PM ALKATIRI DITADOR DUNI KA LAE?

PM ALKATIRI DITADOR DUNI KA LAE?
*Carlos da Silva L.F.R. Saky

Iha okupasaun Indonesia nia tempu, iha violasaun barabarak no akontese mos ema Indonesia halimar ho “hóstia” iha Remexio. Sarani barak la simu hahalok nee, barak protesta, maibe la mosu manifestasaun ruma nebee dirije husi kleru (padre ho madre) sira.

Primeira vez mosu iha historia TL nian, kleru sira dirije manifestasaun kontra politika PM Alkatiri nian. Manifestasaun nee parese hetan inspirasaun husi revolusaun sira mosu iha Amerika Latina ho Filipina hodi hasoru rejime ditatoriais ho totalitariu sira direita ou eskerda nian.

Razaun nebee kleru ho sarani sira uza hodi hasoru PM Alkatiri mos la seluk, katak, PM Alkatiri hahu hamoris ditadura ida iha TL. Husi nee ita bele haree katak reivindikasaun kona ba hanorin materia relijiaun iha eskola agora passa ba segundo plano, maibe plano prinsipal mak ejiji hasai Alkatiri husi PM. PM Alkatiri ditadura duni ou lae?

Ditadura, baibain, refere ba individu nebee halibur kbi’it (poder) iha nivel politiku hothotu iha nia liman. Ditadura ohin loron hanesan sistema politiku ida iha nebee ema ida eh grupu ida ou partidu ida iha poder total ba vida, liberdade ho destinu individuos hothotu nian iha rai ida.

Se ita analize didiak PM Alkatiri nia ukun iha tinan hirak nee nia laran, ninia komportamentu politiku reflekte duni pratikas ditadura nian. Primeiru ita haree oin-sa mak nian halo sentralizasaun politika e la iha transparensia iha ninia governasaun. Desizaun ki’ik ho boot nian mak hola hotu, ministru sira nebee tuur iha “Conselho de Ministros” la liu hanesan boneko moris ida.

To’o agora la iha eleisaun ba administrador Distritu ho Subdistritu, maibe nia mak nomeia ema sira nee. Tanba nomeia de’it, ema sira nee mos sente “berutang budi” ba PM Alkatiri, neduni sira buka mak halo tuir PM Alkatiri nian interesse, maibe la defende povu nian interese rasik. Kazu hamalaha nebee mosu iha fulan hira liu ba, hatudu momos oin-sa mak administrador Distritu ho Subdistritu sira halo koor ho PM Alkatiri katak povu la hamalaha, maibe Igreija ho presidente Xanana rasik hatene iha ema hamalaha, neduni sira halibur ai-han haruka ba fatin sira nebee hetan hamalaha nee.

Karakteristika ema ditador nian seluk mak gosta halo intervensaun ba area hothotu, area nebee tuir Konstituisaun la halo parte ninia kompetensia. Haree de’it, PM Alkatiri la manda de’it Governu, maibe manda Tribunal to’o Parlamento Nacional (PN). Halo prezidente PN rasik la sai neutro hodi bele dirije PN nebee forma husi partido oioin. Halo prezidente PN, Lu-Olu, sai hanesan prota-voz Governu nian, no liliu hanesan porta-voz pessoal PM Alkatiri nian. Hahalok nee halo PN sai fraku no lakon konfiasa husi povu, tanba la defende povu nia interesse, maibe defende fali politika Governu nian nebee, dala ruma, la lori buat diak ruma ba povu. Tanba mos razaun ida nee mak halo Francisco Xavier husu resignasaun husi vise-presidente PN, tanba nia haree PN serve de’it governu ho partido Fretilin nia interese.

Hahalok seluk tan nebee karakteriza PM Alkatiri ninia Governasaun hanesan rezime ditatorial ida mak hanesan halo perseguisaun ba ninia adversariu politik sira, hanesan izemplu, sira hasai Sr. Mario Carrascalão husi nia uma ho razaun katak uma nee uma Estado nian. Nunee mos la fo autorizasaun ba Partido Democratico (PD) atu hadi’a uma tuan Dolog hodi halo ba sede. Ikus mai, hasai jornal STL husi uma nebee sira uza hodi serbisu ho razaun uma Estadu nian. Karik desizaun nee la iha objektivu politika mak la iha mos razaun ba Fretilin hodi okupa nafatin edifisiu BP7 nebee ohin loron sai sede Fretilin nian.

Maibe ditadura sempre ditadura, sira sempre buka halo perseguisaun ba ninia adversariu politika. Iha Distritu Kovalima, iha nebee Governu suspende hotu membru polisia ho mestre sira ho razaun katak tuir aktividade PD nian, maski sira tuir aktividade iha loron Sabado no la’os iha oras serbisu nian. Enkuantu funsionariu sira seluk nebee uza kareta Governu nian no tuir aktividade Fretilin nian iha oras serbisu, la-iha sansaun ruma ba sira. Baibain ditador sira buka proteje nia ema, maski viola lei ou regras nebee iha.

Ditador sira la’os buka isola ou marjinaliza de’it ninia adversariu politika, maibe maijinaliza mos ninia kamarada sira nebee iha hanoin kritiku. PM Alkatiri tama kategoria ida nee, tanba buka isola no marjinaliza ninia kamarada sira hanesan Vitor Costa, Vicente Maubossi, Francisco Cepeda ho sst., tanba de’it sira nee halo kritika ba ninia lideransa iha partidu laran nunee mos iha Governu.

Ema diak no defensor direitus humanus hanesan Aderito de Jesus, nebee mos Fretilin, tanba de’it nia diskorda buat ruma ho PM Alkatiri, ita nia PM nebee dehan atu harii demokrasia nebee diak liu rai seluk nian iha TL, la laran rurua trava Aderito ho Aniceto Guterres hodi sai Provedor de Justisa hodi hili fali Sebastião Dias Ximenes nebee ninia “track record” metan tebes iha area direitus humanus nian.

Sinais ditadura nian seluk mak lakohi rona aspirasaun no halo dialogu ho partidu opozisaun ho sosiedade sivil. Tanba PM hanoin katak nia mesak mak matenek liu iha rai ida nee no ema seluk mesak “supermi” hotu. Tanba nee nia nunka hakarak rona ema seluk nian opiniaun ho aspirasaun. Haree de’it desizaun kona ba kurrikulum ensino baziku nian nebee ohin loron sai polemika. Governu Alkatiri nian lakohi buka konsulta ou diskute ho Igreja ho relijioens tomak iha Timor hodi bele hetan desizaun konsensual ida. Tanba PM hanoin katak povu mak hili nian neduni povu ida-idak entrega tomak ona ninian direitu ba PM, maibe PM la hanoin katak povu fo fiar ba nian atu ukun, maibe kuandu nia ukun lalos povu bele dada fila nian fiar iha sa horas de’it, la presiza hein to’o mandato hotu.

Ita haree didiak, TL la’os rai demokratiku ida, tanba nee mak nakonun ho pratika sira la demokratiku nian, hanesan halo presaun ba imprensa, halo manipulasaun iha eleisaun suku, pratikas KKN makaas tebes, la-iha transparensia iha governasaun, Governu lakohi halo dialogu no agora trava sarani sira atu labele tuir manifestasaun. Demokrasia la’os sukat de’it ho ema barak tuir eleisaun, maibe haree mos oin-sa mak respeita ema nia direitu, hanesan direitu politika, sivil no sosial iha moris lorloron nian.

PM Alkatiri sempre dehan katak povu mak hili nian (maibe nunka iha eleisaun lejislativa ruma iha TL hodi hili partidu ruma atu forma Governu), agora povu mai hakilar katak “Ami la fiar ona PM Alkatiri”. Tuir lolos, PM Alkatiri se iha sensibilidade duni, bainhira nia rona buat nee, nia hatene ona sa-ida mak nia bele halo, katak la iha ona kondisaun atu nia hela nafatin iha Governu nia oin. Maibe ditador sira nebee la iha sensibilidade, sira hakarak povu mak terus beibeik, maibe sira la sei hakiduk husi ninia fatin, sira buka hako’ak poder metin to’o monu ho poder nee ba rai.

PM Alkatiri bele dehan nunee, sira nebee mai tuir manifestasaun nee oituan de’it, povu barak sei fiar hau. Maibe PM Alkatiri mos hatene diak tebes, sarani sira nebee mos FRETILIN, labele mai iha Dili tuir manifestasaun tanba, iha sorin ida, PM Alkatiri rasik mak haruka polisia sira hodi tahan iha dalan atu sira labele mai hamutuk ho manifestasaun sira iha Dili, no iha sorin seluk, ema barak agora la iha serbisu, la iha osan hodi selu kareta mai Dili.

Ikus nee ho presaun rai demokratiku sira Osidente nian, Alkatiri haruka polisia loke dalan ona hodi sarani sira bele liu mai iha Dili hodi tuir manifestasaun.

PM Alkatiri sempre dehan sei harii demokrasia ida modernu liu hotu iha mundu nee iha TL, maibe ohin loron, buat nebee akntese kontrariu, TL nakonun ho iis ditadura ho korrupsaun nebee la iha diferensa ho rejime Soeharto nian.

Iha rai demokratiku hothotu, autoridade sira respeita tebes liberdade de sirkulasaun, liberdade de ekspresaun ho liberdade atu halo manifestasaun. Rai sira nebee la iha demokrasia mak la respeita sidadaun sira nian direitu. Se sarani sira mai iha Dili lori buat kro’at, iha nebee lori perigu ba ema seluk nian vida, PM Alkatiri iha razaun tomak atu trava ou labele autoriza halo manifestasaun. Maibe se sarani sira lori estatua Nossa Senhora nian no halo manifestasaun pasifika ida, PM Alkatiri la iha razaun atu trava ou bandu manifestasaun. Baibain rezime sira nebee ukun tuir ditadura nian mak bandu ema sira nebee halo manifestasaun kontra nian Governu, maibe iha rai demokratiku ida, direitu ba halo manifestasaun nee hanesan buat fundamental ida.

Uluk iha Soeharto ho GOLKAR nian tempu, rejime ditatorial nee forma organizasaun Juventude oioin hodi defende nian interese, inklui forma organizasaun Pemuda Pancasila, nebee iha TL lidera rasik husi PM Alkatiri nian familia ida, Ahmad Alkatiri. Organizasaun sira nee buka halo terror ba adversariu Soeharto nian no buka kria instabilidade oioin hodi justifika katak Soeharto ho GOLKAR de’it mak bele ukun tanba sira mak bele neutraliza instabilidade nebee iha, maibe instabilidade sira nee sira mak prepara rasik hodi bele justika katak susar atu tau demokrasia tanba iha ameasas barak, maibe buat sira nee hotu ho objektivu ida de’it, buka hametin poder.

Iha Afrika mos la iha paz ho estabilidade tanba partidu barak, ida-idak iha nian forsa rasik. Tanba nee sira halo funu kontra malu beibeik. Ohin loron iha TL, PM Alkatiri nebee hela tinan ruanulu resin iha Afrika (Mosmbike) mos iha tendensia makaas atu buka kria instabilidade iha TL. Sinais ba iha nebaa mak hanesan lakohi halo dialogo, hanesan lakohi dialogo ho CDP-RDTL, lakohi dialogo ho L7 no ohin loron lakohi dialogo ho Igreija ho sarani sira. Pergu liu tan mak agora buka hatama grupus “artes marcias” (bela diri) sira iha partidu Fretilin nia laran nebee sei bele transforma ba iha milicia ou sai hanesan Pemuda Pancasila hodi kria instabilidade iha TL.

Bele de’it iha tinan 2007 mai nee lai sei iha eleisaun, tanba PM Alkatiri hahu kria kondisoes ba instabilidade hodi bele justifika labele realiza eleisaun iha tinan rua mai, tanba nee nia hatama grupus “artes maciais” nebee envolve ona iha violensia iha TL iha Fretilin nian laran. Tuir lolos, labele hatama grupus “artes marciais” iha partidu ruma, maibe nudar individu bele, nunee hodi loron ruma grupos “artes marciais” sira baku malu hanesan baibain karik, labele dehan partidu A ataka partidu B. Maibe PM Alkatiri loke ona dalan ba instabilidade hodi haruka grupos “artes marciais” tama iha Fretilin.

Ditador sira mos baibain la fiar ema seluk, tanba nee mak sira sempre tau nia amigo ho familia sira hodi okupa fatin importante sira iha Governu nia laran. Iha Cuba, Fidel Castro tau nian maun ida hanesan ministro de Defesa, iha Indonesia, Soeharto mos foti nia oan feto (Siti Rukmana) ba iha ministra.. Iha TL mos hanesan, ita nia PM Alkatiri foti nian maun ba embaixador RDTL nian iha Malasia no ikus mai foti nia kaben ba representante RDTL nian iha Mosambike.

PM Alkatiri dehan bebeik atu kombate nepotismoe, maibe susar tebes atu kombate nepotismo, tanba nepotismo nee moris rasik husi PM Alkatiri nia uma laran.

Ohin loron mosu manifestasaun protesta makaas hasoru politika Governu nian nebee atu tau materia relijiaun hanesan fakultativu de’it. PM dala barak hateten katak prontu atu halo dialogu, maibe dialogu nee la liu hanesan retorika ida de’it. Dialogo dala barak ona mosu iha TL, maibe la’os inisiativa PM Alkatiri nian, maibe inisiativa presidente Xanana nian. Husi buat sira nee, ita bele haree katak PM Alkatiri la iha vontade atu halo dialogu, maski husi loron ba loron sempre halo retorika katak ninia oda matan nakloke ba dialogu. Karik iha laran diak duni atu halo dialogo, la susar ba PM Alkatiri ba halo dialogo ho sarani sira nebee agora hetan iha Palacio Governo nia sorisorin. Maibe tanba la iha vontade nee, loron hira ona la mosu iha sarani sira nebee halo manifestasaun nia leet hodi dehan netik buat ruma.

Governu mak tenki hola inisiativa hodi halo dialogo, tanba projektu kurrikulam nee sai husi Governu, neduni Governu iha dever atu eksplika ninia projektu nee ba sarani ho ema relijioso husi fiar oioin.

Governo Alkatiri nian hanesan iha dalan klaran, la hatene atu ba los nebee. La iha imajinasaun, la iha kriatividade no inisiativa, tanba nee mak hodi provoka polemika nee sai naruk to’o ohin loron. Haree hanesan governu nee “esgotado” ona.

Atu FRETILIN bele konserva nia naran ho imajem diak, la iha dalan seluk, maibe tenki liu iha dalan ida hasai Alkatiri husi PM no buka ema FRETILIN seluk hodi tuur fali iha fatin nee. Tanba durante iha tinan hirak nebee Alkatiri iha Governu nia oin, nia halo ofensa no insulto barak ona ba Timoroan sira. Manifestasaun nee rasik bele dehan nakfera husi deskontentamentu oioin nebee akumulado tanba PM nia lian fuan sira nebee siniku no la kuinese humildade tuir kultura povu TL nian.

* Sociológo