VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20070919

Reforma mental


Hosi: Celso Oliveira*

Timor Leste presija, laos deit halo reforma iha sistema Governo nian, maibe importanti i urjenti, halo reforma iha povo nia mentalidadi.

Atu muda povo Timor nia mentalidadi (sai hosi funu hodi moris iha dame nia laran) laos fasil.

Tuir analistas bo’ot i kompetenti hatete katak “rai ida, kuandu sai hosi funu, povo sei kontinua moris ho mentalidadi hanesan moris iha funu nia laran. Governo foun nebe assumi responsabilidadi hodi haré povo nebe foin sai hosi funu, tenki kria servisu barak, eskola barak, povo nia moris tenki lao diak, i, tenki halo seminariu (palestra) barak konaba moris foun, hodi nune, povo bele haluha konaba violensia ou konaba funu”.

Ohin loron, ita hotu hare rasik katak destruisaun mental maka’as liu destruisaun fizika ou territorial. Povo sei kiak, sei beik, sei gosta pratika violensia tamba duranti tinan barak nia laran povo moris iha violensia (funu) nia laran.

Iha tempu halo funu hasoru republika indonésia, (entre 1975 – 1999), politiku nain sira, sempre obriga povo (liu-liu klosan sira) hodi halo manifestasaun i pratika violensia.

Hau rasik konsidera katak cada caso, um caso, maibe, mentalidadi ida ne’e kontinua permanese iha politiku sira nia kakutak katak “lori violensia ou radikalismo hanesan dalan ba resolve problema”.

Violensia hare hosi aspetu humano signifika destruisaun mental. Ne’e duni, se ohin loron politiku nain sira kontinua utiliza método ida ne’e hanesan dalan ba resolve problema signifika politiku nain sira destruí mentalidadi povo, liu-liu klosan sira nian.

Iha Timor Leste, violensia nebe mosu ikus-ikus ne’e, laos mosu mesak-mesak deit maibe politiku nain sira maka orquestra violensia. Ne’e duni, difisil mai ita hotu atu aceita katak hafoin tiha militante Fretilin sunu uma, sunu kareta, halo violasaun iha colégio madre nian, i, lori radikalismo seluk-seluk tan hodi resolve problema, agora Dr. Mari Alkatiri, sekretariu jeral Fretilin hatete katak nia kondena violensia.

Hahalok hanesan ne’e representa, humanamente, “mau senso” ou “má vontade” hosi politiku nain sira. Alias, radikalmente hau hakarak hatete katak “liman lós tane povo maubere, liman karuk hatún povo maubere ba rai kuak”.

Dalabarak governo nia ema laharé ba assunto ida ne’e. Dalabarak, governo nia ema sira hanoin katak: sira iha ona servisu foun i diak, kareta foun i diak, governante nia oan hetan tratamentu diak iha eskola no hospital i moris sossegado, entaun, governo haluha tiha katak povo sei moris (ekonomikamente) prekaria/a’at. Se mental povo nian a’at, ekonomia povo sei la lao ba oin.

Ne’e duni, sentido primeiro-ministro Xanana Gusmão hodi halo reforma radikal iha Governo Timor hanesan mós sentido komum povo timorense.

Hau hanoin, primeiro-ministro Xanana Gusmão, iha projecto bo’ot (milenium) hodi hadia povo Timor nia moris. Maibe ida ne’e la signifika katak ohin loron povo timorense moris hakmatek i diak ona. Tamba, tuir hau nia hanoin, projekto kona ba desenvolvimento iha Timor muda tuir tempo no interesse politika deit, nebe existe hori tempo uluk kedas.

Importanti ba Timor oan maka MUDA MENTALIDADI. Ne’e duni, presija estrutura governo ida DIAK, KREDIVEL, PROFISSIONALISMO, ho, EXPERIENSIA BARAK hodi bele hadia povo nia moris.

* Poeta i hakerek nain (escritor) Timor oan, hela iha Inglaterra

2 comentários:

  1. Caro Celso,
    Interessante witoan ita nia opinião nebe coloca destruição de mentalidade Timor oan sira nian iha tempo ocupação no post independência nian hanesan abut moras aat violência nian. Tamba ne'e, esforço tomak tenki orienta atu bele fokit sai tiha abut aat ida ne'e husi Timor oan sira nia moris. Tebes duni katak acção ida ne'e tenki mos sai nu'udar prioridade urgente ba ukun na'in sira atu haré no harii mecanismo nebe diak, apropriado no sustentavel hodi hadia ema Timor nia mentalidade, liu-liu jovem sira nian. Sela'e ema balu serviço makaas atu harii no seluk serviço makaas atu sobu no harahun. Que contraste e que desastre!

    Depois de ba passa tiha fulan rua (Julho-Agosto 2007) iha Timor ha'u concorda katak realidade nebe oras ne'e la'o dadun iha Timor, iha ema balu mak orquestra no financia, basa distúrbios sociais no violência sira hotu nebe ocorre iha rai laran sempre atribui de'it ba sujeito indeterminado ida naran "ema desconhecido". Sa desconhecido ida se Sociedade Timorense ne’e familia extensa (extended family) ida, e ema hotu nebe moris iha fatin ida conhece malu diak? Ne’e hotu so acontece iha carreira no agenda do controlo social Policia Timor oan sira nian de’it mak nunca iha interesse atu harii Lei no Ordem tuir sira nia caracter no mandato.

    Ba ida ne'e, tuir ha'u nia haré, Sistema Judiciário iha ita nia rain mak fraco tebtebes, tan la independente, la imparcial, la transparente, incapaz no corrupto. Se ita iha karik Sistema Judiciário ida forte, actores sira crime nian no ninia orquestradores sira oras ne'e kaer hotu tiha ona. Mentalidades deturpadas hirak be consome violência hanesan droga ba sira nia moris ne'e mos la'o los hotu ona se Lei ho Ordem la'os de'it distintivo ida maibe practica nebe implementa ho rigorosidade iha vida social politica ita nia rai laran nian.

    Ha'u hanoin, depois da invasão no ocupação durante tinan 24 nia laran nebe nakonu ho actos de violência husi ambas as partes, hodi alcança ninia apogeu iha destruição total de 99, estructuras sociais, culturais e históricas sira naksobu hotu. Nune'e ita laiha tan forma (Gestalt) ho norma socio-cultural no histórico nebe resistente atu matém nafatin ita nia forma iha estabilidade mental no psiquica ida nebe capaz atu demonstra nafatin ita nia civismo hanesan cidadão ho dignidade no heroicidade.

    Atu bele hetan fali forma, hodi bele tama fali iha linha, ita precisa dunik reforma mental ida radical hahu husi politico sira no ulun boot sira Timor nian tomak. Reforma ida ne'e so bele hahu wainhira na'i ulun sira hakarak no bele revoluciona sira nia an atu lalika hada'et no fomenta tan moras aat sira uluk nian hodi babeur geracao foun atu sai nafatin sira nia estafeta ka liman-ain nebe lori "era atrazada ida 75 nian" la'o ba oin hanesan herança lulik husi otas ba otas!

    Ne’e dunik husu ba maluk sira hotu nebe oras ne’e estuda dadaun Direito, buka atu hanoin halo nusa mak bele contribui iha futuro hodi reforça ita nia Sistema Judiário atu bele sai Sistema ida forte no credível.

    Obrigado e boa continuação

    Pe Jovito Rêgo de Jesus Araújo
    Pontificio Colégio Português
    Via Nicolo V, 3
    00165 – Roma
    email: pe_jovi_ar@yahoo.com.au

    ResponderEliminar
  2. Tuir hau nia hare, LIDER POLITIK SIRA, LIU-LIU SIRA NEBE ULUK IHA TEMPO UKUPASAUN INDONESIA SIRA "MORIS DIAK" IHA LIUR, SIRA NIA MENTAL "MAKA AAT LIU HOTU".
    SIRA NIA KAKUTAK SEI NAKONU HO "MENTALIDADE 1975". BUKA DEIT ATU INSULTA EMA, LIU2 EMA SIRA NEBE DIFERENTA DIOLOGIA HO SIRA. TAN DEIT "HAMLAHA MAKA'S BA PODER".
    EMA SIRA NE'E DEFISIL TEBES ATU TROKA SIRA NIA MENTAL.

    HAU ASEITA, TENKI IHA PROGRAMA ATU REFORMA MENTAL LIU2 HAHU KEDAS HUSI ESKOLA LEVEL OKOS NIAN TO'O IHA UNIVERSIDADE.

    ResponderEliminar

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.