Eleisaun Prezidensial 2012

Estanislau S. Saldanha,

Staf Dosenti ho Peskizador iha Center for Applied Research and Policy Studies (CARPS), Dili Institute of Technology (DIT), Timor Leste.

Iha 17 Marsu 2012, povu Timor Leste nebee idade too ona, ho iha kartaun eleitoral sei ba sentru votasaun iha Timor laran tomak hodi hili nia nai’ulun estadu ka Prezidenti RDTL. Eleisaun nebee tuir Konstituisaun RDTL Artigu 76 sei halao universal, livre, direitu, sekretu ho ida-idak. Nunee ema hotu espera katak eleisaun Prezidensial 2012 nee bele lao duni tuir prinsipiu nee, no evita ameasa, violensia, ho manipulasaun iha prosesu tomak eleisaun laran. Atu hasoru eleisaun nee, Amo Bispu sira husi Deoseza tolu iha TL via Karta Pastoral kona ba Eleisaun Jeral 2012, data 27 Fevereiru 2012, mos husu ba sarani ho nai ulun sira atu garanti eleisaun nee bele lao diak ho susesu. Nunee ema hotu tenki hamosu ambienti diak hodi posibiliza prosesu eleisaun nee lao diak, justu no respeita povu maioria nia desizaun.

Iha Artigu 74 Konstituisaun RDTL defini katak Prezidenti RDTL mak sefi estadu, simbulu no garantia indpendensia nasional no unidade estadu nian, no instituisaun demokratiku sira nia funsionamentu regular, no mos sai hanesan komandante aas liu Forsas Armadas RDTL nian. Mos Artigu 76 Konstituisaun RDTL hatoo knaar Prezidenti RDTL lubuk ida, no hau cita balu mak hanesan: promulga lei, halo veto, foti ho hasai PM, deklara estadu sitiu ho emergensia, deklara funu ho dame.

Iha Eleisaun Prezidensial 2012, ita espera povu hili ema ida hodi sai hanesan Prezidenti RDTL. Ema nee tenki matenek, ulung malirin, fuan boot, hatene hakoak ema hotu, ho iha ligasaun diak ho ema hotu atu halao nia knaar tuir Konstituisaun haruka. Katak ema nee tenki hakoak metin unidade nasional, hametin estabilidade nasional ho prezerva harmonia ho vizinu diak ho nasaun sira seluk. Ita lakohi ema ida sai Prezidenti RDTL nervozudor ka ran nakali lais, nebee implika lais kedas ba nia desizaun hodi dimiti (membubarkan) Parlamentu Nasional ho Governu, no deklara estadu sitiu, ho emergensia, no deklara funu hasoru nasaun seluk lais ho arbiru. Ema hanesan nee mak sai Prezidenti RDTL mak sei tau nasaun ho povu iha risku laran, funu ho instabilidade politika ho seguransa sei lao makas iha rai doben nee.

Iha Eleisaun Prezidensial 2012, ita mos espera katak povu bele hili ema ida nebee bele dudu governu atu uza rekursu estadu (hanesan orsamentu estadu) efisienti tuir prinsipiu boa governasaun (halakon inefisiensia ho korupsaun) hodi hadia povu nia moris, halo povu fiar aan ho dignu, no halo Timor oan iha kompetividade makas, iha identidade mesak hodi hamrik hanesan povu rai seluk iha tempu naruk. Nunee nia bele haforsa seitor justisa hanesan foti Prezidenti Tribunal Rekursu, Prokurador Jeral, juis ho prokurador sira nebee iha integridade moral, honestu, kaer metin lei ho justisa, hases an husi interese familiar, grupu ho politika partidariu, no la bele fo indultu arbiru nebee bele hamosu injustisa, no hafraku sistema judisial nebee sai airin boot hodi hamosu moris balansu ho harmonia iha sosiedade laran. Via knaar hodi promulga orsamentu estadu, ita mos espera ema ida nebee povu hili ba Prezidenti RDTL bele dudu alokasaun orsamentu estadu anual boot ba edukasaun (minimu 25%) hodi hadia kualidade eskola hahu husi pre-primaria too universidade, ho hadia kualidade kapital umanu hodi dezenvolve nasaun ho kompetividade nasional. Edukasaun mak hun hodi hasai povu husi kiak ka ponte ba moris diak ho prosperu nebee sustentavel.

Iha Eleisaun Prezidensial 2012, ita mos espera katak povu bele hili ema ida nebee iha integridade moral no bele komunga ho valor ho vida katolika. Ema nee sei sai defeza diak ida hodi trava aborsia, halakon planu familia artifisial, kaben sexu ida, tulun halakon sex komersial, divorsia, hametin uma kain ho asegura doutrina ho etika katolika bele hanorin nafatin iha nivel eskola hotu hodi forma karakter, vizaun, ho hahalok ema nian nebee respeita aspeitu fundamental ema nian. Bainhira integridade moral ho uma kain ulung boot nasaun nia diak ho metin, sei sai modelu ba Timor oan hotu. Nunee ita lakohi ita nia Prezidenti RDTL kaben dala barak, soe nia feen fila-fila, halo asaun immoral nebee viola direitu feto nian ho seluk tan. Bainhira ulung boot nasaun nia vida familiar la loos, mak nia bele mos ukun la los. Se moromak ho nia kaben deit nebee hanesan buat ida sakral tuir valor katolika nian mos nia viola, la fiar ho bosok ona, sa tan povu baibain.

Iha Eleisaun Prezidensial 2012, ita mos espera atu povu bele hili ema ida nebee sai nai ulun estadu bele respeita, tane aas ho valoriza kultura ho identidade nasional nebee mai husi ita nia bei’ala sira. Prezidenti RDTL dudu makas hodi uza tetun iha eskola hotu hodi hanorin ho uza hodi halo komunikasaun ofisial estadu nian. La bele buka promove deit lia seluk, no la valoriza lia nasional hanesan artikula iha Konstituisaun RDTL Artigu 13.

Ita mos espera katak iha Eleisaun Prezidensial 2012, povu bele hili nai ulung estadu nebee iha kbiit hodi dudu partidu politiku hotu hodi forma governu unidade nasional nebee bele posibiliza rekursu ema nebee diak husi partidu hothotu hodi kontribui halao, hametin ho haforti dezenvolvimentu nasional nebee sustentavel hodi hadia povu nia moris ho dignifika nasaun. Konseitu harii governu unidade nasional nee importante tebes tanba rekursu ema nian iha partidu politiku ruma la too, no rekursu iha partidu seluk diak tebes, maibe la uza didiak hodi tulun hadia nasaun.

Lia ikus, ita hotu espera Eleisaun Prezidensial 2012 bele lao diak ho hakmatek, nunee ita hatudu ba mundu internasional tomak katak Timor Leste mos bele. Nunee ita mos hahu hamenus dependensia ba seguransa internasional. Povu tomak lalika tauk ho hadok aan husi violensia hodi ba vota tanba nee sei determina mos povu nia futuru. Karik iha kampaine, iha kandidatu ho nia tim ruma obriga, ameasa ho lori osan hodi sosa votu, lalika tauk, no vota nafatin tuir konsiensia ho hili kandidatu nebee diak, maske laos ita nia partidu ka familia, hodi halo mudansa no hadia ita nia aan ho nasaun nia vida nebee diak ho sustentavel.***