MACHIAVELLISMU, PODÉR
NO ÉTIKA POLÍTIKU
*Justiano de Jesus
Hakerek-nain, sidadaun baibain, hela iha Dili
Niccolo Machiavelli nudar filósofo polítiku importante ida husi rai Italia. Nia moris iha provinsia
Florencia, iha tinan 1469-1527 (sékelu mediavel, era renaissance). Niccolo Machiavelli
koñesidu ho nia livru sira Il Principe (The Prince), Arte
della Guerra (The Art of War) no Discorsi
(Discourse) ne’ebé sai filoosófia prinsipal no importante
ida iha siénsia estratejia, polítiku no militar to’o ohin loron. Entre livru hirak ne’e, Il Principe mak melhor
conhecido tanba reflete substánsia idea polítiku Machiavelli nian.
Maibé, idea no filoosófia
Machiavelli iha livru hirak ne’e sai kontroversial tebes iha debate akadémiku
(siénsia, relijiaun, kultura, militar no pólitiku), liuliu konseitu Machiavelli
kona-bá oinsa atu kaer ukun (podér). Tuir Machiavelli, atu manan no kaer ukun
(podér), métodu, meios no rekursu hotu
ita bele uza, no la presiza atu kesi-an bá kestaun moral (étika). Machiavelli
hateten katak, polítiku laiha “relasaun” buat ida ho moral (Il Principe) – tanba, moral bele hamate
vontade atu kaer no manten podér polítiku. Asegura podér polítiku importante
liu moral, tanba moral labele garante estabilidade, liuliu seguransa no
disturbasaun públiku sira. Ho konseitu ida ne’e, Machiavelli deskrebe katak,
lejitimidade bá "uza meios oioin" importante tebes hodi atinji no
manten podér. Válidas apenas, uza meios hotu-hotu, inklui mós legaliza meios
ne’ebé mak aát liu hanesan oho, teror,
sobootazen, traisaun, tortura, diskrimina, falsifika, bosok, halo presaun politik,
black sheep, nsst, hodi bele asegura
seguransa bá ukun nian.
Nune’e, ema matenek barak deskonkorda tebes ho
Machiavelli, tanba idea hirak ne’e kontradis ho étika no moral. Tuir sira,
Machiavelli loke dalan bá ema atu legaliza asaun ditador, totalitáriu no
fasista iha sira nia ukun (governasaun). Sira konsidera konseitu Machiavelli
amoral, la civilizadu, anti demokrátiku no desumanu (Vincent Barnet, Machiavellism and History Today).
Maski nune’e, idea
no konseitu ne’e, ikus mai sai tiha idiolojia machiavellismu ne’ebé lider
ditador no fasista balu adora no prátika iha sira estratejia polítika. Ezemplu
istóriku mak: Napoleon Bonaparte, Adolf Hitler, Benito Mussolini, Joseph Stalin,
Soeharto, Muammar Gaddafi, Saddam Hussein, Ferdinand Marcos, no seluk-seluk
tan. Bonaparte utiliza Il Principe hanesan métodu prinsipal hodi desenvolve nia
estratejia militar. Hilter adopta idea Machiavelli hanesan dogma ida iha
doutrina no prátika polítiku nazismu (Hilter,
Mein Kampf). Soeharto aplika machiavellismu hodi kontrola movimentu
oposisaun no implementa politik “adu domba” bá nia jenerais no adversáriu
sira. La’os deit ida ne’e, istória hatudu mai ita katak, lider ditador no
fasista sira hanesan Mussolini, Stalin, Gaddafi no Saddam uza machiavellismu la’os
deit hanesan mákina polítiku, maibé adora tiha hanesan biblia sagrada ida.
Kalan loron, moris no toba deit ho machiavellismu.
Machiavellismu iha istória Timor-Leste
Iha tempu
resistensia, lider Timor-Leste balu mós adopta konseitu machiavellismu, mesmu husi
ângulu ne’ebé diferente (la’os atu bá ukun, maibé oin-sá atu manan funu). Tuir ha’u,
husi 1975-1983, ita adopta idiolojia Marxismu-Lenismu no Maoismu bá ita nia
konseitu polítiku no militar nian. Ne’e iha duni. Maibé, iha tinan 80s mai too
90s, ita mós adopta ona idea machiavellismu. Katak, luta libertasaun nasionál
la'os deit kestaun atu manan funu, maibé oinsá bele uza “meios hotu” hodi bele organiza
estratejia no lidera funu. Nune'e, polítika "justifica quaisquer meios" fó lijitimidade bá ita nia lider sira atu
implementa estratejia polítiku funu nian. Ka tuir Von Clausewitz,” A guerra como
outra forma de fazer a politica”. Ezemplu
mak ne'ebé? Bele refere deit bá dinámiku, progressu, evolusaun, mudansa no
konflitus iha istória funu Timor-Leste (tantu iha exterior ou iha ai-laran)
durante tinan 80s no 90s.
Konflitus hirak
ne’e la’os deit kestaun atu defende konseitu
luta bá ukun-rasik an, maibé mós oin-sá atu “okupa” pozisaun lideransa iha
Fretilin no Falintil nia laran (dala ida tan, ha’u haree husi ângulu atu manan
funu la’os atu kaer ukun). Husi prátika polítika hirak ne’e, ita visiona katak,
lider resistensia balu “consciente ou
inconscientemente” utiliza mós machiavellismu
– tanba machiavellismu sai mós hanesan métodu
no konseitu ida atu aprosima bá estratejia luta nian. Atu
prova bá tese ida ne’e, só lider veteranu sira mak bele konfesa rasik ho sira
nia esperiensia no konsiénsia.
Nune’e mós, hafoin
restaurasaun independensia, tuir ha’u nia observasaun, prátiku machiavellismu kontinua eziste no
hetan fatin ne’ebé buras. Ha’u la hateten se mak uza no adopta, maibé prátika
prova mai ita katak machiavellismu eziste duni. Ezemplu mak krize militar 2006 ne’ebé
sei sai mistériu boot bá ita to’o ohin loron (se mak autor intelektual).
Interesante liutan, depois mosu tiha krize 2006, Maun boot Kay Rala Xanana
Gusmão hakerek artigo importante ida iha media kona-ba “Teoria de Conspiração” ne’ebé mak justifika, hatudu no lekar teoria no prátika polítiku foer sira iha krize militar 2006. Ensai maun Xanana
nian, la fó resposta bá mistériu krize 2006, maibé deskreve ho klean oinsá polítiku-nain
sira ezerse konseitu machiavellism u indirekta
iha prátika no konspirasaun polítiku hirak ne’e (ha’u nia interpretasaun
pessoal).
Machiavellismu, Podér no Étika Polítiku
Liga fali bá kondisaun
polítiku ohin loron, idiolojia no prátika machiavellismu kontinua
buras iha Timor-Leste. Lideres Timor-oan balun, sem duvidas, dora tebes machiavellismu iha
sira nia prátika polítiku (consciente
ou inconscientemente). Sira komunga idiolojia
machiavellismu hanesan dogma absoluta hodi legaliza aktus polítiku diaria. Lider
hirak ne’e, labele ona distingui entre moral ho amoral, kestaun étika no rasionalísmu
polítiku. Esensia polítiku “bem commum”, “good will”, la hetan fatin adekuadu atu diskute no tetu ho
fuan (conciência). Bá sira, polítiku igual “vontade
de podér por qualquer meios” tuir interpretasaun Machiavelli iha Il Principe. Pe. Martinho Gusmão justifika sirkumtansia
ne’e hodi hateten, aktus polítiku ne’ebé akontese resentemente iha Timor-Leste
demonstra deit vontade “barbaridade” no “cruelidade” (Forum Haksesuk, 17 Maio
2016).
Defaktu, durante
fulan hirak ne’e nia laran, ita haree, rona no akompaña teatru pólitiku husi
lider hirak ne’e. Prosesu demisaun Presidente no Vice Presidente Parlementu
Nasionál, invalidade desizaun Presidente da Republica (PR) kona-ba nomeasaun Comandante F-FDTL, no asaun
reforsada atu ilimina membru Partido Democrático (PD) husi VI Governu
Konstitusional – la’o ho sistimátiku. Lider lubun ida ne’e, ignora tiha interese
nasionál no halo “milagre” legal ida hodi justifika sira nia podér (hakarak). Resultadu husi asaun ne’e: PR impotente iha nia desizaun rasik. Lider
F-FDTL la-obedese ba sira nia sira nia superior. Presidente Parlemento Nasionál
julgadu hanesan “Judas Scariota”, no la
haluha, lansa “operasi kikis” imidiatamente
hodi limpeza hotu membru PD ne’ebé sei resiste
no guerilla iha VI Governu. Niccolo Machiavelli
difini aktus polítiku sira hanesan ne’e hodi hateten, “When
you disarm the people, you commence to offend them and show that you distrust
them either through cowardice or lack of confidence, and booth of these
opinions generate hatred” (Il Principe).
Klaru desizaun
politik hirak ne’e la fó vantagen ne’ebé diak ba kultura demokrátiku iha nasaun
ida ne’e. Kultura demokrátiku katak, kaer metin Konstituisaun no prinsípiu
legais sira hanesan mata dalan, tane aas dignidade estado hodi serbi deit ba interese
povu, no konserva prátika civilizasaun polítiku sira hodi hanoin loos, koalia
loos no halo buat ne’ebé loos (clean
government and good govrenance). Ita
nia Konstituisaun RDTL iha nia preamblu hateten, “Ho neon-metin duni katak iha nesesidade atu harii kultura demokrátika
institusionál ida rasik Estadu Direitu ninian, iha ne’ebé ema sei respeitu
Konstituisaun, lei no instituisaun ne’ebé povu rasik mak hili”. Maibé, ho
sirkumtansia polítiku ohin loron, ita la hatene, asaun hirak ne’e sei reflete
Konstituisaun no povu nia hakarak ? Ka representa deit grup ki’ik ida nia
interese ?
Por kauza, atitude
polítiku hirak ne’e enxurada no demonstra arogánsia polítiku grupu ida nian atu
atinji ojetivu ba ukun (podér). Atu to’o ba ojetivu ida ne’e, sira hewai hotu normas
moral, étika, prinsípiuu polítiku, komitmentu no valór demokrásia iha nasaun
ida ne’e. Hanesan konsekuénsia, ita moris iha nasaun ida-ne’ebé tuir filósofo
imperísmu Thomas Hobbes hanaran Leviathan, katak, ita ema iha fatór determinante ida atu
resíste-an, ataka, destrutivu, defensivu no konsidera ema seluk hanesan inimigu
(Hobbes, Leviathan). Iha perspetivu ida ne’e, Hobbes ho Machiavelli konkorda
malu katak, iha kompitisaun polítiku no poder nia laran, ita ema haree malu
hanesan asu fuik “homo homini lupus” no
iha tentasaun atu funu hasoru malu,
“bellum omnium contra omnes”, - se mak forte nia mak manan (Nature law enfocerment). Tanba ne’e, ema iha razaun legal atu halo saída deit hodi
konserva, preserva, ataka no defensivu hodi mantein sira nia interese, póder no
ezístensia.
Iha kondisuaun
krítiku hanesan ne’e, diálogu no komunikasaun polítiku la hetan fatin, zero
toleránsia. Razasaun polítiku hotu sai irasional tanba deit egoísmu polítiku
ne’ebé Sigmund Freud difini hanesan “superego
rígido”, katak, egoísmu pessoal ne’ebé ríjidu bele hamate hotu ema nia
konsiénsia atu haree realidade seluk (Franz Magnis-Suseno, Etika Dasar). Ho egoísmu
ne’ebe ríjidu, dignidade nasaun, valor Estado de Direito, demokrasía no vontade
povu nian la vale hotu – tanba deit lider sira nia konsiénsia hasoru distorsaun
boot. Ho egoísmu ne’ebé ríjidu, pensamentu, vontade no sentimentu povu la
importa – importante liu mak selok monu Presidente PN, PR no PD tun ba rai ho “meios” saída deit. Iha sira nia disionáriu
polítiku, dikotomia polítiku ne’e atu “halal” ka “haram” la’os ona kestaun fundamentál, basta ojetivu
atinji nune’e bele kura fuan ne’ebé “terlanjur” kanek. Hanesan konkluzaun, sira
hanai konseitu machiavellismu hodi konsagra vontade
de podér por qualquer meios hanesan biblia foun ida hodi manan sira nia
vontade polítiku.
Machiavellismu no Étika Polítiku
Ho realidade ne’e,
konseitu étika polítiku lakon nia valór bainhira polítiku ne’e rasik ignora
moral hodi kaer deit ba ganancioso podér. Étika polítiku lakon nia signifikadu,
bainhira ema hahu viola regras prinsipal moral (distinsaun ba buat ne’ebé loos
no buat ne’ebé sala). Prof. K. Bertens hateten katak, polítiku tenke hatur-an
iha prinsípiu moral hanesan base fundamentál ba susukat “aat no diak”. Bainhira ema exklui moral iha asaun polítiku
nia laran, polítiku ne’e rasik lakon nia válor esensial tanba ema labele
distingi ona entre hahalok no dezisaun aat no diak - ne’ebé mós sei fó impaktu
boot ba ema seluk nia moris (Etika, K.Bertens).
Pelu kontráriu, iha
konseitu machiavellismu, moral laiha relasaun ho polítiku ou Machiavelli dehan,
“Politics have no relation to morals”.
Tanba ne’e, ida-ne’ebé sala bele dehan loos, no ida-ne’ebé loos bele dehan sala.
Tuir Machiavelli, atu atinji ojetivu polítiku ita tenke hewai moral. Tanba
moral bele impede vontade atu kaer ukun. Moral halo ema tenke hakru’uk ba
normas oioin, nune’e vontade atu kaer no manten ukun sai fraku. Machiavelli argumenta,
“moral” hanesan frakeza boot ida iha ukun nia laran. Tanba ne’e, lideransa
ne’ebé “matenek” tenke soe moral hodi implementa “politik menghalalkan segala cara” atu manan no kaer ukun (Machiavelli,
Il Principe).
Politics have no relation to morals. Loos duni, ho situasaun polítiku ida ohin
loron, moral no étika la’os ona sasukat ida atu avalia atitude polítiku-nain
sira (civilizasaun). Polítiku-nain sira lakon tiha sense moral no étika hanesan
aktus substansial ne’ebé sai sasukat ba povu atu hili sira nu’udar lider ba
nasaun ida ne’e. Ukun (podér) ho fasilidade oioin halo sira matan delek atu
haree realidade ho povu nia interese. At liu-tan, sira hanoin direitu no podér
ne’ebé sira hetan hanesan kusta no previleje pessoal. Nune’e, dezisaun hotu
halo tuir deit gostu ema ou grupu ida nian.
Sira haluha tiha katak, podér ne’ebé sira hetan hanesan konfiansa no
impréstimu ida husi povu – ne’ebé loron ida sira bele lakon tanba deskonfiansa
povu nian.
Iha kontiúdu
polítiku ohin loron, étika no moral pólitiku hirak ne’e ita tenke kestiona ho
klean, katak atitude polítiku hirak ne’e sei merese tuir étika ho moral ka lae?
Asaun polítiku hirak ne’e fó benefisiu ba povu ka lae? Ka asaun sira ne’e
rentável no fó ksolok deit ba grupu ida nia vontade polítiku ?
Machiavellismu no Konstituisaun RDTL
Mundu globalizasaun ohin loron sei la iha
fatin ba machiavellismu, mesmu iha realidade, ema barak sei interese ho ideas
Machiavelli. Machivellismu in se,
la’os buat aat hotu. Idea-idea machiavellismu iha polítiku ita bele estuda no
anális (táis buat ne’ebé diak), maibé la’os própriu para implementa. Ita
hatene, machiaviallismu la’os deit anti demokrátiku, maibé perigu tebes ba ezístensia
Estado de Direito (negara hukum),
ezístensia umana ho kultura demokrásia ne’ebé fiar katak povu nia lian, povu
nia vontade, liberdade ema nian, partisipasaun polítiku no kontribusaun povu
nian mak lei suprema ba formasaun Estado ida melhor.
Ita nia
Konstituisaun RDTL reafirma pozisaun ne’e iha nia preamblu, “Hateten hikas ho solenidade nia
determinasaun atu halo funu hasoru forma oin-oin tirania nian, opresaun,
dominasaun no kaketak sosiál, kulturál ka tuir relijiaun, atu defende
independénsia nasionál, respeita no fó garantia ba direitus umanus, no ema
sidadaun sira-nia direitu fundamentál, atu kaer metin prinsípiu haketak podér
iha Estadu nia organizasaun no harii demokrasia sanak-barak nia regra prinsipál
sira, hodi buka harii nasaun ida-ne’ebé justu no buras, hodi mós foti sosiedade
ida-ne’ebé hakiak ema atu fo neon-laran ba malu nu’udar maun-alin”. Liafuan
preamblu ne’e hanesan mandatu obrigátoriu ida, atu ita nia liders no nai-ulun
sira (talves, sidadaun hotu-hotu) bele reflete no halo ezame konsiénsia ida,
nune’e bele hamosu perguntas retóriku katak, ohin loron sira to’o ona iha
ne’ebé ? Sera que sira sei iha
koridor Konstituisaun RDTL nia laran ou fora
da area ?
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.