PASCA MATE: MM VETERANU KA TRAIDOR ESTADU NIAN?

PASCA MATE: MM VETERANU KA TRAIDOR ESTADU NIAN?

Husi Estanislau S. Saldanha, Dosenti no Peskizador.

Estanislau S. Saldanha,
Dosenti no Peskizador

Prezidenti Konseilu Revolusionariu (KRM), Paulino Gama "Mauk Moruk" (MM), Eis Komandante Brigada Vermelha FALINTIL, aswain ida, mate ona iha 18 Agustu 2015 iha area Venilale Baucau tanba kontra injustisa sosial balu nebee ukun nain sira halo. Nia hanoin ho luta nee loos, maibe ita arepende tanba nia estratejia ho metodu mak sala (uza violensia).

Estadu uza forsa exesivu hodi hamate MM nudar membru FALINTIL aswain ida, Eis Komandante Komandu FALINTIL, nebee iha loron mate (18/08/2015), nia kanek ona, la iha aihan, elementu la barak no la iha ona forsa atu kombate hasoru forsa estadu. Maske serka metin ona MM, forsa estadu la konsege dezenvolve estratejia diak hodi kaer moris, pelu kontrariu tiru mate ho kondisaun aat tebes. 

Nunee hamosu pergunta boot, serake iha posibilidade konfrontu nee hamosu violasaun direitu umanu tuir standard operation procedures (SOP) kombate nian ho regulamentu tiru malu nian (rule of engagement) tuir pratika ho standar internasional nian? Ita la hatene, maibe atu hatan pergunta nee presiza halo investigasaun ida profundu. Nunee ema hotu bele no evita kazu hanesan nee mosu fali iha loron ikus.

Maske MM mate ona, diskusaun sei lao nafatin hodi hatuur nia status ho papel iha prosesu luta hasoru invazaun ho okupasaun Indonesia ba ukun an. Pergunta fundamental mak nee,  pasca MM nia mate forsadu iha forsa estadu nia liman, nia konsidera hanesan traidor ga heroi/veteranu ida tuir nia papel funu nian? Nian merese hakoi iha Jardim dos Herois iha Metinaro ga lae?

Tuir Governu RDTL hanesan hatoo husi PM Dr. Rui Araujo katak governu rekuinese kontribuisaun luta MM nian ba prosesu ukun rasik an.  Nunee mos Prezidenti Republika Taur Matan Ruak hatoo katak MM luta nudar FALINTIL durante tinan 13 (Independenti, 14 Agustu 2015). Sefi Estadu mos hatoo MM mate ona, nian ran fase ona nia sala (Tempo Semanal, 11 Agustu 2015). Signifika katak MM  luta duni ba ukun an no mate fase ona nia sala ida nebee tuir ema balu "kontra estadu" maibe ba  hau paz liu kontra ukun nain. Nunee nia kontribuisaun ba luta ba ukun an sei la fase ida. 

Hare husi determinasaun, komitimentu, kontribuisaun MM nian ba luta ukun an iha tinan barak nebee nia lakon vida joven, lakon nia kaben (inimigu oho, tesi no lori ulung ketak no isin soe ketak), oan ho familia barak hodi hetan ukun an, nebee ikus mai ema grupu kiik kuak ida besik ukun nain mak goza ho moris luxu, no povu barak mak sei moris terus no mukit.

Ba hau governu tenki konsidera nafatin hanesan veteranu no funu nain ida tanba hare nia papel no kompara ho veteranu seluk iha sequensia eventu kritiku nebee Timor-Leste ultrapasa antes no depois ukun an. Iha nee, autor aprezenta razaun lima hodi justifika.

1. Nia luta tinan 13 iha ailaran nudar komandante FALINTIL, nia lakon kaben ho oan sira nebee inimigu oho hanesan animal tanba ninia vokasaun ho determinasaun ba luta ukun an rasik an.

2. Nia kontra injustisa husi ukun nain sira laos kontra estadu, sekarik ita kompara ho sequensia eventu kritiku sira nebee mosu depois TL ukun an. 

3. Avo Xavier nebee nudar PR dauluk RDTL nian maibe dirijenti RDTL kaer nia no hatama iha kadeia iha ailaran no tuun hela iha vila tb konsidera hanesan traidor maibe ikus mai estadu rehabilita nia naran no konsidera nafatin hanesan saudozu no veteranu. 

4. Krizi 2006 ema barak mak mate terus no susar, no halo estadu nakdoko maibe autor sira la iha ida mak konsidera hanesan traidor no kontra estadu. Ema hotu sei konsidera hanesan veteranu nafatin. 

5. Membru FALINTIL ho dirijenti barak mak uluk rende, entrega kilat ba bapak no balu dada bapak ba oho fali belun maluk FALINTIL sira, maibe ema sira nee barak konsidera hanesan veteranu nafatin. 

Hare husi razaun 5 nee, MM merese hetan nia direitu nudar veteranu no estadu presiza valoriza, nunee nia fatin mos iha jardin dos Herois Metinaro. Nia sala iha tinan balu kontra ukun nain, maibe nia kontribuisaun nudar komandante FALINTIL iha tinan barak. 

Nunee ita la hamosu "double standard" kondekorasaun ba luta  nain sira. 20 Agustu nudar loron FALINTIL, MM nia maluk FALINTIL sira nebee sei moris komemora loron nee no husu la bele haluha nia kontribuisaun nudar Komandante Komandu FALINTIL ida. ***