Carlos da Silva L.F.R. Saky*
Liu ona tinan 7 rekuinyesimentu “de facto” ho “de jure” husi komunidade internasional ba TL nia ukun an, maibe Timor oan rasik seidauk senti hetan ukun an lolos. La’os de’it tanba Governo Mari Alkatiri nian, bandu ona povo Timor iha tinan limanulu mai (iha akordu entre Governo Alkatiri ho John Howard), labele diskuti fronteira marítima ho Austrália, maibe mos TL sei depende barak ba kontratadus internasionais hodi halo la’o ninia makina administrativa. Ohin loron sei hetan konselleiru ho tekniku barak husi rai seluk iha TL. La’os ne’e de’it, iha ministério balu, hanesan Finansas sei kontrata ema rai seluk hodi sai Direktor Jeral Interino iha ninia ministério, hanesan los iha TL, la iha liu kedas Timor oan hodi okupa fatin ne’e. Ironiku liu tan, Timor oan balu mos, mai husi liur, fila an ba ema rai seluk, uza kapa internasional hodi serbisu iha ninia rain rasik nudar presidente Tribunal de Rekursus, xefe Gabinete ba vice-PM balu ou pessoal titulares ba ministra ka ministro balu.
Kontratadus internasionais sira ne’e, ida-idak, mai ho nia eksperiensia ho nia interesse. Balu kontribui ho laran tomak i balu buka influensia Timor hodi hametin sira nia interesse iha TL.
Kontratadus internasionais sira ne’e toman ona serbisu iha Timor ho manan salariu boot. Balu to’o haluha an nudar kontratadu, nune’e, bainhira sira nia kontratu hotu i Governo la hanaruk, sira halo propaganda oioin hasoru ukun na’in sira Timor nian. Izemplu ida mak “caso” juiz Ivo Rosa husi Portugal nian.
Iha fatin seluk, governantes balun nebe halís an ba nia belun no parenti sira nebe mai hosi liur, fo nia razaun hodi justifika asistensia teknika nebe nia favorese ba nia belun sira ho analize superficial hodi dehan “Timor oan sira nebe’e mak servisu iha finansas halo konta mos la hatene”. Argumentu ida ne’e diskriminatorio tebes no minimiza Timor oan barak nebe’e mak hasai tiha ona lisensiatura iha Jestaun, Administrasaun, Kontabilidade no disiplina seluk tan maibe atu valida, lejitima deit governante nia interese no nia favoritizmu tenta fo sala ba nia funcionarios rasik.
Iha artigo ne’e hakarak ko’alia kona ba Timor oan sira nebe’e kaer passaporte rai seluk nian hodi serbisu iha Governo, nebe’e hakerek na’in fo naran Timor oan internasional. Bolu internasional tanba sira husu manan salario tuir ema staff internasional sira nebe’e la’os Timor oan. Ema internasional sira manan osan boot ho razaun oioin, tanba la iha uma iha Timor, precisa osan hodi gasta ba ninia necessidades pessoais e lori mos selu viagem ba mai Timor hodi ba haree nia familia sira. Enkuantu Timor oan sira internasional, barak iha uma ho rai. Balu iha uma rua ou tolu ho rai mos boboot. Sira nia moris diak hanesan ou balu diak liu tan ema internasional sira husi rai seluk nian.
La iha razaun ka direitu ba ita kestiona Timor oan internasional sira ne’e nia moris diak, basá sira hetan kondisaun diak sira ne’e tanba sira nia merito ho kapasidade rasik. Ita la kestiona sira nebe’e serbisu iha NGOs tanba, NGO la’os estrutura Governo nian i politika salarial husi NGO ida ba NGO seluk la hanesan, maski halo serbisu ida ho responsabilidade hanesan. Ita kestiona mak sira nebe’e serbisu iha Governo ou nudar pessoal titulares sira nian, tanba sira nia prezensa iha Governo hamosu problema social ida, kria diskriminasaun entre Timor oan sira serbisu iha Governo.
Ema hotu hakarak goza i hadi’a ninia kualidade moris. Iha faktor barak mak halo ema ida bele hetan moris diak. Faktor sira ne’e ida mak hanesan hetan serbisu diak ho manan osan boot. Ida ne’e la’os krimi, maibe bele sai krimi bainhira hetan serbisu diak ho hetan osan boot liu husi dalan sira korrupsaun, favoretizmu ho diskriminativas nian.
Diskriminasaun refere ba halo tratamentu ba ema la hanesan ho razaun oioin, hanesan kor kulit, etniku, relijiaun, seksu, salario ho seluseluk tan. Iha artigo ida ne’e hakerek na’in limite an hodi ko’alia de’it kona ba diskriminasaun iha salario. Diskriminasaun salarial refere ba halo tratamentu ba ema la hanesan kona ba direitu iha salario. Ema rua halo serbisu ho responsabilidade hanesan, maibe la hetan direirtu hanesan ba salariu ho incentivos sira seluk.
Diskriminasaun iha oin rua, ida diskriminasaun pozitiva e ida seluk diskriminasaun negativa. Diskriminasaun pozitiva katak ema ida-idak sei manan salariu tuir ida-idak nia responsabilidade. Funsionariu baibain ida la sei hetan salario boot hanesan ho Direktor ida, tanba Direktor ninia responsabilidade boot liu funsionariu baibain ida nian. Enkuanto diskriminasaun negativa refere ba ema rua ho responsabilidade hanesan, maibe iha direitu la hanesan ba salariu. Nudar izemplu, xefe Gabinete rua husi vice-PM rua iha rai ida, sira ninia pozisaun ho responsabilidade hanesan, maibe iha salariu, ida manan liu ida seluk. Xefe Gabinete nebe’e kaer passaporte rai seluk nian, fulan ida hetan salariu US$10.000.00 i xefe Gabinete seluk nebe la iha passaporte rai seluk nian ho kualifikasaun akademika nebe’e hanesan ho ida primeiro, fulan ida hetan de’it US$510.00. Ida ikus ne’e manan ki’ik tanba manan tuir skala salario governu nian. Se nia kontratadu deit ba tempo badak, tanba nia uza pasaporte lokal no nia kualifikasaun hanesan ho ida internacional nian, nia bele simu osan to’o US$1,500.00. Husi ne’e hatudu momos diskriminasaun ida boot tebtebes. Nune’e mos iha nivel Direktores sira nian, Direktores sira iha responsabilidades hanesan maibe direitu ba salariu la hanesan, tanba Direktor balu mai ho estatuto nudar ema rai seluk. Grave liu tan pessoal titulares sira nian ho kapa internasional hetan salario ida boot liu dok titulares sira nian, maibe ninia responsabilidade ki’ik liu titulares nian.
Tuir hakerek na’in, atu kombate korrupsaun ho efikaz, presiza kombate mos diskriminasaun negativa ne’e. Basá, diskriminasaun ida ne’e bele lori konsekuensias negativas ba Timor, hanesan: 1) Kria diskriminasaun, injustisa ho insatisfasaun sosial iha Governo nia laran. La tama ulun, xefe Gabinete rua ka Direktor rua ho responsabilidade hanesan, la iha direitu hanesan ba salariu; 2) Halakon motivasaun ho produtividade serbisu. Ida manan ki’ik hanoin Governo la valoriza sira nia serbisu, halo sira serbisu ho barubaruk i la fo laran tomak; 3) Bele dudu ida manan ki’ik halo korrupsaun. Tuir dalan legal nian la hetan tratamentu hanesan bele halo sira monu iha korrupsaun hodi buka goza hanesan ho sira seluk manan boot; 4) Sei reforsa de’it gap entre Timor oan sira fila husi liur mai ho sira nebe’e nunka sai ba liur. Timor oan sira internasional hetan previleziu boot liu dok du ke sira husi laran, tanba de’it, sira kaer passaporte rai seluk nian; 5) Halakon espirito nasionalizmu ho patriotizmu. Sira nebe’e uza kapa internasional fera ninia fuan ba rua. Sorin ida nudar Timor oan i sorin seluk nudar ema tasi balu. Osan bele halo ema lakon ninia nasionalizmu ho patriotizmu, tanba ema iha tendencia hakru’uk ba patraun ka organizasaun nebe’e fo salario boot ba nian du ke ba ida nebe’e la fo bintez ida ba nian. 6) Susar kombate injustisa ho diskriminasaun. Basá, sira nebe’e uza kapa internasional aceita ho situasaun injusta ho diskriminativa ne’e; 7) Kria dependensia nafatin ba kontratadu sira. Kontratadu ida sai tenki kontrata fali seluk, tanba la rekruta funcionariu publiku sira ba fatin sira hanesan xefe Gabinete ho seluseluk; 8) Sei hamosu de’it favoretizmu ho nepotizmu. Subar iha razaun kontrata ema konfiansa ho iha kapasidade, titulares sira sei rekruta de’it ninia amigos ho familias ba fatin sira kontratadus; 9) Komandu rua la fo rezultadu diak ba serbisu. Iha kualker serbisu, kuandu iha patraun ka komando rua, la sei tulun halo serbisu diak, tanba fahe atensaun ho konsentrasaun subordinadu nian. La’os ne’e de’it, hamosu mos konfuzaun ho presaun ba subordinadu, tanba la hatene atu halo tuir los patraun ida nebe’e; 10) Bele kompromete interese nasional. Iha parte ida nia tenki hala’o knar funcional iha governu maibe iha parte seluk nia tenki hatan ba nia patraun seluk husi tasi balu kona ba servisu nebe’e mak nia halo. Situasaun ida hanesan ne’e susar garante professionalismu no konfidensial ba informasaun. La taka oda matan ba kontratadu ho kapa internasional sira bele fo sai segredo Estado nian ba ninia patraun iha rai seluk, i 11) hamosu kompleksu de inferioridade. Tanba ida seluk manan osan boot tebes bele halo ida manan ki’ik, sinti an ki’ik liu, maski sira nia pozisaun ho responsabilidade hanesan. Titular sira mos, dala ruma, bele sinti an ki’ik iha pessoal sira manan salario boot nia oin. Osan ninia poder, dala ruma, boot liu poder politiku.
Diskriminasaun, nebe’e agora mosu iha TL, la’os ema sira kaer passaporte rai seluk nian sala. Sala ne’e mai kedas husi I Governo to’o IV Governo Konstitucional. Uluk, kuandu Timor hetan nia restaurasaun foufoun, iha hanoin atu selu funcionario Timor oan sira tuir salario internasional nian, maibe na’i ulun sira Timor nian, kontra hanoin ida ne’e, ho razaun, selu osan boot ba Timor oan sira bele hamsou problema iha loron ikus. Sira argumenta katak, kuandu internasional sira sai husi Timor, sei hetan resistencia makaas husi funcionario sira kuandu Governo hakarak aplika salario tuir skala nacional nian nebe’e, ki’ik liu salario internasional sira nian. Razaun ida ne’e bele los no la los. Karik hatun funcionarios balu nian de’it, sei hamosu resistencia duni tanba halo diskriminasaun. Maibe hatun ema hotu nian salario tuir principio justu ka diskriminasaun pozitiva ida i reforsa ho baze legal klaru ida la sei hamosu resistencia, tanba la iha ema ida mak sinti diskriminadu. Agora de’it, ho diskriminasaun ida boot tebtebes, fahe Timor oan ba internasional ho nasional mos, sira nebe’e diskriminado la liga ida, halo nia serbisu ho nonok, maski laran kala moras. Karik uluk mak na’i ulun sira simu hanoin ida funsionarius Timor oan sira manan tuir salario internasional nian, husi hahu kedas la iha diskriminasaun negativa ne’e.
Ko’alia ho laran mos, Governo rasik mak aceita i pratika diskriminasaun negativa ne’e, i to’o agora, la iha esforsu ruma hodi hadi’a. Tanba oda matan Governo nian nakloke ba tipo diskriminasaun ne’e, mak kuandu Governo precisa Timor oan sira ba serbisu iha Governo, Timor oan sira nebe’e toman ona ho manan osan boot, tau kedas kondisaun. Sira so aceita serbisu iha Governo, se sira hetan salario tuir staff internasional nian, tanba sira iha passaporte rai seluk nian. Governo mos simu de’it, tanba ukun na’in sira hanoin katak, Estado Timor la hasai duit metan ida hodi selu Timor oan internasional sira ne’e, basá, organizasaun ka rai seluk mak selu salario boot sira ne’e. Maibe ukun na’in sira haluha tiha, aceita Timor oan internasional sira ne’e serbisu iha Governo, hamosu dadaun konsekuensias negativas oioin nebe’e temi ona iha leten.
Molok hili Eng. Mario Carrascalão ba vice-PM, nia afirma ba jornal STL, 06.02.09, ho titulu “Koruptor sira maka difikulta MC atu ba sai nudar 2ºVPM”. Pozisaun ida ne’e agora Eng. Carrascalão hetan tiha ona i la iha ona ema ruma impede nian hodi kombate KKN ho injustisas oioin iha Governo laran. Diskriminasaun hanesan mos krimi ida. Ida ne’e hanesan serbisu ida ba Eng. Mario Carrascalão, nudar vice-PM, nebe hetan fiar hodi kombate korrupsaun ho diskriminasaun.
Investiga korruptor ida, dala ruma lori tempo naruk, tanba presiza halibur evidencias oioin ho buka tuir sese mak envolve iha laran. Maibe, atu identifika i halo para ema ida, hodi labele kontinua serbisu iha Governo ho salario internasional nian la susar ida. Naran haree de’it ba folha pagamento salario nian deskobre ona. Eng. Mario Carrascalão bele hahu dadaun kombate tipo diskriminasaun ida ne’e hodi hein kombate korrupsaun sira nebe’e kompleksu liu. Bele loke uluk Eng. Mario Carrascalão nian gaveta rasik, antes ba loke sira seluk nian, se mak hatene, bele hetan ain-fatin diskriminasaun negativa ruma iha neba. Karik ida nee mak la kombate, ita bele kestiona Eng. Mario Carrascalão ninia seriedade kombate KKND (korrupsaun, koluiu, nepotizmu ho diskriminasaun).
Atu kombate diskriminasaun ita tenki buka hatene uluk ninia kauzas. Ho nune’e, ita bele halo mate ho efikaz. Ema baibain dehan atu reduz diskriminasaun iha salariu tenki aposta iha formasaun. Tanba nivel formasaun ka kualifikasaun la hanesan sei afekta mos ba iha salario. Ema sira iha kualifikasaun manan salario boot liu dok kompara ho sira nebe ladun iha kualifikasaun. Problema nebe’e hakerek na’in foti iha ne’e, la’os kona ba kualifikasaun la hanesan, maibe salario mak la hanesan ba ema sira halo serbisu ho responsabilidade hanesan. Realidade nebe’e ita hasoru, la’os kriteriu kualifikasaun mak distingui salario, la’os pozisaun ho responsabilidade la hanesan mak determina salario la hanesan, maibe passaporte mak sai fali hanesan kondisaun. Susar tebes atu halo lakon tipo diskriminasaun ida ne’e liu husi fo passaporte rai seluk nian ba Timor oan hothotu i nem rai seluk mos hakarak fo nia passaporte ba Timor oan tomak. Facil liu hetan formasaun ida diak du ke hetan passaporte rai seluk nian, tanba kondisaun atu hetan passaporte rai seluk nian la facil. Iha dalan ida de’it i dalan ne’e mos facil tebes hodi kombate diskriminasaun negativa ne’e. Dalan ne’e mak Governo rasik tenki tau kondisaun klaru e firmi labele simu ema nebe’e hakarak serbisu iha Governo uza passaporte rai seluk nian. Se mak hakarak serbisu iha Governo, husi level boot to’o ki’ik, tenki aprezenta an nudar sidadaun TL i Governo TL mak tenki selu salario hodi garante justisa salarial ba funcionarios Estado nian tomak. Ou organizasaun husi rai seluk bele selu, maibe selu tuir skala salario nasional nian hodi evita diskriminasaun negativa ne’e. Karik lakohi aprezenta an nudar sidaun TL, bele ba buka serbisu iha NGOs nacionais ka internasionais. Ho nune’e de’it mak bele halo lakon diskriminasaun ne’e ho nia konsekuensias negativas tomak. Karik Governo la hola medidas ruma hodi hadi’a situasaun ida ne’e, Governo rasik mak hamosu diskriminasaun ba ninia sidadaun sira.
Ita hein Eng. Mario Carrascalão ho nia eksperiensia i agora ho poder tomak iha liman, bele kombate efikazmente korrupsaun, koluiu, nepotismo ho diskriminasaun tuir fiar nebe’e Governo AMP fo ba nian.
* Ex-Coordenador Pedagógico iha Centro Nacional de Emprego i Formação Profissional - Tibar
Liu ona tinan 7 rekuinyesimentu “de facto” ho “de jure” husi komunidade internasional ba TL nia ukun an, maibe Timor oan rasik seidauk senti hetan ukun an lolos. La’os de’it tanba Governo Mari Alkatiri nian, bandu ona povo Timor iha tinan limanulu mai (iha akordu entre Governo Alkatiri ho John Howard), labele diskuti fronteira marítima ho Austrália, maibe mos TL sei depende barak ba kontratadus internasionais hodi halo la’o ninia makina administrativa. Ohin loron sei hetan konselleiru ho tekniku barak husi rai seluk iha TL. La’os ne’e de’it, iha ministério balu, hanesan Finansas sei kontrata ema rai seluk hodi sai Direktor Jeral Interino iha ninia ministério, hanesan los iha TL, la iha liu kedas Timor oan hodi okupa fatin ne’e. Ironiku liu tan, Timor oan balu mos, mai husi liur, fila an ba ema rai seluk, uza kapa internasional hodi serbisu iha ninia rain rasik nudar presidente Tribunal de Rekursus, xefe Gabinete ba vice-PM balu ou pessoal titulares ba ministra ka ministro balu.
Kontratadus internasionais sira ne’e, ida-idak, mai ho nia eksperiensia ho nia interesse. Balu kontribui ho laran tomak i balu buka influensia Timor hodi hametin sira nia interesse iha TL.
Kontratadus internasionais sira ne’e toman ona serbisu iha Timor ho manan salariu boot. Balu to’o haluha an nudar kontratadu, nune’e, bainhira sira nia kontratu hotu i Governo la hanaruk, sira halo propaganda oioin hasoru ukun na’in sira Timor nian. Izemplu ida mak “caso” juiz Ivo Rosa husi Portugal nian.
Iha fatin seluk, governantes balun nebe halís an ba nia belun no parenti sira nebe mai hosi liur, fo nia razaun hodi justifika asistensia teknika nebe nia favorese ba nia belun sira ho analize superficial hodi dehan “Timor oan sira nebe’e mak servisu iha finansas halo konta mos la hatene”. Argumentu ida ne’e diskriminatorio tebes no minimiza Timor oan barak nebe’e mak hasai tiha ona lisensiatura iha Jestaun, Administrasaun, Kontabilidade no disiplina seluk tan maibe atu valida, lejitima deit governante nia interese no nia favoritizmu tenta fo sala ba nia funcionarios rasik.
Iha artigo ne’e hakarak ko’alia kona ba Timor oan sira nebe’e kaer passaporte rai seluk nian hodi serbisu iha Governo, nebe’e hakerek na’in fo naran Timor oan internasional. Bolu internasional tanba sira husu manan salario tuir ema staff internasional sira nebe’e la’os Timor oan. Ema internasional sira manan osan boot ho razaun oioin, tanba la iha uma iha Timor, precisa osan hodi gasta ba ninia necessidades pessoais e lori mos selu viagem ba mai Timor hodi ba haree nia familia sira. Enkuantu Timor oan sira internasional, barak iha uma ho rai. Balu iha uma rua ou tolu ho rai mos boboot. Sira nia moris diak hanesan ou balu diak liu tan ema internasional sira husi rai seluk nian.
La iha razaun ka direitu ba ita kestiona Timor oan internasional sira ne’e nia moris diak, basá sira hetan kondisaun diak sira ne’e tanba sira nia merito ho kapasidade rasik. Ita la kestiona sira nebe’e serbisu iha NGOs tanba, NGO la’os estrutura Governo nian i politika salarial husi NGO ida ba NGO seluk la hanesan, maski halo serbisu ida ho responsabilidade hanesan. Ita kestiona mak sira nebe’e serbisu iha Governo ou nudar pessoal titulares sira nian, tanba sira nia prezensa iha Governo hamosu problema social ida, kria diskriminasaun entre Timor oan sira serbisu iha Governo.
Ema hotu hakarak goza i hadi’a ninia kualidade moris. Iha faktor barak mak halo ema ida bele hetan moris diak. Faktor sira ne’e ida mak hanesan hetan serbisu diak ho manan osan boot. Ida ne’e la’os krimi, maibe bele sai krimi bainhira hetan serbisu diak ho hetan osan boot liu husi dalan sira korrupsaun, favoretizmu ho diskriminativas nian.
Diskriminasaun refere ba halo tratamentu ba ema la hanesan ho razaun oioin, hanesan kor kulit, etniku, relijiaun, seksu, salario ho seluseluk tan. Iha artigo ida ne’e hakerek na’in limite an hodi ko’alia de’it kona ba diskriminasaun iha salario. Diskriminasaun salarial refere ba halo tratamentu ba ema la hanesan kona ba direitu iha salario. Ema rua halo serbisu ho responsabilidade hanesan, maibe la hetan direirtu hanesan ba salariu ho incentivos sira seluk.
Diskriminasaun iha oin rua, ida diskriminasaun pozitiva e ida seluk diskriminasaun negativa. Diskriminasaun pozitiva katak ema ida-idak sei manan salariu tuir ida-idak nia responsabilidade. Funsionariu baibain ida la sei hetan salario boot hanesan ho Direktor ida, tanba Direktor ninia responsabilidade boot liu funsionariu baibain ida nian. Enkuanto diskriminasaun negativa refere ba ema rua ho responsabilidade hanesan, maibe iha direitu la hanesan ba salariu. Nudar izemplu, xefe Gabinete rua husi vice-PM rua iha rai ida, sira ninia pozisaun ho responsabilidade hanesan, maibe iha salariu, ida manan liu ida seluk. Xefe Gabinete nebe’e kaer passaporte rai seluk nian, fulan ida hetan salariu US$10.000.00 i xefe Gabinete seluk nebe la iha passaporte rai seluk nian ho kualifikasaun akademika nebe’e hanesan ho ida primeiro, fulan ida hetan de’it US$510.00. Ida ikus ne’e manan ki’ik tanba manan tuir skala salario governu nian. Se nia kontratadu deit ba tempo badak, tanba nia uza pasaporte lokal no nia kualifikasaun hanesan ho ida internacional nian, nia bele simu osan to’o US$1,500.00. Husi ne’e hatudu momos diskriminasaun ida boot tebtebes. Nune’e mos iha nivel Direktores sira nian, Direktores sira iha responsabilidades hanesan maibe direitu ba salariu la hanesan, tanba Direktor balu mai ho estatuto nudar ema rai seluk. Grave liu tan pessoal titulares sira nian ho kapa internasional hetan salario ida boot liu dok titulares sira nian, maibe ninia responsabilidade ki’ik liu titulares nian.
Tuir hakerek na’in, atu kombate korrupsaun ho efikaz, presiza kombate mos diskriminasaun negativa ne’e. Basá, diskriminasaun ida ne’e bele lori konsekuensias negativas ba Timor, hanesan: 1) Kria diskriminasaun, injustisa ho insatisfasaun sosial iha Governo nia laran. La tama ulun, xefe Gabinete rua ka Direktor rua ho responsabilidade hanesan, la iha direitu hanesan ba salariu; 2) Halakon motivasaun ho produtividade serbisu. Ida manan ki’ik hanoin Governo la valoriza sira nia serbisu, halo sira serbisu ho barubaruk i la fo laran tomak; 3) Bele dudu ida manan ki’ik halo korrupsaun. Tuir dalan legal nian la hetan tratamentu hanesan bele halo sira monu iha korrupsaun hodi buka goza hanesan ho sira seluk manan boot; 4) Sei reforsa de’it gap entre Timor oan sira fila husi liur mai ho sira nebe’e nunka sai ba liur. Timor oan sira internasional hetan previleziu boot liu dok du ke sira husi laran, tanba de’it, sira kaer passaporte rai seluk nian; 5) Halakon espirito nasionalizmu ho patriotizmu. Sira nebe’e uza kapa internasional fera ninia fuan ba rua. Sorin ida nudar Timor oan i sorin seluk nudar ema tasi balu. Osan bele halo ema lakon ninia nasionalizmu ho patriotizmu, tanba ema iha tendencia hakru’uk ba patraun ka organizasaun nebe’e fo salario boot ba nian du ke ba ida nebe’e la fo bintez ida ba nian. 6) Susar kombate injustisa ho diskriminasaun. Basá, sira nebe’e uza kapa internasional aceita ho situasaun injusta ho diskriminativa ne’e; 7) Kria dependensia nafatin ba kontratadu sira. Kontratadu ida sai tenki kontrata fali seluk, tanba la rekruta funcionariu publiku sira ba fatin sira hanesan xefe Gabinete ho seluseluk; 8) Sei hamosu de’it favoretizmu ho nepotizmu. Subar iha razaun kontrata ema konfiansa ho iha kapasidade, titulares sira sei rekruta de’it ninia amigos ho familias ba fatin sira kontratadus; 9) Komandu rua la fo rezultadu diak ba serbisu. Iha kualker serbisu, kuandu iha patraun ka komando rua, la sei tulun halo serbisu diak, tanba fahe atensaun ho konsentrasaun subordinadu nian. La’os ne’e de’it, hamosu mos konfuzaun ho presaun ba subordinadu, tanba la hatene atu halo tuir los patraun ida nebe’e; 10) Bele kompromete interese nasional. Iha parte ida nia tenki hala’o knar funcional iha governu maibe iha parte seluk nia tenki hatan ba nia patraun seluk husi tasi balu kona ba servisu nebe’e mak nia halo. Situasaun ida hanesan ne’e susar garante professionalismu no konfidensial ba informasaun. La taka oda matan ba kontratadu ho kapa internasional sira bele fo sai segredo Estado nian ba ninia patraun iha rai seluk, i 11) hamosu kompleksu de inferioridade. Tanba ida seluk manan osan boot tebes bele halo ida manan ki’ik, sinti an ki’ik liu, maski sira nia pozisaun ho responsabilidade hanesan. Titular sira mos, dala ruma, bele sinti an ki’ik iha pessoal sira manan salario boot nia oin. Osan ninia poder, dala ruma, boot liu poder politiku.
Diskriminasaun, nebe’e agora mosu iha TL, la’os ema sira kaer passaporte rai seluk nian sala. Sala ne’e mai kedas husi I Governo to’o IV Governo Konstitucional. Uluk, kuandu Timor hetan nia restaurasaun foufoun, iha hanoin atu selu funcionario Timor oan sira tuir salario internasional nian, maibe na’i ulun sira Timor nian, kontra hanoin ida ne’e, ho razaun, selu osan boot ba Timor oan sira bele hamsou problema iha loron ikus. Sira argumenta katak, kuandu internasional sira sai husi Timor, sei hetan resistencia makaas husi funcionario sira kuandu Governo hakarak aplika salario tuir skala nacional nian nebe’e, ki’ik liu salario internasional sira nian. Razaun ida ne’e bele los no la los. Karik hatun funcionarios balu nian de’it, sei hamosu resistencia duni tanba halo diskriminasaun. Maibe hatun ema hotu nian salario tuir principio justu ka diskriminasaun pozitiva ida i reforsa ho baze legal klaru ida la sei hamosu resistencia, tanba la iha ema ida mak sinti diskriminadu. Agora de’it, ho diskriminasaun ida boot tebtebes, fahe Timor oan ba internasional ho nasional mos, sira nebe’e diskriminado la liga ida, halo nia serbisu ho nonok, maski laran kala moras. Karik uluk mak na’i ulun sira simu hanoin ida funsionarius Timor oan sira manan tuir salario internasional nian, husi hahu kedas la iha diskriminasaun negativa ne’e.
Ko’alia ho laran mos, Governo rasik mak aceita i pratika diskriminasaun negativa ne’e, i to’o agora, la iha esforsu ruma hodi hadi’a. Tanba oda matan Governo nian nakloke ba tipo diskriminasaun ne’e, mak kuandu Governo precisa Timor oan sira ba serbisu iha Governo, Timor oan sira nebe’e toman ona ho manan osan boot, tau kedas kondisaun. Sira so aceita serbisu iha Governo, se sira hetan salario tuir staff internasional nian, tanba sira iha passaporte rai seluk nian. Governo mos simu de’it, tanba ukun na’in sira hanoin katak, Estado Timor la hasai duit metan ida hodi selu Timor oan internasional sira ne’e, basá, organizasaun ka rai seluk mak selu salario boot sira ne’e. Maibe ukun na’in sira haluha tiha, aceita Timor oan internasional sira ne’e serbisu iha Governo, hamosu dadaun konsekuensias negativas oioin nebe’e temi ona iha leten.
Molok hili Eng. Mario Carrascalão ba vice-PM, nia afirma ba jornal STL, 06.02.09, ho titulu “Koruptor sira maka difikulta MC atu ba sai nudar 2ºVPM”. Pozisaun ida ne’e agora Eng. Carrascalão hetan tiha ona i la iha ona ema ruma impede nian hodi kombate KKN ho injustisas oioin iha Governo laran. Diskriminasaun hanesan mos krimi ida. Ida ne’e hanesan serbisu ida ba Eng. Mario Carrascalão, nudar vice-PM, nebe hetan fiar hodi kombate korrupsaun ho diskriminasaun.
Investiga korruptor ida, dala ruma lori tempo naruk, tanba presiza halibur evidencias oioin ho buka tuir sese mak envolve iha laran. Maibe, atu identifika i halo para ema ida, hodi labele kontinua serbisu iha Governo ho salario internasional nian la susar ida. Naran haree de’it ba folha pagamento salario nian deskobre ona. Eng. Mario Carrascalão bele hahu dadaun kombate tipo diskriminasaun ida ne’e hodi hein kombate korrupsaun sira nebe’e kompleksu liu. Bele loke uluk Eng. Mario Carrascalão nian gaveta rasik, antes ba loke sira seluk nian, se mak hatene, bele hetan ain-fatin diskriminasaun negativa ruma iha neba. Karik ida nee mak la kombate, ita bele kestiona Eng. Mario Carrascalão ninia seriedade kombate KKND (korrupsaun, koluiu, nepotizmu ho diskriminasaun).
Atu kombate diskriminasaun ita tenki buka hatene uluk ninia kauzas. Ho nune’e, ita bele halo mate ho efikaz. Ema baibain dehan atu reduz diskriminasaun iha salariu tenki aposta iha formasaun. Tanba nivel formasaun ka kualifikasaun la hanesan sei afekta mos ba iha salario. Ema sira iha kualifikasaun manan salario boot liu dok kompara ho sira nebe ladun iha kualifikasaun. Problema nebe’e hakerek na’in foti iha ne’e, la’os kona ba kualifikasaun la hanesan, maibe salario mak la hanesan ba ema sira halo serbisu ho responsabilidade hanesan. Realidade nebe’e ita hasoru, la’os kriteriu kualifikasaun mak distingui salario, la’os pozisaun ho responsabilidade la hanesan mak determina salario la hanesan, maibe passaporte mak sai fali hanesan kondisaun. Susar tebes atu halo lakon tipo diskriminasaun ida ne’e liu husi fo passaporte rai seluk nian ba Timor oan hothotu i nem rai seluk mos hakarak fo nia passaporte ba Timor oan tomak. Facil liu hetan formasaun ida diak du ke hetan passaporte rai seluk nian, tanba kondisaun atu hetan passaporte rai seluk nian la facil. Iha dalan ida de’it i dalan ne’e mos facil tebes hodi kombate diskriminasaun negativa ne’e. Dalan ne’e mak Governo rasik tenki tau kondisaun klaru e firmi labele simu ema nebe’e hakarak serbisu iha Governo uza passaporte rai seluk nian. Se mak hakarak serbisu iha Governo, husi level boot to’o ki’ik, tenki aprezenta an nudar sidadaun TL i Governo TL mak tenki selu salario hodi garante justisa salarial ba funcionarios Estado nian tomak. Ou organizasaun husi rai seluk bele selu, maibe selu tuir skala salario nasional nian hodi evita diskriminasaun negativa ne’e. Karik lakohi aprezenta an nudar sidaun TL, bele ba buka serbisu iha NGOs nacionais ka internasionais. Ho nune’e de’it mak bele halo lakon diskriminasaun ne’e ho nia konsekuensias negativas tomak. Karik Governo la hola medidas ruma hodi hadi’a situasaun ida ne’e, Governo rasik mak hamosu diskriminasaun ba ninia sidadaun sira.
Ita hein Eng. Mario Carrascalão ho nia eksperiensia i agora ho poder tomak iha liman, bele kombate efikazmente korrupsaun, koluiu, nepotismo ho diskriminasaun tuir fiar nebe’e Governo AMP fo ba nian.
* Ex-Coordenador Pedagógico iha Centro Nacional de Emprego i Formação Profissional - Tibar
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.