VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20130515

“Philosohpy for Children”: Proposta ba Formação Labarik sira iha Timor Leste

Philosohpy for Children”: Proposta ba Formação Labarik sira iha Timor Leste

Martinho G. da Silva Gusmão

Temi de’it liafuan filosofia, ema barak mak baruk ona atu rona! Filosofia ne’e ba de’it Amo-lulik sira, liu-liu sira nebe tur de’it iha fulan hodi hanoin kona ba rai! Ema balun halo piada dehan “filosofia é a ciência como tal, e sem tal e tal não ha ciência como tal”. Filosofo boot husi Indonésia, Prof. DR. Franz von Magnis-Suseno, SJ hatene-an hodi dehan, “... memang sulit disangkal bahwa mereka sering berkesan sombong. Daripada menerima begitu saja ajaran yang ditradisikan, mereka mempertanyakan. Tetapi sebenarnya mereka tidak sombong, mereka justru rendah hati. ... nalar harus bermain”. Tan filosofo inisisti atu ema ida-idak usa nia ulun rasik atu hanoin, nune’e dala barak sira la hetan simpatia! Se nune’e, hanorin labarik sira kona ba filosofia la halo sira sai aat liu?
Revista ida ho naran The Journal of Philosophy for Children hakerek bebeik artigo kmanek koba filosofia ba labarik sira. Liu-liu Mathew Lipman mak iha tempo ne’e hakerek barak lori proposta balun kona ba filosofia ba labarik sira. No oinsa mak hatama iha currículo. Hau hakarak afilia an ba Lipman no hata’es idéia balun hodi contribui ba ita nia Ensino Básico iha Timor Leste. Tan ita hare, katak, Lei de Bases da Educação (LBE no. 14/2008) hatur filosofia kona ba labarik sira nebe furak tebes, katak, “Assegurar a formação integral de todas as crianças e jovens, através do desenvolvimento de competência do ser, do saber, do pensar, do fazer, do aprender a viver juntos” (artigo 12o no. 1). Iha ne’e LBE hatur kedas filosofia metafísica, epistemologia no pratica.  

Saida no Oinsa mak “Philosophy for Children”?

Conceito “Philosophy for children” katak tentativa ida atu hari’i (la’os harahun) disciplina filosofia hodi nune’e labarik sira mos hetan acesso ba pensamento critico no dialético. Filosofia halo labarik sira hetan capacidade no habilidade hodi hanoin ho sira nia ulun rasik. Labarik sira la’os rona deit ka dekor de’it saida mak mestre/a sira hanorin maibe hetan direito atu halo “investigação” rasik no hametin sira nia “significado” rasik.
Maibe, hanorin filosofia ba labarik sira no halo filosofia hamutuk ho labarik sira, la hanesan ho ema boot sira. Iha de’it aspecto balun nebe di’ak atu ita hanoin no hatama iha metodologia hanorin filosofia nian.
Ida uluk (1), labarik sira iha capacidade boot tebes atu “maravilhado” ba buat foun no buat murak. Liu-liu tan sira nia fantasia no imaginação hahu moris no buras neneik ho bebeik. Filosofia hahu duni ho “maravilha”. Dalan murak mak liu husi historia (lendas no fabulas, mitos no letra). Iha filosofia, “historia” hanesan sasukat ida atu ema hare no hatene ninia hun no abut, origen no gênese. Ne’e duni, filosofo boot ida H.G. Gadamer temi “Wirkungsgeschicliches Bewußtsein” (Alemã lian), ka, consciência da determinação histórica.
Labarik sira hadomi tebes wainhira ema boot haktuir historia. Ida ne’e hamosu no hamoris sira nia imaginação atu bele “hanoin” (pensar) no “su’ut tuir” (investigar), sa tan kona ba evento ka assunto ruma nebe “intigantes” no “contestáveis”. Hanorin historia ida ba labarik sira ne’e hanesan construção de base. Labarik sira bele hare tuir no la’o tuir saida mak mestre/a sira hatoo. Wainhira Gadamer dehan consciência da determinação histórica, katak, moris nebe sira hala’o ohin loron mai husi uluk nian nebe hatutan husi ema balun no ema barak. Iha ne’e mestre/a sira fo tulun atu labarik sira atu hatene “filosofar”, involve sira nia intelectual no emocional, fuan no laran atu hare no hatene oinsa mak ema ida (figura histórica) hala’o moris ne’e. Bele mos santo/ santa sira ka ema baibain. Bele mos husi Bíblia Sagrada.
Importante mak liu husi historia, mestre/a sira loke dalan ba labarik sira atu hanoin rasik kona ba saida mak moris ne’e nia lala’ok: motivo diak ida, analogia diak ida, distinção diak ida, ka hatitu suposições no implicações nebe labarik ida ho nia maluk sira (hanesan mos inan-aman no mestre/a sira) hala’o iha moris. Saida mak labarik sira hanoin, hateten no halo ... hatudu ona oinsa mak sira valoriza reflexão diak ida. Maski, dala ruma labarik sira la halo iha sira nia moris.
Wainhira ita hanorin labarik sira atu banati tuir asuwain sira ka hare sira nia matenek, ne’e hatudu ona katak labarik sira tau iha pratica (hala’o moris) ho procedimento no valor asuwain nian.
Tuir mai (2), lori filosofia ba labarik sira liu husi currículo. Dalan ida ne’e hatudu oinsa mak filosofia nia riku-soy (richness; riqueza) no hanoin-klean (profundity; profundidade) hada’et mos ba labarik sira iha currículo nia laran. Oinsa mak ita halo? Tuir hau nia hanoin, (a) UNTL no ISFT Dom Jaime Garcia Goulart loke ona estudos ba filosofia. Mestre/a bele kaer sira nia manual atu hanorin, maibe tur no ko’alia hamutuk ho docente filosofia sira atu oinsa mak hatama conceito/ pensamento filosofia nian atu fo isin-klamar ba manual/ matéria nebe iha ona. colaboração ida ne’e sei sai permanente. Iha rai boot sira seluk, filosofia la’o dalan naruk ona no kleur ona. Balun soe tiha. Maibe, ohin loron hili hikas fali, tan fo duni folin aas no qualidade diak. Ministro Educação sira husi União Europeu (hahu 2004) halo projeto boot atu hatama fali estudos clássico (Grego no Latim) ho filosofia iha currículo ba ensino básico. Timor Leste mos bele hahu. Nune’e mos (b), ita nia ME bele halo programa ba matéria ida-idak hodi hatama conceito no procedimento atu oinsa mak labarik sira bele hakat tuir. Hanesan ita hatene programa Philosophy for Children bele fornece matérias oi-oin, naran katak ita iha ema atu halo estudo rasik, atu matéria/ manual hirak ne’e sai “ita nian”, ita mak produz/ publica rasik. Sai hanesan contextual philosohpy (Prof. DR. Magnis Suseno, SJ dehan “Berfilsafat dalam Konteks”) ba ita nia labarik sira.
Ikus liu (3), matéria nebe bele sai hanesan odamatan atu tama mak língua e letra (bahasa dan sastra) no “historia filosófica”. Atu hateten lolos karik, ita la iha matéria hirak ne’e iha currículo. Razão ida, katak, husi kedas Indonésia nia tempo ita hanoin katak estudos “bahasa dan sastra” ne’e ba de’it estudante “kelas dua” (sir abe la dun matenek). Razão seluk, ita rasik la produz obra literária (karya sastra). Se hau la sala, Timor oan nebe hakerek poesia mak ida rua de’it: Xanana Gusmão no Francisco Borja. Seidauk iha ema atu hakerek romance ka novel (maibe, foinsae sira hakerek musica romântica barak liu to’o hamosu inflação boot). Too ohin loron ita la produz tan ona. Ida ne’e de’it mos ita la usa atu hanorin iha escola. Ita mos hasai ona documento barak hanesan CAVR no CVA nian. Maibe, seidauk iha esforço atu mestre/a sira hakerek rasik manual husi documento hirak ne’e sai matéria currículo. Sa tan hakerek livro seluk? Tinan ida mos ita nia matenek nain sira – licenciatura, maestrado no doutorado sira hasai livro 2 ka 3 deit karik. Ne’e duni, ita ki’ak no mukit tebes iha educação.
Tuir ha’u nia hanoin, obra literária no historia sai hanesan matéria prima ba filosofia. Maibe, ciências naturais mos bele iha relação ho philosophy of science no new cosmology; ciências sociais mak barak liu tan. Importante atu ita hare no hanoin lisuk, katak, Philosophy for Children ne’e hanesan “trampolin” ida, atu labarik sira haksoit halimar husi leten ba kraik, nani iha we lihun laran. Significa, labarik sira haloo investigação no hanoin rasik, tan (i) labarik sira rasik mak hatudu sira nia sentimento no emoção wainhira hasoru no hatan ba problema nebe hatur iha sira nia oin; (ii) liu husi arte, labarik sira hatudu ona pratica filosófica tan labarik sira mak hanoin rasik no ko’alia rasik; (iii) mestre/a sira hatudu conceitos no procedimento atu labarik sira hare momos saida moris ne’e nia midar no sin, diak no furak ... mestre/a sira hanorin ética filosófica la’os liu husi “dogmatismo fanático”, maibe loke labarik sira nia matan atu hare rasik moris ne’e. 

Filosofia: “The Power of Freedom”

Bele dehan katak filosofia ne’e hanesan “poder libertador” ida. Ema hotu nebe involve iha educação iha uluk hanoin, katak, liu husi filosofia mak ita bele liberta ema. Hanesan Xanana Gusmão rasik dehan “Um Povo que é culto e instruído é capaz de criar as suas próprias condições para, de forma ativa, se libertar de uma situação de pobreza. ...” (Prefacio, As bases legais do sistema da educação de Timor Leste: 9). PM Xanana Gusmão rasik, indireitamente, hakarak atu hatama filosofia nu’udar the power of freedom.
Tuir ha’u nia hanoin, poder libertador husi filosofia bele hatudu iha dalan lubuk ida. Primeiro (i) mak liberação intelectual labarik sira (intelectual freedom of children) nian, wainhira filosofia buka atu loke mundo foun no matan foun. Labarik sira la tane liman deit, la rona deit no la simu deit ... maibe, sira rasik hahu loke matan atu hare no loke ulun atu hanoin rasik hodi hasoru horizonte foun. Liu husi filosofia, ita halo labarik sira fascinante: hare ho matan nabilan no neon nakloken. Filosofia mos halo autocorretivo wainhira labarik sira tama iha comunidade de investigação ida nia laran. Dala barak labarik sira laran susar no neon kraik, tan ema boot sira obriga sira hare ba egoísmo rasik. Exemplo, gaba labarik sira tan ranking no hatun labarik sira tan la matenek. Ida ne’e haburas egoísmo. Tuir filosofia nu’udar liberdade intelectual, ema boot sira (mestre/a no inan-aman) buka fo tulun ba labarik sira atu aten brani hodi hanoin no ko’alia – sai “pensador criativa” hodi hatudu sira nia an rasik. Labarik sira la’os ona dogmático-intelectual, la’os ona “diktator” (katak alunos sira nebe hatene de’it diktat no rona de’it mestre/a atu halo ditado/ dikte).
Segundo (ii), labarik sira mos bele halo libertação ba filosofo sira (freedom of philosophers). Matenek nain filosofo lubuk ida mak dehan katak, labarik sira nia hanoin no liafuan bele muda ema boot nia hanoin no liafuan. Toman ho labarik sira, ita boot mos bele muda sira nia maneira atu hanorin no ko’alia filosofia. Ema nebe estuda filosofia la hetan treinamento especial atu hanorin filosofia ba labarik sira. Maibe, wainhira ita toman tiha ona ho filosofia, ita bele hamosu comunidade de investigação – ka, grupo labarik sira nebe halimar de’it ho filosofia. Hanorin labarik sira atu halo “pergunta” no hare tuir sira halo “autocorreção”. Mestre/a sira nebe hanorin sira mos tama iha processo no procedimento nia laran. Neneik no bebeik, mestre/a no labarik sira hanesan hari’i ona comunidade de investigação ida: nebe hanoin hamutuk no hakat hamutuk.
Terceiro (iii), husi ne’e mos ita hare ona filosofia atu halo libertação ba mestre/a sira no currículo rasik (freedom of teachers and curriculum). Ohin loron ita halerik no hakilar bebeik kona ba currículo. Ministro ida mai, rona mestre/a sira fila ba gabinete hahu hanoin atu halo mudança. Seluk, mai rona tan ... fila ba troka tan. Ne’e duni, ita nia currículo mos hanesan reboka tun reboka sae. Tan sa mak mestre/a sira halerik no hakilar? Tuir hau nia hanoin, tan mestre/a sira sente an no hakarak mate-an los atu hatudu buat mesak los deit ba labarik sira. Filosofo boot hanesan Sócrates, Platão no Aristóteles hanorin katak, ema (labarik/ foinsae) sira nebe matenek la’os tan fo resposta barak, maibe wainhira hatene halo pergunta diak no critico. Ne’e duni pergunta mak importante liu atu lori ema hetan resposta nebe diak no los. Wainhira labarik sira hatene halo pergunta bele mos tulun mestre/a atu fo resposta nebe diak. Nune’e mos, wainhira mestre/a sira halo pergunta diak, bele tulun labarik sira atu hetan resposta los. Tan ne’e dala ruma ema matenek nain balun dehan “Na comunidade de investigação filosófica, todos somos alunos; todos, investigadores; todos, divagadores”. Wainhira mestre/a sira mak hanoin nune’e, então sira lalika ona “stress” ka “frustrasi” atu buka resposta ba labarik sira nia pergunta. Balun lori tan ai-sanak atu hurlele labarik sira too diuk. Mestre/a sira hakilar no halerik, tan ita iha hanoin tradicional ida katak sira mak “transmissora de conhecimento e valores”, ka seluk hanoin “banqueiro” ba “deposito intelectuais”; meste/ a matenek tan sira hatene lalehan ho rai, no buat hotu nebe ema hare no mos la hare. Maibe, wainhira mestre/a sira hatene ona katak sira hanesan “mata-dalan” ida, nune’e sira mos bele loke dalan currículo atu labarik sira bele tama iha mundo foun ho matan foun. Ema baibain dehan katak filosofia hanesan “a trunk of educational tree” (o tronco da arvore educacional) – “batang dari pohon pendidikan”. Ida ne’e hatudu katak filosofia mak “hun” no currículo hanesan “sanak, dikin, hun, abut, tahan, fuan, funan” ai ida nian. Mestre/a sira hanesan ai-hun nebe hamahan labarik sira iha comunidade de investigação nia laran. 

Bainhira mak Hanorin?

Timor Leste la dun hatene filosofia. Padre sira deit mak hatene. Ka, leigo sira nebe uluk escola iha seminário. Agora, wainhira ita ko’alia kona ba Philosophy for Children, ne’e bainhira los mak ita hanorin ba Ensino Básico?
Iha tinan 2006/2007 hau hanorin matéria sociology of education no philosophy of education iha Instituto Católico para Formação dos Professores (ICFP), Diocese Baucau nian. Husi ne’e mak hau aprende no compreende, oinsa mak hanorin filosofia ba labarik sira. Katak, hanorin estudante ICFP kona ba filosofia hanesan hanorin labarik sira atu hatene halo pergunta no fo resposta. Modelo ida ne’e ita bele implementa ba mestre/a sira hotu – sira tuir formação kona ba “pergunta-resposta” ho maneira filosofia nian. Ne’e duni, ita hahu loke uluk lai mestre/a sira nia domin ba filosofia – hatene hakat tuir processo no procedimento ida.
Tuir mai, mestre/a sira hahu produz manual, liu-liu iha área língua e literária ho historia filosófica. Sa tan, wainhira V Governo Constitucional hakarak hatama língua materna iha escola. Nune’e, iha ona investimento boot tebes ba mestre/a sira atu produz no reproduz “arte e cultura” liu husi língua materna, hakerek manual bilingua (Portugues-Tetum; ka, Portugues-lingua materna). Husi ne’e filosofia sai ona hanesan “masin” nebe halo midar currículo ka “naroman” nebe halo nabilan “língua”, “literária” no “historia”. Labarik sira la tolan filosofia tomak ida, maibe iha sentimento no emoção kona ba “filosofar” liu husi dalan simples.
Ikus liu, wainhira labarik sira toma nona ho língua, literária no historia, sira hahu loke matan ba natureza no socidade nia moris. Nune’e loke sira nia hanoin no neon ... halo sira tama iha fusão de horizonte ida.
Los duni, saida mak hau hakerek ne’e hanesan buat todan ida. Ema barak bele hare artigo ida ne’e la iha fatin iha Timor Leste. Maibe, hau hanoin liafuan iha Português nebe dehan “a mais longa caminhada começa com o primeiro passo apena” ... ita bele hakat naruk to’o nebe de’it maibe hahu ona atu soe ain uluk lai. 

*) Docente filosofia da política, ética filosófica, ateísmo contemporâneo & hermenêutica e filosofia de linguagem iha Instituto Superior de Filosofia e de Teologia (ISFT) Dom Jaime Garcia Goulart, Dili Timor Leste

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.