VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20150130

Remodelizasaun Estrutura Governu ka Bloku Koligasaun?

Cesar “Lere Cay” Dias Quintas

Foto Cesar LC D Quintas/Arkivu FH
Tuir acordo Bloku Koligasaun (BK) atual CNRT, PD no Frente-Mudanca (FM) halo ona acordo politico nebe legalmente hamosu BK no harii Kintu Governu Konstitusional depois de elisaun Parlamentar 2012. Iha parte seluk partido Fretilin hili nia dalan ona atu sai oposizaun atu bele halo balansu politika “check-and-balance” tuir ispritu no valores democrasia iha kontekstu Timor-Leste. Tuir analiza ida katak remodelizasaun mosu atu remodeliza governu ka BK? Ita bele haree fenomena politika iha rai laran husi elisaun 2012 tama too prosesu remodelizasaun. Antes elisaun 2012 relasaun entre partidu CNRT no Fretilin lao ladun harmonia compara tempu agora, liuliu atual Presidente CNRT ho Secretario Geral Fretilin husi perpektiva pisikololizia politika. Karik depois iha komunikasaun no kompromisu politika entre lider nain rua nebe kolia liu ba interese nasional no sentido de estadu do que interese partidu. Prosesu nee bele haree iha mudansa radical tebes iha Parlamentu no executive sobre politika orsamentu geral estadu nebe resulta mos remodelizasaun. Husi lider rua nee nia stratezia politika karik hakarak haforca interese nasional ou sentido de estado liu fali interese partidu no BK tamba bele haree katak inkontro politika auto-nivel entre lider nain rua nee dala barak decide sein involvimentu partidu ho BK. Dala barak sira kolia la uza naran partidu nia maibe uza sira nia figura no influensia depois foin deskuti ho sira nia partidu, BK foin dekuti no decide iha Parlamentu no Concelho de Minitsro. Iha fator balun que bele provoka remodelizasaun bele mosu tuir compromisu lider nain rua nee. Ita haree katak mais ou menus governu halao ona esforsu servisu tuir acordo BK ba tinan 2 ho balun maibe hasoru dificuldade no obtaclu barak tamba postura governu boot liu no kualidade servisu ladun iha liuliu ba servisu basico ba atendementu public nebe sei persiza atensaun makas.  Gastu orsamentu barak liu mak ba iha despesas instituisaun estadu nia do que ba povu tamba sei iha frakeza iha jestaun ba siclo implemetasaun/exekusaun programa inkluindu monitorizasaun no evaliasaun. Iha parte seluk departamentus barak mak seidauk iha linha koordinasaun diak entaun dala barak hamosu “overlapping” wainhira sira halo exekusaun program iha nivel ministerial liuliu halo planu orsamental la tuir capasidade exekusaun cada miniterio, too ikus la konsege exekuta orsamentu ho diak entau besik proximu orsamentu annual, barak mak hamosu projetu emergensia atu halo despezas nebe la tuir planu no la iha kualidade. Dala barak PM mak tenque tuun rasik halo jestaun no halo monitorizasaun iha terenu e la tuir concordansia orsamentu nebe aprova hamatuk ho Fretilin iha Parlamentu nasional nebe sai sasukat mos husu ba PM atu halo remodelizasaun. Husi prosesu nee sai preukupasaun tebes karik PM no SG Fretilin hamutuk ho lideres balun nebe iha influensia politika hanoin atu remodela estrutura governu ou bele mos ba BK atu salva osan povu no interese nasional.

Maibe iha parte seluk iha pergunta bele mosu, karik politikamente no legalmente governu foun husi remodelizasaun bele realiza no metin too 2017? Husi prosesu politika depois de elisaun 2012, iha ona fenomena politika katak Presidente CNRT no SG Fretilin atual nebe tuir analiza pisikolozia politika katak sira nia amizade relasaun politika liu fali membru BK e PM atual konsulta no rona liu mak SG Fretilin, tamba saida? Iha bele hare fila fali ba kotuk katak inkontro Maubise I ho II la iha pasu konkreta ba kompromisu politiku entre lideres sira e iha BK rasik la iha signal ida atu bele hamosu  interese nasional ou hanesan SG Fretilin temi “ sentido de estado” entau PM indivualmente lider balun liuliu SG Fretilin atual halo aproximasaun no kompromisu politika atu tau agenda interese nasional iha Partidu nia leten. Presesu nee bele los tamba buat segredu nebe kolia entre lider nain rua nee la atraves husi konsultasaun no desizaun husi sira nia partidu no membru BK, em termus SG Fretilin sai Preisdente ZEEMS. Movimentu politika nee indereitamente exclui PD no FM husi agenda auto-nivel ba interese nasional tamba karik lider nain rua nee bele hanoin katak sira sidauk too tempu atu kolia auto-nivel nee maibe sira bele halao programa depois lider nain rua nee kolia no intende malu. Presidente CNRT rasik bele hanoin katak so SG Fretilin atual mak iha estrazia no kompromisu politika no bele influensia nia partidu atu kontribui ba dezenvolvimentu no estabilidade husi partidu, Parlamentu no executive. Purtantu, PM rasik mos bele hanoin katak BK rasik sei la bele realiza programa governu nia, purisu persiza apoio husi partido bo’ot hanesan Fretilin atu fo apoio. Agora cooperasaun politika entre lider nain rua husi partidu diferente persiza mos komunika ba sira nia membru no BK sira atu nune bele iha komunikasaun politika atu hatene lolos orientasaun partidu nebe ikus mai labele soke malu tamba sira nain rua. Iha parte seluk persiza mos halo komunikasaun politika ba partidu sira seluk, liuliu sira nebe iha BK hanesan parte ida atu hamoris ho haburas interese nasional ou sentido de estado.
       
Tuir acordo politika wainhira iha planu remodelizasaun, karik PM persiza konsulta no hetan acordo husi PD no FM foin halo remodelizasaun tamba legalmente, partido nebe hamahun iha BK mak partidu 2 nee hamutuk ho CNRT nebe hetan ona aprovasaun husi Presidente da Republica e annuncia husi jornal da Republica atraves husi Tribunal Recurco. Posibilidade obtaclo bele mosu iha dalan klaran wainhira la iha inisiu komunikasaun politika profundu entre CNRT, PD no FM sobre remodelizasaun radical nebe atu hasai membru BK husi partido PD no FM.  Remodelizasaun persiza haree didiak ho komunikasaun politika entre membru BK atu hetan kompromisu, karik diak liu iha acordo escrito entre Partidu 3 iha BK atu fo poder maximu ba PM atu halo remodelizasaun no evita halo oral kompromisu politika tamba nia baze legal ladun forte wainhira mosu dezentedimentu politika entre membru BK nebe legal. Wainhira remodelizasaun PD ladun hetan nia porsi diak depois seluk seluk hetan liu nia mak Ikus mai, PD bele retira a’an husi BK siknifika presidente persiza halo fali komunikasaun politika entre partidu nebe asentu iha Parlamentu oinsa atu resolve atu hamusu nafatin koligasaun, maibe karik labele duni mak Presidente da Republica tenque dezolve Parlamentu atu halo elisaun anticipada. PD deit retira a’an husi koligasaun bele kria situasaun foun nebe bele halai ba elisaun anticipada tamba FM deit ho CNRT foin mak 32 kadeiras iha Parlamentu maibe karik Fretilin fo apoio iha Parlamentu, CNRT ho FM maioria simples bele maintain BK too 2017.
   
Husi Partido Fretilin hasai ona statement politika husi nia Secretario Gerai ba media nacional katak Fretilin sei la hola parte iha remodelizasaun maibe see membru Fretilin participa karik hanesan individual. Politika nee los tamba Fretilin tama iha remodelizasaun entau Parlamentu bele totalmente lakon kanar oposisaun nebe bele hamate prosesu democrasia. Iha parte seluk lei la fo dalan Fretilin atu tama ba BK tamba nia laos fas parte iha acorde ba BK, karik nia tama hanesan partido tenki hamusu fali elisaun anticipada hanesan dalan ida,   liuliu cargo PM ba remodelizasaun tuir mai assume husi Partidu historiku nee. Karik nia membru tama hanesan individual, sira tenki resigna a’an husi membru Fretilin, liuliu cargo lideranca husi partido Fretilin tamba see lae bele hamosu interese conflito e PD ho FM bele la aseita sobre status membru Fretilin iha BK. Maibe pergunta mos bele mosu tambasa nia SG Fretilin bele assume cargo executive ba Presidente ZEEMS no legislativo maibe karik iha ona komunikasaun politika no kompromisu polika ho BK? Karik Fretilin tama iha remodelizasaun ba estrutura governu tuir mai persiza haree didiak, liuliu husi aspeitu consequensia politica no legal antes hola parte iha remodelizasaun.
   
Wainhira Fretilin karik hakarak nia membru tama ba remodelizasaun hanesan individu la representa partido, persiza deskuti didiak atraves komunikasaun no kompromisu politika ho nia membru sira no partidu koligasaun e hatoo deklarasaun politika ba public katak nia membru sira ba hanesan individual nebe rezignaan a’an ona husi partidu. Manuver politiku nee persiza tamba bele mantain sira nia kompromisu  atu hases a’an husi konflitu interese “conflict of interest” e nia posisaun bele claro entre nivel executive, legislative no partido politiku. Tamba see lae bele hamosu problema foun ba Partidu Fretilin rasik no remodelizasaun nebe harii tuir interese nasional laos interese partido. Politikamente ita sidauk hatene saida mak sei haran governu foun depois remodelizasaun e see los  mak sei assume PM karik PM atual resigna a’an duni, maibe ho situsaun politika agora, sei defisil ituan ba lider oin foun atu lori pasta PM tamba ho estrutura governu foun nebe mai husi Partidu 3 nomos bele mai husi parte indepedente. Iha parte seluk karik PM foun la iha experiensia no influensia atu haforsa komunikasaun politika ho orgaun estadu no parte organizasaun civil hanesan veteran, partido politiku  no igereza, sei mosu problema foun maibe karik PM Xanana atual no lider seluk seluk hanesan Mari Alkatiri fo apoio forca politiku, PM foun bele matein no halo servisu ho diak too elisaun 2017.

Ikus liu agora depende haree ba forca politika nebe iha duni ineterese nasional sein haree ba interese partido ou gropu/individual atu bele servisu iha estrutura foun mai depois de remodelizasaun para halo duni mudansa. Povu espera katak laos deit remodela estrutura deit mak importante maibe persiza iha mos avaliasaun profundu ba makina governu nia hanesan administrasaun no jestaun nebe bele for apoio ba estrutura foun para bele servisu diak ho maximu atu hetan resultadu no impaktu concreta tamba iha deit tinan rua mandatu BK remata ona. Karik iha duni ispiritu interese nasional ou sentido de estado sai hanesan base fundamental atu halo remodelizasaun mak estrutura govern foun mai sei hetan apoio tomak husi componentus hotu hotu bele halo servisu duni. Husi ispiritu no enerzia foun sei bele neneik ultrapaza obtaclo no dificuldades balun maibe membru governu foun mai persiza iha komunikasaun politika laos deit ba sira nia membru maibe ba instituisaun estadu sira, organizasaun socidede civil no seluk seluk tan—jestaun koordesaun ba implemetasaun, monitorizasaun no avaliasaun programa sai fator importante tebes ba estrutura governu foun mai atu bele halo mudansa. 

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.