Mega
Projeto “Ensino Básico”: Alicerço ba “Nation
Building” no “State Building”
Martinho G. da Silva Gusmão
Dala barak ona
mak ita rona bebeik liafuan MEGA PROJETO. Hanesan – centro elétrico óleo pesado; projeto taci-mane no master plan
Oecusse. Tan osan sei resto, governo loke kanu atu suli mai ho pakote
referendum no pakote descentralização (PDD), nst. Liafuan hirak ne’e mesak
furak no funan renda. Ema hotu hatene katak mega
projeto hirak ne’e barak mak furak iha relatório, maibe barak rahun iha
dalan klaran. Balun, sai fali projeto “mate klamar”: relatório ba dehan projeto
executa ona, maibe ema la hare isin-ruin.
Artigo ida ne’e
hanesan campanha política ida atu ita
hotu hanoin hamutuk ho Governo (cq., Ministério de Educação) atu hare ENSINO
BASCIO nu’udar MEGA PROJETO ida hodi hari’i nação (nation building) no hametin estado (state building). Ita rona bebeik liafuan “estado frágil”. Maibe,
wainhira ita la hare educação básica ita sei monu tama ba “estado falhado”. Mak ENSINO BASICO la metin, Timor Leste nia
alicerço ka fondasi mos la metin.
Status questiones
Hanesan Primeiro Ministro Kay Rala Xanana Gusmão rasik dehan, katak,
educação hanesan ai-rin boot atu hari’i Nação (nation building), basá, “Um
Povo que é culto e instruído é capaz de criar as suas próprias condições para,
de forma ativa, se libertar de uma situação de pobreza. ...”
(Prefacio, As bases legais do sistema da educação de Timor Leste: 9). No
educação ida ne’e hala’o liu husi “... efetiva
ação formativa ao longo da vida” (Lei de Bases da Educação, artigo 2o
n. 2), ka, dala ruma mos hanaran “permanente
ação formativa” (Iha inglês: on going
formation). Ka filosofia dehan, non
scholae sed vitae discimus (ami/ labarik sira buka matenek tan iha escola,
maibe tan moris tomak).
Ne’e duni, ita adopta filosofia da educação ida nu’udar pedagogia da
libertação nebe hala’o ba ema tomak nia moris no moris tomak Nação nian.
Conceito “nation building” ne’e
hatudu ba povo tomak no rai-ida tomak, suku no rasa, lian no lisan Timor Leste
tomak. La hanesan ho “state building”
nebe hatudu de’it ba (a) presidência
da republica, (b) parlamento
nacional, (c) governo no (d) tribunais. Ne’e duni, wainhira ita
dehan “fragile state” – ne’e hatudu
deit ba pillares hat (a–d) estado nian ne’e. Nune’e, status questiones nebe hau hakarak hatur: tan sa mak ensino básico
mak sai fali mega projeto? Oinsa mak ita bele hala’o mega projeto ida ne’e?
Ba dadaun ne’e
ita rona plano estratégico oi-oin. Iha plano 2020 ba defesa no segurança; iha plano estratégico ba educação nacional
(PENE) 2011–2030; la kleur tan ita sei hasoru master plan 2030 ba Oecusse deit. Interessante atu ita hanoin
katak, master plan Oecusse (MPO) ne’e
la iha lei atu justifica, maibe iha ona plano orçamental to’o 2 bilhões USD. Ba fali PENE, to’o ohin
loron ita seidauk hatene no la rona investimento to’o hira (?). Uluk FRETILIN
(maski osan la barak) aloca 10% resin. Mai fali AMP, tun ba 9%; agora iha GBK
tun tan ba 6%. Nune’e, tendencialmente ita nia projeto ba educação tun neneik.
Tun too hotu karik!!!
Hare took, rasio
população ba MPO no PENE mos ku’ak boot. População Oecusse to’o 2030 hira?
Bibi’it, sira to’o 80.000 habitantes karik.
Povo Timor Leste bele sente injustiça
social wainhira distrito sira seluk la hetan osan boot hanesan ne’e, maibe
Oecusse mesak mak iha privilegio (hau hanoin: halo lai lei intermediária atu defini tratamento especial ba Oecusse molok
halo master plan). Hare tan: labarik
sira nebe tama iha escola to’o 2030 ninia mapa iha território tomak mak (1)
pré-escolar = 94,442; (2) ba ano escolaridade = 260,440; (3) secundário =
76,312. Seidauk sura universitário no escola superior hamutuk ho escolas
técnicas sira no rasio mestre/a sira nian. Ba beneficiário educação sira ne’e
de’it iha han tiha ona 60% resin husi população Timor Leste, husi Oecusse to’o
Lospalos, husi Atauro to’o Betano. Orçamento ba educação iha 6% deit?
Nune’e, wainhira
ita hasai tiha master plan husi
Oecusse, atu monta fali MEGA PROJETO ba educação básica ho osan 2 bilhões USD
to’o 2030, então nation building no state building bele ona iha fundamento
metin. Ho respeito tomak ba maun-alin sira Atoni, master plan hatudu deit “dilema irracionalidade” nebe hatudu de’it
katak Xanana Gusmão no Mari Alkatiri nu’udar “salvador” no “libertador” ba
Oecusse, maibe husik de’it kanek no mata-wen ba povo tomak, liu-liu geração
foun nebe la hare ninia dalan diak ba futuru.
Husi ninia
historia rasik, educação ne’e hanesan sasukat atu bele hare povo ida ninia culto no cultura. Ema sai ki’ak la’os tan economia no social, maibe tan
ninia cultura no educação nebe naksobu ba beibeik. Cultura moderna moris no
metin, wainhira ninia povo iha ona civilização kona ba “ars bene dicendi” no
“ars bene legendi”. Ida ne’e mak sai MEGA PROJETO, wainhira ita dehan katak
povo ida Timor Leste ne’e culto no instruído duni.
“Ars bene dicendi”: Língua no Linguagem
Milagre boot ida
iha espécie humana mak ninia capacidade atu “ko’alia” (falar) hodi nune’e bele
hatudu ninia “hahalok” (agir) atu ema hatene saida mak nia “hanoin” (pensar).
Ida ne’e mak hanaran linguagem. Ita
ema la’os de’it hasai lian no rona liafuan. Ne’e língua. Iha filosofia, linguagem
katak oinsa mak ita ema hatudu liafuan hamutuk ho hahalok hodi nune’e ema
hatene moris ne’e ninia lala’ok. Filosofo boot hanesan Platão hari’i ninia Akademia no Aristóteles ho ninia Lyceum,
sira hakarak hametin ars bene dicendi
– arte hodi ko’alia di’ak no furak. Sira hare katak linguagem ba sai hanesan paradigma
ba Escola.
Iha Timor Leste
iha haksesuk malu bebeik kona ba língua,
maibe seidauk hatene oinsa linguagem ba
sistema educação nian. Ita nia milagre boot mak ita moris iha cultura multilingualismo ida. Lei-inan rasik
dehan hatur ona língua boot 4: tetum, português, inglês no indonésia (artigo 13o
no 159o). Lei no. 14/ 2008 kona ba Bases da Educação, hametin “As línguas de ensino do sistema educativo
timorense são o tetum e o português” (artigo 8o). Nune’e mos ita
nia governo defende no implementa tan língua
materna. Maibe, tan sa mak iha tinan barak nia laran ita haksesuk malu kona
ba Portugues deit, maski ko’alia Inglês no Bahasa Indonésia mos ulun tun ain
sae, no Tetum sabraut?
Filosofo sira dehan, “language is the house of being” (Martin
Heidegger, Introduction to Metaphysic); seluk dehan “... the limits of the language (the language which I understand) mean the
limits of my world” (Ludwig Wittgenstein, Tractatus Lógico-Philosophicus:
5.62); ka “Being that can be undestood is
language” (H.G. Gadamer, Truth and Method: 474). Iha ne’e filosofo sira la’os de’it hare língua, maibe linguagem.
Hau hakarak
hatudu aspecto seluk, katak, linguagem mak sai sasukat ba pedagogia. Ita moris
iha traço social ida nebe discrimatorio wainhira ita hare ba ema ida-idak nia
an (individuo, labarik/ alunos/ alunas) mai husi classe social oi-oin iha comunidade/ sociedade multilingual nebe tur hamutuk iha fatin ida. Ho liafuan badak,
labarik sira tur hamutuk iha sala de aula ida, maski mai husi suku oi-oin, rasa
oi-oin no lian oi-oin! Maibe sira iha linguagem
ida: matenek nain sira.
Questão dahuluk:
liu husi dalan saida mak ita bele haka’it pegagogia ho sociedade multilingua
hanesan Timor Leste? Resposta: iha linguagem
nia laran. Ita bele dehan katak linguagem
mak “encarna” (halo isin) kona ba
práxis social ida. Katak, wainhira
ema ida ko’lia ita la’os de’it rona liafuan maibe hare mos moris tomak nebe
hatur iha liafuan nia laran. Ne’e duni, linguagem
ne’e MEGA PROJETO ida tan ita la’os de’it aprende Portugues ka Tetum ka Inglês
ka Bahasa Indoensia maibe ita hatene oinsa mak foti sai teoria no posicionamento
critico kona ba experiência nebe
“encarna” ... hatene moris ne’e rasik.
Tuir ha’u nia
hare, ita haksesuk malu barak liu kona ba Portugues maibe hatudu de’it impregnação ideológica ida. Saida mak
ne’e? Uluk kedas iha 1999 hau dehan ona, katak, sociedade Timor Leste ne’e
nakfera tan ita adopta Portugues!!! Maibe ida ne’e tan, na’iulun político sira
rasik mak hafahe tiha sociedade ne’e ba classe oi-oin, katak, sira nebe mai
husi Portugal, Moçambique, Austrália no malae nia rain sira (hamutuk ho família
tomak) mak matenek liu, no Timor oan sira nebe hela iha rai-laran ne’e mak sarjana supermi liu. Husi ne’e ita
ida-idak halo ona ita nia “códigos lingüísticos” rasik. Hodi “código” ne’e ita
hare kedas ida-idak nia “classe sociais”, ida-idak nia “ordem” no organização
iha ida-idak nia moris. Tan ne’e, “estrutura social” foun ne’e mak sai fali
hanesan sasukat ba comportamento
lingüístico. Nune’e, sociedade Timor Leste caracteriza ho resistência foun
– rejeita Portugues ho linguagem ideológico. Tan Portugues mai hamutuk ona ho
hahalok discriminatório ka “malae minded” (malae mak hatene liu no matenek
liu).
Questão daruak:
tanba sa mak ita foti linguagem
pedagógica nu’udar MEGA PROJETO? Tanba, nia mak sai hanesan sasukat atu ita
bele hare “forma de ação escolar” –
katak linguagem mak sei sai hanesan “uso”
wainhira mestre/a ho aluno/a ko’alia iha contexto
especifico ida. Ho liafuan seluk, sira la’os de’it ona usa língua baibain (Tetum, Portugues, Inglês, Bahasa Indonésia ka
lian-inan), maibe usa linguagem
metenek nain sira nian. Linguagem halo ema hanoin hamutuk no hanoin lisuk
nu’udar matenek nain.
Iha ensino
básico nia laran, língua no linguagem tem que sai hanesan MEGA PROJETO. Tan
husi fondasi mak ita hari’i metin ona língua
no linguagem, labarik sira sai
boot sir sei iha toman di’ak ida ne’e. Oinsa? Mestre/a sira nebe tuir curso língua (Tetum, Portugues, Inglês no
Bahasa Indonésia) la’os deit buka hatene lian hirak ne’e, maibe mos hatene
ko’alia linguagem matemática, linguagem
lógica, linguagem historias, linguagem ciências naturais, ka linguagem ciências humanas. Ne’e sei hasai orçamento boot tebes, tan ita sei
buka ema nebe hatene Portugues-Tetum-Ingles-Indonesia matemática nian, ciências
naturais nian, ciências sociais nian, nst. Labele haruka mestre/a sira aprende
tiha língua husi ema nebe hatene ko’alia portugues, tetum, bahasa indonésia ka
inglês, maibe instrutor sira ne’e la hatene ciência.
Ars bene legendi: Biblioteca
Tan sa mak ita
ko’alia portugues la hatene, inglês la diak no indonésia namtate ona? Ninia
resposta: ita seidauk to’o cultura atu hadomi livro no hakerek. Timor Leste sei
iha cultura oral, maibe haksoit liu
tiha cultura literária hodi ba liu
kedas cultura tecnologia informática.
Cultural oral mosu wainhira ita nia bein-ala sira haktuir ai-knanoik, knanuk, hakseek
no lisan (adat) kona ba moris di’ak. Husi lisan hirak ne’e mak ita nia
sociedade hanorin oan no bei-oan sira kona ba moris. Valor no norma, fiar no
matenek mai husi lisan rasik. Ohin loron mosu filosofia comunitarianismo – katak, hare no hanoin katak cultura ida-idak iha
ninia lisan moris rasik (ethics of life).
Cultura
literária mosu dahuluk iha civilização Egipto nian, tinan 3400 molok Kristu
Moris. Alfabeto tuan-kalu liu mak hieroglyphic
nebe hakerek iha monumento no papyrus.
Husi ne’e mak ema Canaan sira (proto Canaanite) hamosu sistema hakerek nian ho
naran phoenician. Husi ne’e mak mosu
mos Aramaico (Aramaic script) no
Arábico (Arabic script). Balun mak mosu fali iha Grécia (Etruscan alphabet) no
Latim (Latin alphabet). Balun mak mosu iha Rússia (Cyrilic script). Iha Ásia,
rai boot sira hanesan Cina, Dinastia Shang mos hamosu alfabeto Cina nian
(1400–1200 molok Kristo Moris) – nebe fo biban atu moris mos iha Japão no
Korea.
Husi historia
ne’e ita hare katak cultura hakerek ne’e mak sai hanesan ai-rin ba rai nebe
culto no civilizado. Civilização sukat husi tradição hakerek no le. Ema le
barak, wainhira iha livro barak. Livro barak, tan ema hakerek barak. Reino boot
sira hanesan Índia, Egipto, Babilônia Mesopotâmia, Aztec Maya, China no Japão,
Grécia no Roma sai boot tan cultura literária. Sira fo valor ba matenek nain
sira atu hakerek. Matenek nain sira ne’e hanorin fali foinsae sira atu hatene
le.
Iha tempo
moderno, rai sira hanesan Japão, USA, Franca no Alemanha, Korea no Taiwan mak
iha cultura boot tebes atu hadomi livro. Husi ki’ik too boot, ferik no katuas
ho foinsae sira iha hela deit livro iha liman laran atu le. Tan ne’e mak sira
iha loja mesak boot de’it (livraria) no biblioteca municipal ka nacional.
Atu too iha
cultura hadomi livro ne’e liu husi campanha naruk no todan. MEGA PROJETO nebe
ita tem que hare mak oinsa mak investe maka’as ba livro. Lisan hakerek livro no
le livro sei dok husi ita nia escola sira. Halo nusa ba mos, “livro” ne’e
hatudu duni centro cultural. “Livro” mak oxigênio no pulmão ba educação atu
moris. Ne’e duni, wainhira escola ida la hari’i biblioteca nebe nakonu ho livro
ba alunos no mestre/a sira ita bele dehan ona katak hanesan igreja ida nebe la
iha altar no tabernaculo.
Timor Leste ne’e
seidauk bele culto e instruído, tan
ita la iha biblioteka no la produz livro. Nação nebe la produz livro iha ninia
biblioteca rasik, nia mak ki’ak rabat rai.
Infelizmente, iha Timor Leste la iha ema nebe mak hakarak dedica sira nia
moris atu hala’o knar ida ne’e: le no hakerek, hakerek no le. Tan la’os fatin
ba professionalismo. Ema sei la hetan moris di’ak, wainhira nia serviço mak
hakerek livro. Iha rai seluk, exemplo besik liu mak Malaysia, Estado investe ba
escritor sira atu hakerek. Iha Indonésia, atu besik liu tan, ema nebe hakerek
iha jornal no revista hetan moris di’ak tan media imprensa selu sira ho honorarium nebe aas oituan.
“Habilitação literária”
Iha debate TVTL
24/04/2013, representante husi mestre/a sira ko’alia kona ba “habilitação
literária”. Problema nebe mosu, katak, recrutamento mestre/a sira baseia ba
sira nia titulo acadêmico ka diploma – bacharelado, licenciatura, mestrado no
doutorado. Mestre/a sira hanoin katak sistema nebe Ministério da Educação (ME)
foti atu halo recrutamento ne’e hanesan discriminação. Tan, iha mestre/a barak mak
hanorin kleur ona (experiência barak), maibe seidauk hetan tratamento diak. ME
hare liu ba sira nebe iha ona titulo acadêmico.
Keta haluha,
conceito “habilitação literária” la sukat de’it husi titulo ka “gelar”, maibe
husi mos “obra cientifica” – hakerek artigo no livro ka manual (diktat) hodi
hanorin, participa ona iha conferencia nacional ka internacional sira hodi
ko’alia ka hakerek. Iha Timor Leste ita iha docente hira no mestre/a hira? Barak tebes. Maibe, tinan
ida mestre/a sira no docente sira publica ona artigo no livro ka manual hira?
Tuir ha’u nia
hanoin, ME labele hare de’it ba “habilitação literária” liu husi ijazah (dala ruma falsu, ka sosa de’it
iha Indonésia), maibe atu manan concurso ida ba posição nu’udar mestre/a, sira
bele hatudu ona liu husi livro/ manual nebe sira bele hakerek. Nune’e, mestre/a
nebe atu hanorin matemática, nia hakerek manual bilingual – sorin portugues, sorin tetum; nune’e mos hanorin
ciências naturais ka ciências sociais, historia, geografia nst. Sei sai MEGA
PROJETO, tan husu investimento boot atu incentiva mestre/a sira atu hakerek.
Ida ne’e la’os deit hasae capacidade no qualidade cientifica husi mestre/a
sira, maibe hamoris cultura foun ida kona ba habilitação literária. Tuir ha’u nia hanoin, habilitação literária ne’e mak hatudu lolos alfabetização intelectual. Tan – tuir hau nia hanoin –
alfabetização intelectual sai hanesan buat nebe Maun Boot PM Xanana Gusmão
dehan “ ... de forma ativa, se libertar de uma situação de pobreza” no hau aumenta nu’udar “... condição para a democratização da cultura”.
Saida mak alfabetização intelectual?
Ida (1), hatudu katak “linguagem escrita” mak hanesan ita ema nia
invenção hodi nune’e ita bele hatene no controla natureza, maibe dalan ida oinsa mak ita ema nia “hanoin”, “hateten”
no “hahalok” hodi hatudu historia ida.
Ne’e duni, linguagem escrita mak hatudu oinsa mak ita ema moris nu’udar “ser
social” no “ser histórico”. Liu husi “linguagem escrita” mak ita hatene moris
passado hodi hatutan ba moris presente no sei lori too moris futuru nian.
Rua (2), alfabetização intelectual mos lori ita atu hare “linguagem
histórica”. Ita ema nu’udar “ser histórico”: moris halo rai nia naran maski sei
mate, maibe la’os hanesan animal nebe moris la hatene an no mate ona ema tolan
husik ruin deit mos soe tiha. Ser
histórico katak ita ema moris ne’e “produzir” no “projetar” ita nia
existência rasik. Ne’e duni, wainhira mestre/a sira hakerek barak no oi-oin,
sira sei husi hela “memória histórica” ida kona ba saida mak di’ak ona atu rai
hela, no saida mak seidauk iha atu sira be tuir mai bele hatutan.
Tolu (3),
hanesan dehan “no man is an island”
(John Donne). Wainhira ita hakerek, ita hanesan lori ema husi fatin ida too
fatin seluk atu hasoru malu iha sira nia hanoin laran. La’os lori isin mak
hasoru malu. Maibe, iha hanoin. Ne’e duni liu husi linguagem escrita ita hatudu ba malu dalan atu hakat hamutuk. Husi ne’e mak mosu sociedade
ka comunidade nebe comunica ba malu.
Ikus liu (4), wainhira dehan “democratização cultura” ne’e hatudu ba
globalização moris ne’e. Saida mak ita ema la bele halo? Husi rai ita ba fulan
too planeta seluk, tun liu ba taci okos ... teknologia informática, free space ho internet, facebook, twiter, móbile phone, televisão no radio. Sira
hatudu oinsa mak cultura ne’e moris no buras. Maibe, iha ema barak mak la
hatene sasan sira ne’e. Iha ema oituan mak hatene. Hanesan ita dehan, ema matenek no riku sira sai boot ba bebeik, hodi
hanesan ema barak nebe ki’ak no mukit. Nune’e, “linguagem escrita” mosu nu’udar ponte
ida ba democratização cultural ... maski ki’ak no mukit karik ba, maibe ema
hotu-hotu bele iha acesso ba educação tan mestre/a sira hakerek buat mesak
furak no murak.
Se ba MISS TIMOR
LESTE ita bele hasai USD 200.000 atu hare feto bonita ida hatais “bikini” iha
palco leten (depois foinsae ne’e patarato folin boot, maibe ferik ona namlaek
nafatin), tan sa mak ita labele hasai USD 2.000.000 ba mestre/a sira nebe
hakerek no hanorin maibe sei rai too geração ba geração? MEGA PROJETO ida atu
labele hamosu “plano baruk ten”, ka ita badinas duni atu halo plano nebe hisik
kosar wen no ho’is kakutak wen?
*) Docente filosofia política, ética filosófica no ateísmo contemporâneo
iha Instituto Superior de Filosofia e de Teologia (ISFT) Dom Jaime Garcia
Goulart, Dili
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.