VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20190725

Sa ida mak diak iha Tratadu FM nebe Ratifika ona iha PN?

SA IDA MAK DIAK IHA TRATADU FM NB RATIFIKA ONA IHA PN?


Estanislau Saldanha

Tratadu delimitasaun fronteira maritima (FM) iha Tasi Timor entre TL-Australia ratifika ona husi PN-TL hodiseik 23 Juilu 2019. Diskusaun naruk antes votasaun. Too votasaun 42 deputadu sira (CNRT, PLP, KHUNTO, UDT/FM, PD ho PUDD) vota afavor ba resolusaun ratifikasaun Tratadu FM 2018 tb nee interese nasional. Na'i deputadu 23 husi Partidu Fretilin mk vota kontra. Iha nasaun demokratika, opozisaun ida opozisaun tebes, sempre vota kontra ba buat nb governu aprezenta maski sustansia proposta governu nian nee diak. Salut ba belun deputadu sira husi PD, maski iha diskusaun generalidade ho espesialidade iha PN sira kritiku, mb too tempu desesiva, sira hola desizaun afavor ba buat nb interese nasional. HAU NIAN DIGNIDADE LA BOOT LIU DIGNIDADE NASAUN (Fernando de Araujo "LASAMA", Fundador ho Prezidenti PD dauluk ). Partidu joven sira nee sempre "sai vitima" korenti interese nasional, mb sira sempre pasiensia hodi hakur liu. Pergunta kritiku mk nee sa ida mk diak husi Tratadu FM 2018 nb ratifika ona iha PN? Tb sa mk 30% rendimentu sei fo ba Australia no iha GSSR? Artigu badak nee hakarak fo resposta badak ba pergunta rua nee.

1. Area JPDA (Bayu Undan) agora 100% tama hotu teritoria maritima TL. Tratadu 2002 konsidera 90% tama TL ho 10% tama Teritoria Australia. Signifika tratadu FM 2018 no ratifika iha 2019 diak liu tratadu 2002. Tb nee TL sei simu tan reseita 10% husi Bayu Undan alias simu reseita 100% total nb governu simu husi kompanya.

2. Area Greater Sunrise 70% tama teritoria maritima TL, no 30% tama iha Teritoria Maritima Australia. Tratadu 2002 konsidera 79% GSR tama iha teritoria maritima Australia no 21% tama iha JPDA. Nunee karik kalkula fali lo'los 18% husi GSR mak tama iha teritoria maritima TL. Mb depois renegosia hodi hamosu CMATS, TL simu 50% reseita husi GSR no Australia 50%. Tratadu FM 2018 diak liu tb 70% GSR tama iha TL, no 30% mk tama iha Teritoria Australia. Nunee mos TL simu 70% reseita Upstream, no Australia simu 30%, sekarik kadoras dada mai TL. En kontrariu, sekarik kadoras dada ba Australia, TL simu 80% reseita upstream, no Australia simu 20%.

3. Area Laminaria/Carrolina ho Buffalo 100% tama hotu teritoria maritima TL. Nee signifika dezenvolvimentu ho produsaun mina ho gas iha area nee, TL sei simu 100% reseita upstream. Nee sedauk sura ho downstream. Iha Tratadu 2002, Laminaria/Carrolina ho Buffalo 100% tama hotu teritoria maritima Australia. Tb nee uluk iha produsaun mina ho gas iha kampu sira nee, Australia simu 100% reseita no TL la hetan buat ida.

4. Tb sa mk presiza iha Designated Authority (DA), Supervisory Commission (SC) ho Governance Body (GB) iha GSR nb hanaran GREATER SUNRISE SPECIAL REGIME (GSSR)? Tb GSR monu iha teritoria maritima TL (70%) ho Australia (30%). Nunee presiza iha organ balu hodi reprezenta nasaun rua regulariza ho fiskaliza konaba dezenvolvimentu ho produsaun mina ou gas iha GSR. Uluk area JPDA hanesan Bayu Undan, Elang Kakatua, ho Khitan tuir Tratadu Tasi 2002 mos iha DA, SC ho GB. Ikus mai mk funsaun sira nee transfere fali ba ANPM. Tb nee, ita lalika duvidas konaba GSSR. Iha kontratu internasional normalmente disputa rezolve tuir mekanizmu DA, SC ho GB. Karik la konsege rezolve bele rekore ba arbitrase intersional. Mb hau fiar Australia sei la impede barak iha GSSR tb sira nian rezerva gas barak no boot. Se sira halo duni, governu Australia mos sei hasoru nian povu rasik tb provadu povu Australia simpatia liu ba TL iha kontestu FM ho fahe malu reseita husi explorasaun ho produsaun minarai.

5. Gas pipeline sei ba nb? Iha Tratadu FM klaru kedas katak pipeline bele mai TL ho reseita TL (70%) no Australia (30%). Ou dada ba Australia ho reseita TL (80%) ho Australia (20%). Maibe iha tratadu 2002, regula katak pipeline ba nb, depende ba konsiderasaun komersial. Nee loke dalang luang liu ba kompanya operador hodi determina. Tb nee, kompanya prefere liu dada kadoras ba Darwin tb tuir sira, opsaun nee mais komersial liu. Mb iha GSR nb Joint Venture kompostu husi Timor Gap ep. (56.56% asaun) nudar maior operador kompara Woodside ho Osaka Gas, potensialidade gas mai TL boot liu kompara ho Tratadu 2002.

Lia ikus, husi parte nb deit Tratadu FM fo vantazem boot liu ba TL tb TL iha serteza ona konaba delimitasaun fronteira maritima no hatuur duni nian soberania nudar nasaun ida, nunee iha dalang ba independensia ekonomia, naran jere rekursu sira nee didiak hodi diversifika rendimentu non minarai.

1. Politikamente ita prova ba mundu katak TL nudar nasaun kiik bele manan nasaun ida gigante hanesan Australia iha era avansu ho komplexidade kuinesimentu, teknolojia, ekonomia, sosiu-kultura ho interese geo-politika boot, nb nasaun boot barak mos mak la konsege halo. Uniku no dauluk TL mak rekore liu husi prosesu konsiliasaun obrigatoriu superviziona husi ONU no susesu (come first, and get the cup). Australia nian estratejia dada an husi UNCLOS ho ICJ hodi taka dalang ba TL evidentimente "la mempan" iha nasaun kiik TL nb lideradu husi MB KRXG iha prosesu negosiasaun.

2. Teritorialmente TL konsege extende teritoria maritima iha area JPDA (100%), GSR (70%), Laminaria/Carrolina ho Buffalo (100%).

3. Ekonomikamente TL iha aumentu reseita husi Bayu Undan (100%), GSR (70%). Tb TL via Timor Gap nudar maior operador (56.56%) iha GSR, TL sei benefisia husi cost recovery & insentiva no mos profit sharing. Nunee mos iha deskoberta balu iha Laminaria/Carrolina ho Buffalo sei hatama 100% ba TL depois kompanya reduz tiha cost recovery. Bayu Undan agora 100% TL nian, Governu bele reajusta politika ruma hodi hamosu servisu barak liu tan ba Timor oan, no uza konten ho material lokal barak liu tan. Posu Bayu Undan atu maran, mb kampu Bayu Undan bele mos sedauk maran. Alein mina, extensaun teritoria maritima TL bele hamosu oportunidade ba industria ikan, ho seluk.***

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.