VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20160315

LORON TO’O ONA, Demokrasia! (Parte Dahaat) - Edukasaun polítika

LORON TO’O ONA,  Demokrasia!

Parte Dahaat - Edukasaun polítika 

Amo Bispo Carlos Filipe Ximenes Belo
Premiu Nobel Paz 1996
Tinan ida tan, iha Timor-Leste sei hala’o eleisaun lejislativa, atu hili membru Parlamento Nacional foun, no ikus mai, partidu ne’ebé manan sei hili no hatudu Primeiro-ministro foun, no Primeiro-ministro sei hili membru governu atu ukun (ministro sira, vise-ministru no sekretariu de estadu). Atu eleisaun tinan 2017 bele la’o didiak, iha hakmatek laran, timor oan hotu hotu bele tuir buat ne’ebe ita bolu edukasaun polítika.

Saida mak polítika? Liafuan ne’e mai hosi lia Grego “Polis”; liafuan polítika ne’e hanesan adjetivu ida no signfika “sidade”, iha latim, dehan “civitas”. Uluk iha Grécia,”polis” dehan katak “cidade-estado”, hanesan Atenas, Esparta, etc. Ema hotu hotu ne’ebé moris iha “polis” ka “civitas/sidade laran la moris deit atu han, hemu no halimar,  maibé sira buka atu organiza hanesan sosiedade. Hahalok atu organiza sosiedade bolu polítika. Polítika ne’e buat ida ke iha relasaun ho organizasaun sosiedade no serbi ema ida no ema hotu hotu. Organiza moris sosiedade nian  dehan katak buka atu iha ordem, iha lei, iha respeitu, iha uma, hahán, ai-moruk, ahi, liuron, bee, eskola, ospital, transporte, kultura, arte, desportu, etc.

 Ne’e duni ita bele fo definisaun ida ne’e: “Politika hanesan konjuntu prinspiu sira, lei sira, instiutusaun sira no hahalok ne’ebe iha relasaun ho organizasaun, moris no administrasaun sosiedade nian, iha nível lokak (knua ka suku), rejional (munisipiu), nasional (nasaun laran ) no internacional (munudu tomak); ne’e duni polítika sei haree  ba ema hotu hotu nia diak (Bem Comum); haree oin sa hala’o poder ka ukun; oin sa koalia kona ba direito no dever sidadaun sira nian; oin sa hala’o relasaun sidadaun no uku na’in sira. Bele dehan, iha polítika tama filosofia, arte, governu, no hahalok  ka praxis.

Tanba sidaduan hotu hotu sai membru “polis/civitas” nian, mak ema hotu ne’ebé moris iha “polis/civitas” laran, iha obrigasaun atu partisipa iha moris/vida polítika. Ema ida la bele sai neutral (indiferente ou ‘penonto’), tanba iha polítika, no ho politika, mak ema deside estratéjia ba dezenvolvimentu ka evolusaun rai laran nian no mundu nian.

Atu blele deside lolós, sidadaun sira partisipa iha polítika, hodi liu hosi buat rua: ida, filiasuan partidária (sai filiadu ka membru partidu ida nian); rua, tuir eleisaun hodi hala’o votasaun ka fo “voto” (“suara” ka “lian”). Voto” ka “lian/suara” ne’e direitu no dever/obrigasaun ema hotu nian. Ho “voto”, sidadaun sira partisipa iha knua/bairro, vila, sidade, munisipiu, nasaun, konforme ida diak nia kapasidade no preparasaun.

Iha moris polítika, povu ka líder partidu nian sei hala’o polítika lolós. Labele halo buat ne’ebé, iha português, bolu” politiquice”. Dehan katak halo na hala’o politika lolós, ho seriedade, ho responsabilidade, haree liu liu ba povuu nia diak no nasuan nia diak. Bainhira la tuir ida ne’e, sira halo ka  pratika politikise! Entaun politikise mak halo manipulasaun, bosok, babeur, halo kampaña fo’er, ko’alia ho demagojia, fahe osan, sosa “voto”, halo promessa ne’ebé mamuk no sei la kumpri. Iha kampana laran promete buat barak, ikus mia, sai tiha governu ka deputadu, la halo tuir bua ne’e promete hodi haluha tiha povu sira. Ou iha kanpanã promete buat ida; to’o tiha governu, halo buat seluk.

Bainhira ema beik ka matenek, mane ka feto, boot ka kiik, hotu hotu partisipa iha morius knua, vila, aldeia, no munisipiu nian, sira  ne’e em políku tebes. Iha ne’e polítiku laós deit sira ne’ebé ukun, ka sira ne’ebé ko’alia barak no promete buat oin oin, mabié ema ne’ebé partisipa no serbisu ba “o Bem Comum”. De facto,  ema hotu hotu polítuku duni!

 (sei tutan)

Amo Bispo Carlos Filipe Ximenes Belo
Premiu Nobel Paz 1996
  1. Parte Dalima - Igreja ka Kreda Katólika Bele Halo Polítika no Harii Partidu?
  2. Parte Dahaat - Edukasaun Politika
  3. Parte Datoluk - Partidu Sira
  4. Parte Daruak
  5. Parte Dahuluk

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.