VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20200723

INKULTURASAUN

INKULTURASAUN (Inculturação) (6)

(Parte dahuluk)

D. Ximenes Belo
Saida mak lifuan Inkulturasaun (Inculturação)? Iha liafuan ne’e ita haree prefixo IN, ho termu KULTURA. “Cultura é um conceito amplo que representa o conjunto de tradições, crenças e costumes de determinado grupo social”.

Liafuan Inkulturasaun ne’e termu ida foun. Mosu dala uluk iha Congregação Geral ba dala-tolunu resin rua (32.º), Padre Jesuita sira nian iha tinan 1974. Hafoin iha Sínodo Amo Bispo sira nina iha tinan 1977, mosu liafuan “Inculturação” atu dehan katak Uma-Kreda nia misaun iha relasaun ho Kultura. Ho liafuan badak, ita bele dehan inkulturasuan iha ‘movimentu’ rua: ida Uma-Kreda lori fé (fiar) no “valores evangélicos” atu halo riku no halo moos (purifica) valores “culturais” povu ida diak nian. Nune’e mos, ‘valores’ puvu nian bele halo riku liu tan fiar sarani.

Ita hotu hatene saída mak Kultura. Ema timor Loro Sa’e iha ninia Kultura rasik. Ita haree deit elementu balu kultura timor nian: halo uma tuir lisan no kondisaun timor nian; halo to’os halo nátar tuir esperiénsia timor nian; soru tais, homan biti no luhu, da’an katupa, te’in tukir, tuir timor nia kostume; iha mos elementu hanesan bidu, tebedai, dahur, hananu, dadolin,  hatais tais, lipa, ka hakfolik; mama malus, futu-manu; teci-lia, halo estilu. Ema mane sira tuku tudik, katana, surik, dima; ho riti halo belak, kaibauk; ema feto sira soru tais, homan biti no luhu. Hori uluk hori wa’in kedas ema timor iha ninia lisan, ninia tradisaun, ninia “maneira” ka “modo” atu moris iha mundu, iha povu seluk nia let, ho ninia identidade rasik.

Relasaun Kultura timor loro sa’e nian ho Relijiaun Katólika hahú bainhira amu-lulik dominikanu sira tama iha Ilha (pulau) Timor hodi hanorin doutrina no sarani ema iha Mena, Lifau, Luca, Dilly, Manatuto, etc.

Liu liu iha tinan 1876, wainhira amu lulik balu tama Timor, sira haree ema timor iha knua laran, baluk molik, balu hatais hafolik, hatais tais.  Sira dehan povu timor sei selvajen, moris iha nakukun nia laran: povu timor halo uma lulik (pomal); halo pratika fetichismo [ (religião) — culto de objetos que se supõe representarem entidades espirituais e possuírem poderes de magia], moris iha superstisaun laran (“a superstição  é desvio do sentimento religioso e das práticas que ele impõe” (Catecismo da Igreja Católica n. 2111). Tuir sira, ema timor mos pratika idolatria fiar ka tuir iha Maromak barak, hanesan ídolos halo ho osan-mean, osan-mutin, eh ho ai). “A idolotria consiste em divinizar o que não é Deus” (CIC, n. 2113). Sira mos haktuir katak ema timor pratika magia ka feitiçaria (pelas quais  se pretende dominar  os poderes ocultos para os pôr ao seu serviço e obter um poder sobrenatural sobre o próximo”, CIC, n. 2117). Malae balu dehan tan katak, iha kostume aat ka lisan aat. Ida: fiar matan-dook, ne’ebé heree sinais iha manu aten…

Ema timor balu uza “amuletos”: tara iha kakorok ka iha liman hena mean ne’ebé iha laran sura ai-kulit, ai-abut, fahi-nehan, ika-ruin no buat seluk tan. Atu halo saida? Sira hatan: ho ne’e, atu ami la bele moras, labele hetan susar, ema tiru karik ami la mate…Uma-Kreda la konkorda ho amuletos, no dehan: “ o uso de amuletos também  é repreensível” (n. 2117).

Kona ba matan-dook sira no kuku-na’in sira: “ Catecismo hanorin: “Todas as práticas de magia  ou de feitiçaria, pelas quais se pretende  dominar os poderes ocultos  para os pôr ao seu serviço e conter um poder sobrenatural sobre o próximo – ainda que seja para lhe perverter saúde – são gravemente  contrárias à virtude  de religião” (Idem, n. 2117).

Iha parte instrusaun ka eskola, ema timor mesa faak he beik. Liurai balu deit mak haruka oan sira ba eskola; oan feto, hela iha uma atu haree uma-laran, ka atu fo ba barlaki.

Tan ba ne’e malae mutin (funsionariu, tropas no misionáriu balu) sira mai Timor atu “siviliza” povu timor, hodi hanorin moris tuir malae nia sivilizasaun, atu sai hosi nakukun laran (trevas), no atu tama ba noromam : hatene Maromak nia doutrina no hatene lee no hakerek no halo konta Maibé, ita bele dehan: ema hira ne’e ladauk hatene saida mak inkluturasaun; la halo diálogu, la iha “pedagogia de proximidade”. Malae balu mai mak obriga d’eit,  kritika deit; sira mak iha lialós no naroman laran. Tempu barak liu tiha mak foin sira deskobre katak emar timor mos kualidade, iha  lisan diak no iha “volores positivos”. Hori uluk hori wa’in bei’ala timor fiar ona Maromak (Naroman, Nakroman); fiar iha moris rohan laek (matebian sira klamar la mate, maibé moris iha foho tutun, moris iha kaloha laran, iha knua laran…).Katuas sira respeita ema nia moris, ema nia to’os no natar; katuas sira tulun malu halo uma lisan, sama hare, etc.

Povu timor biar beik, kiak karik ba, maibé iha niniaa kultura, iha ninia valores, iha ninia dignidade! Atu habadak lia: Inkulturasaun dehan katak hatama fini Evanajellu nian iha kultura timorense; no lori “valores timorenses” hodi hatama ba kultura kristáun. Valores balu ne’ebé positivu hosi timor nia kultura mak: unidade familiar, ema simples, ema  kiak, ema haraik aan, respeitador, respeita  ema seluk no ema nia nia sasán; hatene tulun malu halo natar, halo to’os; iha solidariedade iha susar laran. (sei tutan).

*

Lisboa, 22 de julho de 2020

Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.