KONTROVERSIA RAMOS-HORTA

Filipe Rodrigues Pereira

Ohin, 5 de Septembro 2008, halo fulan ida mosu kontroversia politika nebee Presidente da Republika (PR), Dr. Jose Ramos Horta halo relasiona ho Promulgasaun baa Orsamento Retifikativu (OR). Sei manas hela iha ita tomak nia memoria, iha dia 5 de Agostu 2008, Presidente da Republika, Dr. Jose Ramos-Horta hahafodak publiku liu husi TVTL ho ninia anuncio baa nasaun nebee mak autentikamente kontroversial.

Kontroversial tamba iha dia 4 de Agosto 2008 formalmente PR promulga tiha ona Orsamento Retifikativu nebee Governu hato’o baa nia, maibe la to’o 24 horas de tempu (dia 5 de Agostu 2008) PR hato’o fali ninia mensagem baa nasaun liu husi TVTL katak nudar Presidente nia seidauk bele promulga OR tamba Partidu Opozisaun sira sei hatama hela keixa baa Tribunal de Rekursu kona baa FEE (Fundus Estabilizasaun Ekonomika), no nudar PR nia sei hein to’o Tribunal Rekursu hatu’un disizaun.

Soe hela kontroversia bo’ot nee iha rai laran, PR ho isin kaman hi’it a’an tiha baa rai leur. PR baa asiste festa Olimpiade iha Beijing, China. Maibe wainhira PR, Ramos Horta fila husi China, sem sinti todan iha nanal leten hato’o ninia justifikasaun kona baa kontroversia nebee nia halo iha dia 5 de Agostu, hodi dehan fali tan katak antes de nia husik hela Dili baa China nia promulga tiha ona OR.

Lalaok PR Ramos-Horta nian nee hamosu konfuzaun bo’ot iha sosiadade tomak nia let, kada sidadaun iha rai laran i nunee mos husi maluk sira estrangeiru fo’o reasaun ho id-idak nia argumentos. Balun dehan PR bosok povo, psikologikamente PR sei moras, PR haksumik interese grupu balun nian no seluk-seluk tan. Konkluzaun badak husi komentarius ka reasaun hasoru buat nebee mak PR halo mak PR hatun ninia dignidade rasik. Maibe tebes, PR hatun deit ninia digniadade ka PR hatu’un mos Timor-Leste nia dignidade?!

Mosu perguntas bo’ot iha povu nasaun nee nia let.. Saida mak o buka, meu senhor presidente?! Nee falhasu tekniku baibain?! Keta la’e karik?! Wainhira Presidente da Republika ho konsiensia asina ona nota de promulgasaun ho data mak refere, maka lolos sei la mosu tan aksaun politika seluk. Ida nee sala baibain iha nasaun demokratiku ou sala ida fatal baa nasaun no estadu?!Hakerek nain hare liu katak aksaun PR nian kona baa ninia aksaun nee hanesan politika balas-dendam baa lideransa IV Governo konstitusional nian. Iha artigos Hakerek’nain nian uluk, Hakerek’nain dehan ona katak psikologimakamente depois de aksaun atentadu 11 de Fevereiro 2008, relasaun pessoal PR no PM la’o la diak. Maibe buat ida mak ita nia lideransa tenki tau iha sira nia ulun, keta halo povu rai nee sai tan vitima baa sira nia kompitisaun politika nebee mak la sehat.

Terlepas ida nee kompitisaun politika da lideransa, Hakerek’nain hakarak dehan deit tan katak iha kazu nee PR halo sala fatal nudar lideransa estadu nian baa ninia nasaun no ninia povu. Maibe buat ida mak sai questaun baa Hakerek’nain, Parlamento Nasional (PN) nudar instituisaun nebee mak representa povu nasaun nee halo saida kona baa kontroversia bo’ot nebee mak PR halo no husik baa nasaun nee? Membros Deputadus sira hasai statement individu nebee bar-barak to’o ona?

PN nudar instituisaun tenki koalia. Nudar instituisaun PN keta hatolen a’an no tu’ur hodi hare deit saida mak akontese. Hakerek’nain hare oficialmente PN preciza bolu PR Horta hodi esklarese formalmente iha Parlamento Nasional nia oin kona baa PR nia hahalok nee, ou minimal Chefe Gabinete PR nian legalmente tenki toma responsabilidade baa sala fatal nebee mak akontese fulan ida liu baa.

Relasiona ho kazu nee, hakerek nain aseita oituan ho eis PM, Marii Alkatiri, nebee hateten katak sinti mo’e ho prezidente Horta nia hahalok nee. Hakerek nain no povu nasaun nee mos sinti moe teb-tebes ho hahalok PR Horta nian. Ser individu Ramos-Horta deit karik povu rai nee kala ladun mo’e, maibe tamba iha titulu nudar Presidente da Republika Democratika de Timor-Leste belit hela iha Ramos-Horta nia kabas leten mak halo Hakerek’nain no mos ema sidadaun Timor o’an barak sinti mo’e ho hahalok no lalaok nebee mak senhor Ramos-Horta nudar PR halo

Kazu kontroversia la’os primeira vez mak PR Horta halo no akontese, PR Horta bebeik ona mak hamosu aksaun politika kontroversial iha nasaun nee.. Ita mos sei hanoin wainhira PR Ramos asina Indulto Presidensial baa Rogerio Lobato iha Maio 2008. Iha dia 20 de Maio PR Horta deklara baa publiku katak nia sidauk asina dokumento indulto baa Rogerio, maibe wainhira dokumento nee sai baa publiku, afinal PR asina tiha ona dokumento nee iha dia 19 de Maio de 2008.

Kontroversia seluk ita hare wainhira PR du’un Desy Anwar, Jornalista Metro TV terlibat iha movimento Major Alfredo Reinado. Mosu mos kontroversia seluk wainhira PR husu atu Governu bele fo’o subsidio baa aviao singapura tamba aviao nee semo mamuk. Maibe kona baa voo aviao husi companhia Singapura nebee semo Singapura-Dili-Singapura, dalaruma keta tamba PR Ramos-Horta isin makas atu liu husi teretorio Indonesia depois mosu ‘konflitus’ entre PR ho Metro TV karik. Kona baa voo aviao Singapura nian, ita mos rona katak PR Horta pernah chama atensaun baa PM Xanana wainhira nia iha aviao nee nia laran (Singapura-Dili), iha sidadaun Timor o’an ida tur fali iha klasi VIP, tu’ur iha tiha fali PR Ramos nia oin. PR Horta hasee PM Xanana tamba tuir nia hatene Timor o’an nee Direitur ida husi Ministerio da Educacao. Dalaruma PR sinti katak Direitur ida koq tu’ur fali iha ninia Presidente da Republika nia oin?!

Lolos, PR tenki hatene katak nia sae aviao comersio, aviao comercio nian, se mak iha osan barak nia bele hola kadeira nebee mak ho folin karu, VIP. Sala bo’ot liu kona baa kazu nee, afinal Timor o’an nee la’os Direitur ida husi instituisaun governo nian.

Ho hahalok no lalaok nebee mak durante nee ita nia PR Horta hatudu baa publiku, diretu no inderetu sei fo’o impaktu baa buat barak nebee mak PR sei halo iha loron ikus mai. Bele iha impaktu baa relasaun ho nasaun seluk no mos fo’o impaktu politika no sosial baa ita nia sosiadade iha rai laran. Hakerek’nain mos hare katak ho kondisaun PR Horta nian nebee mak psikologikamente seidauk no ladun estabil, wainhira ita hakait baa informasaun PR Horta nian kona baa aksaun atentadu 11 de Fevereiro 2008, maka instituisaun nebee kompetenti presiza hala’o investigasaun ida ho klean liu tan. Por ezemplu PR ninia informasaun nebee mak dehan katak Marcelo Caetano mak tiru PR iha 11 de Fevereiro 2008 liu baa bele mos buat ida la los. Presiza investigasaun ida mais profundu.

Fila fali baa asuntu Promulgasaun OR nebee mak ohin halo fulan ida, Hakerek’nain hakarak dehan laiha razaun mak atu bele justifika hahalok PR Horta nian. Foti no hodi razaun henesan PR Horta haklaken liu husi konferensia imprensa depois fila husi China hatudu katak PR koalia mais baratu no hanoin katak ka’er nasaun nee buat hotu ita bele fasil atu loke no fasil atu taka, bele fila ulun tun no ain sa’e.

PR Horta nudar PR bele iha bainaka barak, ou bele iha surat barak iha ninia meza leten, maibe wainhira atu asina dokumentu ida, nudar individu no lideransa nasaun ida nian tenki le’e uluk mak foin asina. PR Horta nia razaun nebee mak dehan nia bainaka barak no surat mos barak teb-tebes iha ninia meza leten, neduni nia asina deit no la to’o hare surat nee nia kontiudu, hatudu mos katak PR Ramos-Horta anggap enteng ou la fo’o valor baa servico nebee mak membros Parlamento Nasional ho Governu halo. Ita hotu acompanha Membros PN no Governu kahe-malu manas durante loron no kalan hirak nia laran iha plenaria PN kona baa OR nee. Maibe wainhira atu promulga, PR langsung asina deit, nia la le’e ida.

É uma tristeza.