LORON TO’O ONA, Demokrasia!

LORON TO’O ONA,  Demokrasia!

(Parte dahuluk)

Amo Bispo Carlos Filipe Ximenes Belo

Premio Nobel Paz 199

Repúblika Timor-Leste bolu “demokrátika”. Demikrátika ne’e dehan katak harii ho demokrasia no iha hatur iha demokrasia nia leten. Liafun Tétum Demokrasia mai hosi liaufuan portugés “democracia”, no lifua portugés mai hosi lifuan gregu (hosi nasaun Grécia). Liafuan demokrasia, iha parte ka termu rua: “demos”, dehan katak “povu”; no “kratos”, dehan katak “ukun/poder”. Haree ba ninia abut, demokrasia dehan katak ukun/poder povu nian.

Tuir Presidente Estados Unidos da América nian Lincoln, definisaun klásiku demokarsia nian mak: “governu ka ukun mai hosi povu, liu hosi povu, ba povu” (Governo ou poder do povo, pelo povo e para o povo”. Iha sosiedade ida, iha autoridade, i autoridade ne’e hela iha povu no povu nia liman. Povu mak iha direitu  atu hili ukun ka poder ne’e, no entrega ka fó ba  ema ne’ebé sira hili nanis ona atu ukun. Tanba ne’e, iha demokrasia, soberania povu importante liu. Povu mak soberanu, laós partidu mak soberanu…

Ita hotu hatene katak povu tomak labele ukun diretamente (se lae, hotu hotu manda…hafoin iha rungu-ranga), ne’e duni, povu ukun duni, maibé indiretamente, liu hosi reprezentates ne’ebé sira, iha liberdade laran, hili nanis ona. Bele dehan, povu delega, maibé la fo poder no la lakon poder.

Tanba prinsipiu baziku ida ne’e, Povu mak iha direitu atu hetan PENSAUN VITALICIA, LAÓS NINIA REPREZENTANTE KA NINIA DELEGADU sira. Reprezentante ka Delagadu merese karik atu hetan pensaun tanba feran ulun no serbiu maka’as ba povu, povu mos iha direitu no merese atu hetan pensaun vitalísia, tanba povu mak ukun/ poder nia abut no nia we-matan.

 Ema ne’ebé povu hili ona, labele sai poder nia na’in fali. Atu sistema ida ne’e bele la’o, povu no sira nia reprezentate tem ke hala’o beibeik dialogu ho emar ne’ebé hili ona sira. Iha Timor-Leste iha diálogu ka lae? Haree´ba tempu ikus ne’e, Presidente Repúblika deit mak sai suko tama suku halo diálogu…Povu nia reprezentante, ka delegadu sira ne’ebé povu hili, to’o agora, ita la hatene sira ba suku sira atu halo dialogu? Ba duni karik, oitoan deit…dala balu deit…Delegadu ka representante povu nian, ba suku, simu tiha ona keixa, aspirasaun, buat ne’ebé povu presiza, sira diskuti duni? Sira hato’o ba governu?

Iha demokrasia, ne’ebé diak, “referendum” mak hanesan povu nia espresaun áas liu.  Laós Konstituisan mak halo julgamentu ka tesi lia ba Referendum, maibé Refereundum mak tesi lia ba Konstituisaun.

Ukun iha nasaun ida nia laran (existe), la´ós ba ukun na’in, maibé ba povu ne’ebé hili ukun na’in sira. Iha ne’e demokrasia labele vale (wale) deit interese partidu nian, interese grupu ida nian, maibé, ba povu tomak nia interese, liu liu ba sira ne’ebé kiik, kiak, analfabetu, moris iha foho… Bainhira povu nia reprezentante sira la kumpri ida ne’e, sira nia hahalok hanesan “mercenário”, no sira la merese povu nia konfiansa. Iha eleisaun povu tem ke hili ne’ebé fo-aan duni ba povu tomak atu serbi povu nia diak no interese. Reprezentante iha Uma-Fukun ka Parlamento la korresponde karik povu nia aspiransaun, povu iha soberania atu hili fali ema seluk, no partidu seluk.

(sei tutan)

Amo Bispo Carlos Filipe Ximenes Belo
Premio Nobel Paz 1996

1. Parte Dalima - Igreja ka Kreda Katólika Bele Halo Polítika no Harii Partidu?
2. Parte Dahaat - Edukasaun Politika
3. Parte Datoluk - Partidu Sira
4. Parte Daruak
5. Parte Dahuluk