ENTRE REJEIÇÃO OU HETAN VOTO CONFIANÇA BA PRAGRAMA GOVERNO IHA QUANTIDADE OU QUALIDADE TUIR CRDTL 
     
INTRODUÇÃO
Ba programa Governo, PN bele rejeita ka bele fo voto confiança, maibe tem que, rejeita ka fo voto confiança, ho qualidade apreciação no debate parlamentar, labele ho deit quantidade tuir número deputado sira iha bancada parlamentar.
 Tanba, ho deit quantidade deputado sira iha bancada parlamentar 
ida-idak ladauk bele justifica no garante expressão qualidade diak ba 
apreciação no debate programa Governo, tuir norma constitucional sira.
           
Tuir ordem lógica, hahu uluk 
husi hanoin segundo, iha hanoin nee, regra constitucional hakarak husu 
atu, programa Governo hetan uluk aprovação iha CM tuir nia competência 
regulado iha art. 116.º CRDTL nebe dehan CM iha competência, entre 
outros, atu aprova plano sira (art. 116.º (f) CRDTL). Nunee, inclui iha 
competência nee, aprova plano sira kona ba programa Governo nian no mos 
plano sira kona ba despesa pública ka OGE no OGER. Plano sira nee, tem 
que corresponde ho linha geral política Governo nian nebe compete mos ba
 CM atu define no executa (art. 116.º (a) CRDTL).
INTRODUÇÃO
![]()  | 
| Pe. Julio Crispim Ximenes Belo | 
VII Governo formado tiha ona, 
mas que nia funcionamento sei enfrenta nafatin hela desafio no obstáculo
 oi-oin. Desafio sira, entre outros, mak VII governo forma husi partido 
mais votado nia aliança nebe hetan apoio husi deputado nain 30, menos 
liu husi deputado bloku Oposição Maioria Parlamentar (bloku OMP)
 ho nain 35 iha PN.  Obstaculo sira, entre outros, mak programa Governo 
hetan ona moção rejeição dala ida iha PN husi OMP sira, nebe sei iha mos
 possibildade boot atu hetan tan rejeição ba dala rua. 
Koalia kona ba submissão 
programa husi Governo ba PN hodi hetan nia apreciação nee exigência no 
responsabilidade ida tuir Lei Constitucional. Submissão programa husi 
Governo no apreciação ba programa Governo husi PN nee iha nia regra 
constitucional (formal no substancial) nebe Governo no PN tem que cumpre atu hatudu katak SUBMISSÃO no APRECIAÇÃO programa Governo nee iha duni QUALIDADE, laos deit QUANTIDADE (35 a favor ba rejeição no 30 contra rejeição).
Debate programa Governo 
submetido nee, tuir lolos tem que funciona tuir regra constitucional 
sira, liu-liu konaba substância sira nebe consagra iha CRDTL. Ho nee mak
 bele dehan debate iha qualidade, laos quantidade (aceita ka rejeita tuir deit número deputado),
 hodi hetan rejeição ka hetan voto confiança ho qualidade, laos deit 
quantidade, ba programa Governo. Debate substancial duni ba programa 
Governo nian só iha qualidade waihiran debate tuir duni regra 
constitucional sira, iha análise tuir mai nee, liu-liu artigo 108.º no 
artigo 109.º CRDTL.
- Substância husi programa Governo tuir CRDTL
 
“Governo nomeiado tiha, Governo tem que elabora nia programa, nebe sei consta objectivo sira no tarefa sira nebe propõem atu realiza, medida sira atu adapta no orientação política principal sira nebe pretende atu tuir iha domínio sira actividade governativa” (art. 108.º, n.º 1 CRDTL). Ida nee mak regra substâncial ba elaboração no apreciação programa Governo nian.
Kona ba programa Governo iha disposição constitucional nee, bele hetan substância lima,
 mak: (1) elaboração programa Governo; (2) objectivo sira husi programa 
Governo; (3) tarefa sira ba programa Governo; (4) medida sira ba 
programa Governo; (5) orientação política principal sira ba programa 
Governo.
Elaboração programa Governo
 nian, halo husi Governo nomeado. Iha caso concreto, VII Governo mak 
nomeado ona husi PR (art. 85.º (d) CRDTL), nia mak elabora programa 
Governo, tanba Governo mak nudar órgão soberania ida nebe responsável ba
 condução no execução política geral país ida nee nian no nudar órgão 
superior ba Administração Pública (art. 103.º CRDTL). Iha elaboração 
programa Governo nee, governo nomeado tem que hare klean didiak no 
elabora ho claro kona ba nia objectivo sira, tarefa sira, medida sira no
 orientação política principal sira.
Kona ba objectivo sira husi programa sira Governo nian,
 tem que corresponde ho obejctivo sira Estado nian (art. 6.º CRDTL) nebe
 traduzido ona iha Plano Estratégico Desenvolvimento Nacional (PEDN) ba 
curto, médio no longo prazo, nebe vincula ho exigência no 
responsabilidade máximo ba Governo nomeado atu conduz no executa husi 
tinan ida ba tinan seluk durante nia mandato. Iha caso concreto, VII 
Governo tem que halo análise klean no elabora claro kona ba objectivo 
sira husi programa Governo nian atu facilita entendimento diak ba nia 
condução no execução durante Governo nee nia mandato. Iha nee, bele 
husu, programa Governo atu atingi saida?
Kona fali ba tarefa sira nebe Governo propõem atu realiza;
 Iha nee koalia kona ba knar oi-oin nebe Governo define atu realiza nia 
programa sira, maibe mos tem que corresponde nafatin ho objectivo estado
 nian, nebe traduzido ona ba PEDN no, interpretado ona ba programa 
partido político sira nebe forma governo. Iha caso concreto, VII governo
 tem que análise didiak no elabora momos kona ba knar oi-oin nebe 
Governo propõem atu realiza nia programa sira hodi atingi nia objectivo 
sira. Iha nee, bele husu, programa Governo nee atu realiza oin sa?
Nunee mos kona ba medida sira nebe Governo adopta; iha nee koalia kona ba sasukat ka critério oi-oin, (nomeadamente,
 critério recurso humano sira, critério social sira, critério económico 
sira, critério recurso natural sira, critério financeiro sira, no sst)
 nebe governo adopta atu realiza nia programa sira. Iha caso concreto, 
VII governo tem que análise tasak no elabora momos kona ba sasukat ka 
critério oi-oin nebe Governo determina atu realiza nia programa sira 
hodi atingi nia objectivo sira. Iha nee, bele husu, programa Governo nee
 nia sasukat saida?
 Hanesan mos kona ba orientação política principal sira
 ba programa Governo nian; iha nee koalia kona ba política principal 
sira ka política geral sira dirigido no orientado husi PM (art. 117.º 
(c) CRDTL, liu-liu linha geral política Governo nian (art. 116.º (a) 
CRDTL) nebe orienta elaboração no execução programa Governo nian. 
Orientação política principal tem que corresponde ho objectivo Estado 
nian (art. 6.º CRDTL). Iha caso concreto, VII governo tem que análise 
tasak no elabora claro kona ba política principal sira nebe orienta 
Governo iha elaboração no execução programa sira hodi atingi nia 
objectivo sira nebe tem que corresponde ho objectivo Estado nian, 
traduzido ona ba PEDN no, interpretado ona ba programa partido político 
sira nebe forma governo nudar realização ida ba compromisso eleitoral 
aceitado no legitimado iha Eleição Parlametar (EP). Iha nee, bele husu, 
programa Governo elabora tuir orientação política ida nebe?
- Submissão no debate programa Governo iha PN tuir CRDTL
 
“PM submete programa do 
Governo, aprovado iha Conselho Ministro (CM), atu hetan apreciação husi 
PN, iha praso máximo loron tolunulu sura husi loron hahu formação do 
Governo” (art. 108.º, n.º 2 CRDTL).
Iha regra constitucional ida 
nee, nudar regra formal ida, bele foti hanoin hirak tuir mai nee: (1) PM
 submete programa Governo ba PN; (2) Programa Governo aprovado ona husi 
CM; (3) Programa Governo submete ba PN tuir nia prazo constitucional; no
 (4)  Programa governo hetan apreciação husi PN. Atu entende didiak, 
hahu dispõem tuir ordem lógica, laos ordem numérica.
Tuir mai hanoin terceiro, iha
 hanoin nee, regra constitucional haruka katak, programa Governo hahu 
husi nia elaboração too nia aprovação iha CM hetan duração prazo máximo 
loron tolunulu, sura hahu husi loron formação do Governo nian. Kona ba 
loron hahu formação Governo nee sei sura husi loron nebe PM hetan 
nomeação husi PR (art. 85.º (d), conjuga ho art. 106.º n.º 1 in fiene CRDTL).
 Nunee, hahu kedas husi loron nomeiação nian, mas que loron efectivo 
hahu husi PM ho membro Governo toma posse nian, Governo tem que hahu 
halo elaboração ba nia programa, atu nunee molok loron tolunulu, hetan 
ona aprovação husi CM, hodi submete kedas ba PN.
Tuir fali hanoin primeiro, 
iha hanoin nee, regra constitucional haruka katak PM mak halo submissão 
programa Governo, aprovado iha CM, ba PN, laos vice-PM (karik iha), laos
 mos naran Ministro Estado ida ka qualquer Ministro ruma, maibe mos laos
 atu PM ba mesak (wainhira regra permite ba máximo, permite mos ba 
mínimo, tanba husi máximo bele inclui mos mínimo, pelo contrário lae, 
tanba lógica normativa la permite), PM bele acompnha husi nia membro Governo sira nebe hetan tutela específica iha programa Governo nee.
Ikus, mak hanoin quarto, iha 
hanoin nee, regra constitucional haruka katak, programa Governo tem que 
hetan apreciação husi PN. Nunee, wainhira PN simu ona submissão programa
 Governo, aprovado iha CM, PPN (Presidente PN), tem que entrega cópia 
ida-idak ba deputado sira liu husi bancada parlamentar sira hodi hahu 
estuda ka analise; depois PPN mos tem que convoca plenária parlamentar 
atu hahu debate geral ka especialiazada ba programa Governo nee; debate 
programa Governo nee, la bele execede loron lima, katak too deit loron 
lima tem que encerra ona (art. 108.º n.º 2 conjuga ho art. 109.º n.º 1 no n.º 2, primeira parte).
Iha caso concreto, VII Governo no PN IV legislatura, cumpre duni regra constitucional iha leten (art. 108.º, n.º 2 conjuga ho art. 109.º, n.º 1 no n.º 2 CRDTL).
 VII Governo submete duni nia programa ba PN molok loron tolunulu no PN 
iha loron lima nia laran halo duni apreciação liu husi debate 
parlamentar too loron encerramento nian, hodi hamosu mos exercício de 
voto husi deputado sira liu husi votação parlamentar ho resultado 
programa governo rejeitado iha PN.
Apreciação ba programa VII 
Governo nian iha PN durante loron lima nia laran, bele observa katak 
deputado sira iha bancada parlamentar sira halo duni debate furak, liu husi argumentação oi-oin, hodi cumpre regra formal refere (art. 108.º, n.º 2; art. 109.º, n.º 2 no n.º 3 CRDTL), maibe laos debate sistemático tanba la baseia didiak ba regra substâncial sira consagrado iha art. 108.º n.º 1 CRDTL.
Katak, apreciação no debate furak no sistemático
 iha, wainhira deputado sira iha bancada parlamentar, bele halo debate 
ida nebe hahu kedas ho halo análise klean ba programa Governo hodi halo argumentação lógico (katak iha argumentação histórico, sistemático no racional) no argumentação realístico (katak programa Governo nee responde duni ba interesse no necessidade actual no futuro povo no rai ida nee), ba: (1) questiona programa Governo nia processo elaboração no aprovação iha CM; (2) questiona mos programa Governo nia objectivo sira; (3) questiona tan programa Governo nia tarefa sira; (4) la haluha, questiona mos programa Governo nia medidas sira; no (5) ikus, questiona tan programa Governo nia orientação política princípal sira.
- Rejeição ka hetan voto confiança ba programa Governo no nia consequência sira
 
Wainhira PN halo nia knar 
tuir ona regra formal sira (art. 108.º, n.º 2 conjugado ho art. 109.º, 
n.º 1, n.º 2 no n.º 3 CRDTL) no regra substâncial sira 
(art. 108.º n.º 1 CRDTL), iha loron encerramento nian, qualquer bancada 
parlamentar bele husu moção rejeição ka governo bele solicita voto 
confiança ida husi PN. Kona ba voto confiança nee, tem que hetan 
deliberação husi CM (art. 116,º (b) CRDTL) mak bele haruka ba PN atu 
halo votação parlamentar. Karik programa Governo nee hetan voto 
confiança ida husi PN, tuir mai Governo bele executa nia programa sira 
nee. Maibe, karik programa Governo hetan rejeição dala ida husi PN, tuir
 mai Governo tem que elabora didiak fali hodi submete dala ida tan ba 
apreciação PN nian. Mak programa Governo hetan rejeição dala rua tutuir 
malu, implica demissão Governo (art. 112.º, n.º 1 (d) CRDTL). Demissão
 Goberno nee, PR rasik mak usa nia competência exclusiva hodi halo 
demissão ba Governo no halo exoneração ba PM (art. 86.º (g) CRDTL).
Demite liu tiha Governo no 
exonera tiha PM, PR sei usa nafatin nia competência exclusiva hodi bolu 
partido político sira representado iha PN atu rona sira (art. 85.º d, in fine)
 CRDTL. Rona tiha partido político sira representado iha PN, PR husu ba 
partido mais votado atu indigita fali PM (art. 106.º n.º 1, 1ª parte), 
mak partido mais votado labele indigita mesak tanba la preenche maioria 
parlamentar, partido mais votado (hodi assegura princípio primazia vontade popular, laos primazia vontade partido, iha art. 1.º n.º 1 CRDTL) convida partido menos votado sira seluk, liu husi diálogo no negociação necessária (laos suficiente) hodi hetan aliança partido sira (art. 106.º n.º 1, 1ª parte) atu preenche maioria parlamentar ba bele indigita PM.
 Diálogo ka negociação entre partido mais votado ho partido menos votado sira iha duração loron 60 (art. 86.º (f) CRDTL)
 atu bele hetan acordo ida hodi hamosu maioria parlamentar ba 
indigitação PM nian. Mak iha loron 60 nia laran diálogo no negociação 
sira entre partido mais votado ho partido menos votado sira la consegue 
resulta acordo ida ho maioria parlamentar, quer dizer la permite atu 
forma Governo, consequentemente PR dissolve PN (art. 86.º (f), conjuga ho art. 100.º CRDTL), hodi loke dalan ba Eleição Anticipada (mas que sei assume risco oi-oin, liu-liu risco económico ka financeira no mos risco social sira) atu fo resposta ba exigência no responsabilidade husi Estado direito democrático nebe baseia ba vontade popular (art. 1.º n.º 1 CRDTL).  
Atu dehan tan deit, argumento sira kona ba, PR bele bolu mesak segundo partido mais votado (conceito
 constitucionalmente inexistente, mesmo que usa interpretação oi-oin 
inclui indiferência lógica das regras implicitas mos la consegue hetan 
conceito segundo partido mais votado) ba forma governo nee, la iha fundamento constitucional.
 Além de la iha fundamento constitucional, cria risco boot ba futuro no 
husik hela pressedente aat ba geração tuir mai, katak bele admite mos terceiro partido mais votado ba forma Governo (se mak atu dehan terceiro partido mais votado labele forma Governo? 1.º ho 2.º bele nusa mak terceiro la bele?), wainhira primeiro partido mais votado no segundo partido mais votado la consegue mos forma Governo; Exemplo, iha futuro, husi resultado eleição parlamentar, mak mosu: primeiro partido mais votado hetan deputado nain 17, segundo partido mais votado hetan deputado nain 15, terceiro partido mais votado hetan deputado nain 13, quarto partido mais votado hetan deputado nain 11 no, quinto partido mais votado
 hetan deputado nain 9. Karik acontece nunee, PR sei bolu 1.º partido 
mais votado, mak la konsegue hetan maioria parlamentar, então la 
consegue forma Governo; PR bolu fali 2.º partido mais votado, mos la 
consegue hetan maioria parlamentar, nunee mos la konsegue forma Governo;
 ikus mai, PR tem que bolu 3.º partido mais votado (nebe forma uluk 
ona AMP, logo depois de simu tiha resultado eleição parlamentar nian, ho
 MÁ FÉ hodi TAKA DALAN ba 1.º no 2.º partido mais votado hodi halo AMP),
 tanba consegue hetan ona maioria parlamentar, nunee bele forma Governo.
 Exemplo liu ba, foin too deit iha 3.º partido mais votado, maibe iha 
mos possibilidade sei bele ba too 4.º ka 5.º partido mais votado iha 
eleição parlamentar futuro (questão fácil, só conjuga deit 
número deputado sira husi partido político sira nebe hakat liu barreira 
eleitoral, nunee ida-idak bele presume ho presunção ilidivél ida katak 
naran ida bele forma governo, naran katak hatene koa no hatene tesi malu
 entre partido político sira).  
CONCLUSÃO
Programa 
Governo bele hetan rejeição ka hetan voto confiança husi PN, nee 
constitucional, naran katak bancada parlamentar sira observa didiak 
regra formal no regra substancial sira iha CRDTL, atu resultado 
apreciação PN nian ba programa Governo hatudu duni qualidade máxima 
durante prazo apreciação, liu husi debate sira ho análise klean no 
argumentação lógico e realística, kona ba programa Governo nia objectivo
 sira, nia tarefa sira, nia medida sira no nia orientação política 
principal sira, hodi hatudu katak deputado sira iha PN representa duni 
povo nia vontade (princípio primazia vontade popular), laos representa vontade deputado ida-idak nian (primazia vontade pessoal) ka laos deit representa vontade partido político ida-idak nian (primazia vontade partidária).
Nunee, ho análise klean no 
argumentação lógico e realístico tuir constituição kona ba programa 
Governo nia objectido sira, nia tarefa sira, nia medida sira no nia 
orientação política principal sira, hatudu duni katak deputado sira iha qualidade pessoal no qualidade institucional atu halo aceitação ka rejeição ida ho qualidade ba progrma Governo, laos deit depende ba quantidade deputado (número deputado nebe boot)
 sira, iha bancada parlamentar ida-ida, mak hatene deit REJEITA ka 
ACEITA, maibe la hatene justifica no la hatene fundamenta nia argumento 
sira tuir regra constitucional sira.
Remata ho deputado  ida (lakohi temi naran)
 husi rai vizinha nia liafuan, katak “iha legislatura sira uluk nee, 
ACEITA mak MANAN hela deit, agora tempo ona atu REJEITA mak MANAN fali” 
Nee duni, quando mai husi uma nee, sei la lori liafuan bar-barak, lori 
deit mak liafuan REJEITA, too iha plenária PN nian, se deit mak atu husu
 mos, resposta mak REJEITA, husu tan fali mos, resposta mak REJEITA, só 
REJEITA deit, nee mak REJEITA hela deit, buat diak mos REJEITA, buat los
 mos REJEITA, pior liu mak buat aat, nee sei REJEITA la para duni.
Dr. Pe. Júlio Crispim Ximenes Belo
Clero Diocesano Diocese Baucau;
Ativista RENETIL no Ativista FRENTE CLANDESTINA;
Alumni Escola Superior Filosofia no Teologia Ledalero – Indonesia;
Alumni Faculdade de Direito da Universidade de Macau – China;
Atual docente Intituto Superior Filosofia e Teologia Fatumeta – Dili;
Atual docente Faculdade Direito UNTL – Dili.
OBRIGADO WAIN
Fonte: 







Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.