ESPERANSA BA JERASAUN “75” (Reflesaun Iha Tinan 40 Independensia Timor-Leste)

ESPERANSA BA JERASAUN “75”

(Reflesaun Iha Tinan 40 Independensia Timor-Leste)

Husi: António J. Castro da Cunha

E-Mail: zecunha_bcu@yahoo.com

António J. Castro da Cunha

Fulan ida ne’e relasiona 28 Novembro 1975, Timor-Leste sei selebra loron independensia ba tinan 40. Selebrasaun ne’ebe maka sei halo hamutuk ho Tinan 500 Portugues sira “deskobre” Timor. Festeza ba loron importante rua ne’e sei halo iha rai ketang, enclave Oeccuse. Selebrasaun halo iha ne’eba, tanba konforme historia bainhira Portugues sira deskobre Ilha Timor ne’e, tama uluk maka iha Oecusse-Lifau. Los ka lae husik ba historiador sira maka hakerek historia, tanba to’o agora sei iha pro-no kontra. Maibe, ha’u sei la ko’alia konaba tinan 500. Ha’u mos sei la ko’alia konaba ZEESM ne’ebe oras ne’e la’o hela iha Oecusse. Ha’u hakarak atu fokus de’it ba sa ida maka Timor-Leste hetan ona iha tinan 40 nia independensia ne’e.

Bainhira ha’u hateke fali ba kotuk oituan, iha tinan 40 liu ba. Ha’u bele imajina sa-ida maka akontese iha momentu ne’eba iha fulan Novembro ne’e. Historia husi autor moris no filmajen balun hatudu sa ida maka mosu iha tempu ne’eba. PROKLAMASAUN UNILATERALMENTE TIMOR-LESTE sai nasaun INDEPENDENTE. Frente Revolusionario Timor-Leste Independente (FRETILIN) sai hanesan autor prinsipal. Ida ne’e maka historia. No la iha jerasaun ida maka sei bele nega historia ida ne’e. Autor sira iha tempu ne’eba, oras ne’e barak maka sei moris no sei lidera hela nasaun ida ne’e.

Maibe, tinan husi proklamasaun ida ne’eba la naruk. Loron balun de’it rezim Indonesia tama ona Dili ho bombardiamentu, lalehan no tasi. 7 Desembro 1975 inisia historia negra ba povu aswain tomak. Tanba ne’e, Independensia ne’ebe deklara tiha ona tengki kontinua ukun iha ai-laran, fatuk ku’ak no foho leten sira Timor-Leste nian. Durante tinan 24 nia laran, Timor-oan aswain sira luta maka’as tebes atu bele defende ukun rasik an ne’ebe maka proklamadu tiha ona. Tinan 24 liu ona. Laloran sofrementu iha rezim Indonesia nia liman mos hotu ona. Ohin loron, Timor-Leste tama ona iha era ukun rasik an. Ukun an iha era globalizasaun nia laran.

Tinan 40 ona Timor-Leste eziste hanesan nasaun ida ho naran Republica Democratica de Timor-Leste. Tinan 24 hadau husi rezim Indonesia, tinan 3 iha tempu tranzisaun UNTAET no tinan 13 iha restaurasaun laran. Ita hotu orgullu ho atinjimentu ida ne’e. Perguntas maka ne’e, durante tinan 40 ne’e sa-ida maka Timor-Leste halo no hetan ona?

TINAN 24 IHA REZIM INDONESIA

Iha tinan 24 nia laran, independensia ne’ebe proklamadu iha 1975 “haksumik” an iha rezim Indonesia nia liman. Durante tinan barak nia laran, timor-oan sai izoladu iha nia rai laran rasik. Durante tinan 24 nia laran, timor-oan tengki simu konsekuensia sai “desperdiçado” ou oan-ki’ak iha nia uma rasik. Maske nune’e, la signifika katak Timor-Leste nu’udar nasaun la eziste iha momentu ne’eba. Husi ai-laran, foho-leten no fatuk-ko’ak, lider sira nasaun ne’e kontinua “ukun”, orienta funu no “lidera” nia povu sira nia moris.

Hahu husi heroi no lider bo’ot Saudozo Nicolao Lobato, Komandante (Maun Bo’ot) Kay Rala Xanana Gusmão, Koni Santana, David Alex Dai-Tula, Mauhunu, Taur-Matan Ruak, Lere Anan Timur iha Frente Armada, Jose-Ramos Horta, Marii Alkatiri, Jose Luis Guterres iha Frente Armada, to’o Saudozo Fernando LaSama de Araujeo, Gregorio Saldanha, no Joventude Loriku Aswain sira seulk iha Frente Klandestina. Nasaun Timor-Leste “Kontinua Eziste” iha tempu okupasaun rezim Indonesia nia laran.

Iha tinan 24 nia laran, mosu mos “aswain” seluk ne’ebe maka tama iha ukun rezim Indonesia nia. Ita bele temin ema hanesan Eng. Mario Viegas Carascalao (MVC), Ex. Governoador Timor-Timur. Kontribuisaun ne’ebe maka nia halo (tuir historia ne’ebe iha), konsege halo aswain sira organiza an sai forte no metin liu tan iha tinan 24 nia laran. Iha momentu ne’eba, iha ukun governador Eng. MVC nian mos, timor-oan barak hahu hetan oportunidade hodi kontinua sira nia estudu iha Jawa, Bali no nasaun seluk. Rezultadu maka ohin loron “Sarjana” barak moris no ukun mos iha nasaun ida ne’e.

MVC ha’u bele dehan “lider klandestina” ida, ou bain-bain bapa sira temi dehan manusia berkepala dua (ulun rua). Ulun ida nu’udar governador ba provincia Indonesia nia, ulun seluk halo hela “klandestina” ho lider funu na’in sira iha ai-laran. kontak dame iha Lari-Gutu no hasoru malu “sekreta” ho Komandante em Chefe Kay Rala Xanana Gusmão iha Ariana-Venilale hanesan “asaun klandestina” ida ne’ebe nia halo. Iha MVC nia ukun mos, “dezenvolvimentu” infrastrutura komesa la’o; hanesan estrada, edificios no seluk tan. “dezenvolvimentu” ne’ebe maka hala’o ho objetivu atu manang konfiansa povu timor-oan nian, maibe la konsege. Iha termus ida ne’ebe maka bapa sira sempre uja hodi kompara timor-oan iha momentu ne’eba, “Orang Timor itu jinak seperti merpati, licin seperti ular”.

Maske tinan 24 nia laran situasaun difisil tebes ba timor-oan aswain hotu, maibe konsege ultrapasa duni. Maske iha historia traisaun barak ne’ebe halo timor-oan sira fila oho fali malu, maibe konsege hako’ak metin nafatin UNIDADE NACIONAL entre Frente Armada, Frente Diplomasia no Frente Klandestina hodi alkansa objetivu final INDEPENDENSIA TOTAL.

Hafoin liu tiha sofrementu tinan 24, povu Timor-Leste tama iha faze foun ida. Faze ne’ebe pela primiera vez povu timor-oan tomak “la-senti” tan presaun husi kolonialista sira. Mundu internasional lolo liman mai, liu husi United Nation Transition Administration of East Timor (UNTAE). Tinan 3 nia laran, mundu internasional apoiu Timor-Leste hodi prepara an tama ba iha faze Independensia total. No ohin loron, tanba de’it maturidade politika jerasaun 75 sira nian, konsege lori nasaun ida ne’e eziste ho nia plus no minus ne’ebe sempre akompaña hamutuk.

POST KONSULTA POPULAR

Hahu husi 20 Maio 2002 to’o mai, tinan 13 liu ona Timor-Leste hamrik ho orgullu nu’udar nasaun soberanu ida. Iha tinan 10 nia laran (2002 – 2012) mundo internasional liu husi UNMIT (United Nation Mission in Timor-Leste). No tinan 3 ikus ne’e, ita bele temi, Timor-Leste “kaer rasik nia kuda talin”. Timor-Leste sai nasaun ki’ik iha era milineum, ne’ebe nia beleza atrai intereses mundu internasional hodi hakat besik mai.

Riku-soin natureza sai hanesa fator plus ne’ebe bele “fo moris” mai timor-oan tomak. tinan-tinan governo sempre foti 3% husi total receitas mina nian ne’ebe tama ba iha kofre estadu. Politika utiliza dollar amerikanu hanesan moeda ba politika ekonomia, sai mos hanesan “pontus forte” ida ne’ebe maka atrai interese komunidade internasional hodi hakbesik an mai nasaun ki’ik ida ne’e.

Tinan 16 ona hafoin konsulta popular 1999. Oras ne’e Timor-Leste tama ona ba iha situasaun moris no ambiente ne’ebe diferente tebes. Durante periodu tinan 16 ne’e mos, Timor-Leste hasoru progresu no avansu ne’ebe maka positivu maske seidauk signifikativu. Dezenvolvimentu iha area oin-oin komesa la’o. Dezenvolvimentu ekonomia, infrastrutura, saude no edukasaun hahu hakat ho pasu ne’ebe nei-neik i certeja. Maske nune’e, ha’u nia observasaun nota katak, prosesu hirak ne’e hotu halo Timor-Leste hakat iha situasaun DEPENDENSIA nia laran.

Ha’u bele sala. Maibe realidade ida ne’e maka ha’u nota. DEPENDENSIA iha INDENPENDENSIA nia laran. Dependensia ba ekonomia husi rai liur, dependensia ba teknologia husi rai liur, dependensia ba telekomunikasaun no informasuan husi rai liur, dependensia ba rekursu ema kualifikadu husi rai liur no lala’ok dependensia seluk tan. Ida ne’e maka situasaun real ne’ebe Timor-Leste “sei kontinua” infrenta, bainhira la iha hanoin ida estratejiku hodi minimiza situasaun ida ne’e. Hanesan ita hotu hatene, ekonomia maka sai hanesan sasukat prinsipal atu bele sukat bem estar povu nasaun ida nian. Teknologia maka sai hanesan sinal hodi valoriza dezenvolvimentu iha nasaun independente ida. No telekomunikisaun i informasaun maka sai hanesan tilun no matan hodi aprecia karater no progresu husi povu iha nasuan ida.

Politika nakloke an (aberta) ba prezensa estrangeirus, maske iha parte ida lori impaktu positivu ba dezenvolvimentu ekonomia nasaun nian, maibe iha parte seluk kria mos dependensia ne’ebe bo’ot tebes. Emprezariu no negosiante barak maka tama mai iha Timor-Leste iha tinan 5 ikus ne’e. Ha’u la iha dadus fiksu, maibe ita hotu bele observa iha dalan-dalan sira kapital Dili no municipius nian.

Maske ita konciente katak, iha tinan 10 ikus ne’e dezenvolvimentu ekonomia la’o lais tebes, teknologia mos komesa avansu i telekomunikasaun no informasaun mos hahu dezenvolve dau-dauk, maibe ita bele husu ba malu, se maka autor prinsipal husi prosesu hirak ne’e hotu? Se-mak oras ne’e volante hela ekonomia, teknologia i telekomunikasaun no informasaun iha nasaun ida ne’e? Xinezas, Javanesas, Malainezas, Portugezas, Australianas, Brazileiras mai naba-naba. Balun mai halo “investimentu”, maibe barak liu hanesan negosiante ki’ik. Sira mai ho kapital no koñesementu ne’ebe di’ak liu. Ita hotu bele observa Iha Dili laran ne’e, husi Becora to’o Comoro, se maka nu’udar autor ekonomia prinsipal iha ne’eba? Perguntas mai ha’u maka ne’e, sera que ida ne’e maka situasaun ne’ebe jerasaun 75 hakarak?

ESPERANSA BA JERASAUN 75

Jerasaun 75 hahoris ona nasaun ida ne’e. Nasaun ne’ebe ita hotu ho orgullu temi nia naran Republica Democratica de Timor-Leste (RDTL). Kompozisaun ukun nasaun RDTL ohin loron ne’e furak tebes. Kombinasaun entre Jerasaun 75 no “Jerasaun Foun”. Ha’u sempre konsidera katak jerasaun 75 maka jerasaun ne’ebe hatu’ur lisaun barak konaba nasionalismu no patriotismu ba nasaun.

Lisaun sira ne’ebe sei presiza nafatin banati husi jerasaun ba jerasaun tuir mai. Maibe, lisaun hirak ne’e sei la iha folin (valor) bainhira povu kontinua moris iha desequilibriu (mukit, ki’ak no beik) nia laran. Lisaun hirak ne’e sei la iha folin (valor) bainhira jovens (jerasaun ukun rasik an) kontinua “ataka malu” no “sei kro’at i meik ba malu”. Maske nune’e, ha’u fiar katak jerasaun 75 sei la husik situasaun ida ne’e kontinua mosu iha futuru.

Timor-oan tomak oras ne’e dau-dauk nia matan hateke hela ba enclave Oecusse, la’os tanba iha ne’eba sei realiza SELEBRASAUN TINAN 500 Portugues “deskobre Timor” no iha tempu hanesan selebra mos tinan 40 Independensia RDTL nian. Maibe, liu-liu tanba oras ne’e “projetu” bo’ot ida hala’o hela iha Oecusse, ne’ebe ita temin ZEESM. Na’i ulun sira esplika dehan ZEESM hanesan dalan alternativas ida hodi hadi’a povu nia moris, liu-liu iha Oecusse. Projetu tasi mane mos “la’o” hela iha prosesu nia laran. No atu alkansa “mehi moris di’ak” ne’e, governu hasai (ona) miliaun ba milaun hodi financia. Ita hotu sei la hatene, mehi hirak ne’e bele hetan susesu ou failansu.

Timor-Leste nia fontes receitas prinsipal ne’ebe sai hanesan respiratoriu ba dezenvolvimentu nasional oras ne’e tama ona iha pontus ne’ebe kritiku. Mina iha zona bayu undang no kitan besik atu maran ona. Analizador mina sira dehan 2021 mina iha bayu undang no kitan maran ona. Receitas husi mina mos la barak ona, tanba folin mina iha mundu oras monu maka’as tebes ($ 45/barrel). Maske receitas mina nian sei iha level $16 - $17 billoens, maibe ekonomista sira balun dehan ida ne’e so to’o de’t tinan 5 ba oin. Ha’u predisaun sei utiliza to’o tinan 10 tan. Maibe perguntas maka ne’e. se-karik situasaun hanesan ne’e mosu duni, sa-ida maka (jerasaun 75) sira sei halo hodi prevene?

IKUS

Tempu ba jerasaun 75 atu liu dau-dauk ona. Tinan 5 ou 10 tan, totalmente RDTL sei kontinua ukun husi jerasaun “foun” sira. Maske nune’e, Konfiansa ba jerasaun 75 sira ne’ebe maka mos sei “lidera” hela nasaun ida ne’e kontinua bo’ot nafatin atu bele lori povu Timor-Leste ultrapasa situasaun difisil ida ne’e. Los duni katak, estrategia atu bele prevene “krize” financeira ne’ebe privisiveis sei mosu iha tinan-tinan sira tuir mai la hanesan ho estratejia funu nian. Maibe iha prinsipiu mundu modernu nian, estratejia ne’ebe utiliza iha tempu funu maka ohin loron adopta iha prosesu dezenvolvimentu organizasoens inklui nasaun barak.

Estratejia atu Timor-Leste ultrapasa situasaun hirak ne’e, hakerek hotu ona iha “Biblia” PEDN 2011 - 2030. “Biblia” bo’ot Plano Estrategiku Dezenvolvimentu Nasional, sei sai hanesan fundamentu ida forte atu Timor-Leste nu’udar nasaun bele atinji nia mehi iha 2030, “Povu tomak moris iha nivel ekonomia MEDIU-ALTU”. Ida ne’e maka esperansa povu tomak ba jerasaun 75 sira. Esperansa atu bele kore DEPENDENSIA ne’ebe oras ne’e “forte liu tan” iha INDEPENDENSIA nia laran.

Ha’u nia lia-menon ida ba jerasaun 75 sira iha selebrasaun tinan 40 Independensia Timor-Leste; “Ami jerasaun ukun rasik an ne’e, agradese tanba imi fo ona mai ami nasuan ho nia Bandeira ne’ebe bonita tebes, iha Konstituisaun ne’ebe di’ak tebes, iha instituisaun soberania ne’ebe forte tebes, no Hino nasional ne’ebe halo ami kanta ho orgullu. Ami mos agradese tanba iha tinan 13 ita nia restaurasaun independensia ne’e, PNTL no F-FDTL metin ba dau-dauk ona, maske “oho-malu” entre timor-oan mos sei mosu iha fatin-fatin. Hau nia perguntas ne’e; “Sa-ida tan maka imi (jerasaun 75) sei husik hela mai ami jerasaun ukun rasik an ida ne’e?

Atu taka artigu ida ne’e, ha’u hakarak foti lisaun murak mean ida ne’ebe husik hela husi filósofu famozu, Xineza naran Tao Te Ching, Lao Tsu ne’ebe hanorin/hateten nune’e “SA-IDA MAKA HARI’I ONA HO FORTE SEI LA-NAKSOBU. SA-IDA MAKA KAER ONA HO METIN SEI LA-LAKON. HIRAK NE’E HOTU SEI HETAN RESPEITU HUSI JERASAUN BA JERASAUN”.

“OBRIGADO BARAK BA FUNDADORES NASAUN RDTL no ASWAIN HOTU e PARABENS BA POVU TIMOR-LESTE TOMAK…..TINAN 40 ONA!!!!!”

Notas; Artigu ida ne’e nu’udar perspetiva/opiniaun pesoal no la reprezenta fatin ne’ebe ha’u hakna’ar an ba. Ha’u agora servisu iha Ministeriu Edukasaun Gabinete Vise-Ministru II no hanesan mos Vise-Sekretariu iha Fundasaun Klibur Mata Dalan ba Kooperativa no Fila Liman.