira povu ne’e infrenta sparing politika nebe’e elite ka Ukun-nain sira halo. Dalaruma ita nia sosiadade to’o ona faze (mengalami) alienasaun politika. Saida mak alienasaun politika ninia perigu?
Perigu husi alienasaun politika tuir survey Templeton (1966), primeiru, susar atu dudu partisipasaun politika nian ba’a nivel nebe’e a’as no konstrutivu husi sosiadade. Survei Templeton nian hatudu katak iha relasaun nebe’e forte entre alienasaun politika no nivel partisipasaun politika. Kondisaun alienasaun politika nebe’e a’as iha tendensia fo’o efeitu ba’a sosiadade atu dada-a’an (withdrawal) husi aktividades politika nasional.
Segundu, mosu gejala ka sentimentu la’fiar politika (politicaL trust/ketidakpercayaan politik). Aktus la’fiar politika bele sai anteseden atu la partisipa iha prosesu politika, maibe bele mos sai nudar anteseden atu halo aksaun politika nebe’e destorsivu, nebe’e mak la kondis ho regras. Gejala mak hanesan mosu demontrasaun husi massa, aksaun boikota policy governu no estadu nian, golput iha eleisaun no sel-seluk tan.
Terceiru, kria reduzaun nebe’e mak sei fo’o ameasas ba’a suportasaun politika no suportasaun sustainability/berkelanjutan (political support and political sustainability). Se la’iha suportasaun sustainability ba’a sistema politika governu no estadu maka kondisaun ne’e bele sai mos nudar problema nebe’e seriu ba’a vida politika nasaun nian, ho lian seluk hakarak dehan katak sistema politika nasaun nian “naksobu”.
Hare ba’a implikasaun seriu no alienasaun politika nebe’e mak bele akontese iha nasaun ne’e nia laran iha tempu ne’e no futuru, kondisaun nebe’e mak politikamente bele halo povu nasaun ne’e sai povu marginalizadus iha nia propriu nasaun, ita hein atu politiku no Ukun-nain sira bele hapara sparing politika nebe’e mak bele korut-mohu energia pzikis povu nian. ***END*** (Artigu ne’e publika mos iha Timor Post, Edisaun 19/4/09).
Publiku sei asiste nafatin, esforsu politika liu husi trik oi-oin nebe’e Ukun-nain nasaun ne’e leno ba’a sira nia povu, esforsu politika nebe’e hahu deste tinan liu ba’a to’o ohin loron. Ikus dadaun ne’e publiku asiste ‘rezultadu’ husi Triangle Dialog nebe’e hala’o semana kotuk iha Metiaut entre Presidente da Republika, Dr. Ramos-Horta, SG Fretilin, Dr. Marii Alkatiri no PM Xanana Gusmao. Dialog ninia ‘rezultadu’ ida mak hamosu tan polemika foun iha sosiadade nia let. Iha parte ida, depois de Triangle Dialog ne’e PM Xanana deklara katak Dr. Marií garante ona ba’a PR no PM katak sei la’iha Marcha da Paz, maibe iha parte seluk Dr. Marií mos deklara katak Fretilin sei hanoin atu hala’o nafatin aksaun Marcha da Paz iha tempu badak mai. Publiku konfius no laran ki’í, la’hatene se los mak bosok.
Akompanha prosesu politika iha nasaun ne’e nia laran maka dalaruma ita hare komplikadu tebes. Eleisaun remata tinan ida resin ona, governu aktual no instituisaun seberania nasaun ne’e nian hala’o sira nia funsaun besik tama ba’a tinan rua ona, maibe esforsu liu husi trik-trik no lobby politika iha nivel Ukun-nain nasaun ne’e nian nebe’e ho objektivu atu fahe poderes ba’a malun (sharing of power) to’o prezente sidauk lakon iha palku politika nasional.
Esforsu politika oi-oin desde tinan kotuk no esforsu ikus liu husi Triangle Dialog sai mos nudar servisu extra nebe’e mak gasta energia politika governu no estadu nian. La’hatene atu to’o bainhira?! Bainhira los maka governu bele tau atensaun lolos hodi fokus ba’a ninia governasaun?! Bainhira los maka membros Parlamento Nasional bele hala’o sira nia servisu ho maksimu?! Mos, atu to’o bainhira los PR halo remata ninia misaun nudar arbitu politika entre governu aktual no partidu Fretilin?! No mais importante mak: atu to’o bainhira povu nasaun ne’e sai penonton hodi asiste bei-beik sparing (pertandingan) politika nebe’e lideransa nasaun ne’e leno ba’a sira nia povu?
Povu kala kolen teb-tebes ona, alem de povu sira tenki buka ai-han hodi hanaruk sira nia moris lor-loron, no iha ao mesmu tempu povu tenki sai mos penonton hodi asiste sparing politika entres Ukun-nain nasaun ne’e nian. Nudar penonton maka pzikologikamente povu mak stress liu duke Ukun-nain sira nebe’e mak hala’o sparing politika. Povu hanesan asiste fali tinju’nain (petinju) sira tuku-malu iha ring nia leten. Ser tinju’nain maka Ukun-nain sira hatene klaru no bele sukat sira nia i’is katak sira sei iha forsa ka energia, no sei bele uza taktika no estrategia oi-oin atu halakon id-idak nia adversariu/lawan. Povu personaliza a’an nudar penonton la’iha k’bit atu fo’o ninia forsa-fizika hodi ajuda kada tinju’nain nebe’e sparing. Esforsu maksima nudar penonton kala sai supporter. Nudar supporter fanatiku kala sei senti la konfortabel wainhira tinju’nain sira tuku-malu la’tuir supporter nia hakarak. Ser penonton ka supporter dalaruma so bele hakilar, chatiadu iha fatin, hirus, tolok, no hatudu sentimentu negativus sel-seluk tan, no ikus liu bele sai stress.
Hare ba’a ilustrasaun badak iha leten, pzikologikamente povu mak gasta liu energia pzikis atu asiste bei-beik sparing politika entre lideransa politika nasaun ne’e nian. Bainhira povu bele tur hakamatek atu bele goza oituan out put husi ukun-rasik-a’an ne’e nian?! Akontesimentus politika nebe’e Ukun-nain sira sempre leno loron-kalan nebe’e pzikologikamente halo kolen povu, dalaruma kondisaun ne’e bele hamosu hahalok apatis, la’koi care, la’koi fiar, la’koi hakru’uk tan, no liu husi atetude hirak ne’e bele hatutan hodi kria situasaun chaos no irresponsabilidades, nu fim kondisaun ne’e hatama mos povu ba’a iha alienasaun politika nia laran.
Iha psikologia politika, alienasaun politika siknifika katak wainhira povu barak senti katak mosu espasu ida luan entre prosesu politika iha nivel elite no lalaok politika iha massa ka grass root. Operasionalmente, Yinger (1973) fo’o definisaun sobre alienasaun politika nudar kondisaun nebe’e mak lakon relasaun (loss of a relationship), lakon sentimentu partisipasaun nian (loss of participation), no lakon k’bit atu kontrola (loss of control) ba’a kada prosesu sosial politika iha nasaun nia laran. Kuaze atu hanesan ho Yinger, Finifter (1977) hato’o hanoin sobre karatiristiku alienasaun politika nian.
Primeiru, wainhira komesa tubun-buras (berkembangnya) sentimentu la’iha-k’bit (powerlessness) iha sosiadade nia laran. Siknifika katak nudar povu, sosiadade komesa bilibala-a’an (ragu), sosiadade senti la’iha k’bit atu halo buat ruma hodi muda realidade sosial politika iha nasaun nia laran. Segundu, komesa mosu sentimentu la’iha-sentidu politika (political meaninglessness/ketidakbermaknaan politik). Siknifika katak desizaun hot-hotu no prosesu politikas nudar buat ida nebe’e absur no ba’a oin susar atu imajina. Terseiru, normas politika nebe’e ita ensiste semakin la’mos/tidak jelas (perceived political normlessness). Siknifika minimal iha level persepsaun nian, publiku semakin sure katak normas no regras nebe’e maneija vida estrutura politika sai malahok, hare ba’a la’hetan. Sa’a tan wainhira hatun ba’a iha vida real, normas politika hirak ne’e mos kuaze atu la iha ninia aplikasaun. Kuartu, importante tebes mak mosu sentimentu alienasaun no izolasaun husi prosesu politika (political isolation and self-estrangement).
Reaksaun nebe’e ekstrime husi sentimentu alienasaun/keteransingan ne’e bele fo’o impaktu ba’a prosesu dada-a’an, skeptis, apatis no la’koi atu hatene tan sobre asuntus nebe’e mak iha relasaun ho intereses politika nasaun nian. Se wainhira kondisaun ne’e akontese iha nasaun demokratika nia laran, governu no estadu sei la’hamrik iha legitimasaun nebe’e sufisiente nia leten.
Mosu kestoins, alienasaun politika iha sosiadade nia let to’o ona stadium hira?! Kuantitativamente susar oituan atu hatan tamba minimal presiza halo survey. Maibe liu husi indikador no karaktiristiku nebe’e Yinger no Finifter hato’o iha leten, maka kualitativamente ita bele sukat liu husi nivel/tingkat “kole psikis”, no reduzan stamina povu nian wainhira povu ne’e infrenta sparing politika nebe’e elite ka Ukun-nain sira halo. Dalaruma ita nia sosiadade to’o ona faze (mengalami) alienasaun politika. Saida mak alienasaun politika ninia perigu?
Perigu husi alienasaun politika tuir survey Templeton (1966), primeiru, susar atu dudu partisipasaun politika nian ba’a nivel nebe’e a’as no konstrutivu husi sosiadade. Survei Templeton nian hatudu katak iha relasaun nebe’e forte entre alienasaun politika no nivel partisipasaun politika. Kondisaun alienasaun politika nebe’e a’as iha tendensia fo’o efeitu ba’a sosiadade atu dada-a’an (withdrawal) husi aktividades politika nasional.
Segundu, mosu gejala ka sentimentu la’fiar politika (politicaL trust/ketidakpercayaan politik). Aktus la’fiar politika bele sai anteseden atu la partisipa iha prosesu politika, maibe bele mos sai nudar anteseden atu halo aksaun politika nebe’e destorsivu, nebe’e mak la kondis ho regras. Gejala mak hanesan mosu demontrasaun husi massa, aksaun boikota policy governu no estadu nian, golput iha eleisaun no sel-seluk tan.
Terceiru, kria reduzaun nebe’e mak sei fo’o ameasas ba’a suportasaun politika no suportasaun sustainability/berkelanjutan (political support and political sustainability). Se la’iha suportasaun sustainability ba’a sistema politika governu no estadu maka kondisaun ne’e bele sai mos nudar problema nebe’e seriu ba’a vida politika nasaun nian, ho lian seluk hakarak dehan katak sistema politika nasaun nian “naksobu”.
Hare ba’a implikasaun seriu no alienasaun politika nebe’e mak bele akontese iha nasaun ne’e nia laran iha tempu ne’e no futuru, kondisaun nebe’e mak politikamente bele halo povu nasaun ne’e sai povu marginalizadus iha nia propriu nasaun, ita hein atu politiku no Ukun-nain sira bele hapara sparing politika nebe’e mak bele korut-mohu energia pzikis povu nian. ***END*** (Artigu ne’e publika mos iha Timor Post, Edisaun 19/4/09).
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.