Obstaklu iha komunidade (Agrikultor) Timor Nian Moris no Solusaun Sira Ne’ebe Posivel

1. Intorodusaun

Iha relotoriu barak ne’ebe mak sempre temi lia fuan sira hanesan tuir mai “Timor-Leste nudar nasaun ida ne’ebe kiak liu iha Asia ho 40 % populasaun moris ho menuz hosi 55 centavus kada loron, hosi 40 % ne’e barak liu mak moris iha area rural, ema hamutuk 35,000 mak moris ho kondisaun inseguransa ai-han ne’ebe kronika, la prense rekerimentu ba nutrisaun hanesan 2,100 kilokalori per kapita kada loron, iha 60 % (ema hamutuk kuaze 5500,000) mak moris iha linha pobreza nian okos ho rendimentu US $ 1 kada loron”. Nudar Timor oan ida hakarak konvida ita hotu nian hanoin konaba lian hirak ne’e.

Maibe ita hotu hatena katak, osan barak mak dolar mai iha Timor, ita bele hare’e ita nian reseita hosi mina no gas de’it seidauk tama reseita seluk, iha loron 17 Dezenbru 2010 relata katak atinji ona: US $ 2.175 bilaun, nia aumenta kuaze 38 % hosi tinan 2009, no ikus liu BPA lansa ninian relotoriu (STL, 9 Maiu 2011) katak ate loron 31 Marsu 2011, reseita mina no gas atinji ona US $ 7,745.25 milaun kompara ho fin de Dezembru 2010 mak ho montante US $ 6,903.99 milaun. Tanba osan barak mak iha Timor tan ne’e mak ema Vietnam mai faan sate, India no Pakistaun sira halo terang bulan no martabak, ema Java fahan bakso, ropa, suku sapatu, ema China, Filipina lori badaen sira, barboleta, loke kios, tein dor no loke restaurante no hotel no negosiu sira seluk. Ita mos hatene katak osan sira ne’e barak mak sai no la hela iha Timor, tanba aleinde ema estranjeiru hirak ne’e hodi sai fali hosi Timor, ema Timor oan rasik mos gosta hasai osan ba liur, ema hirak ne’ebe mak iha kbi’it hasai osan hodi hola kareta, viajen ba liur no hola hahan sira iha supermerkadu ne’ebe mak mai hosi rai liur, ne’e ita bele hare’e ba dadus estatistiku hosi Ministério das Finanças, Direcção Nacional De Estatística iha relatoriu tinan 2009 nian, relata konaba Trend iha balansu komersiu (total eksportsaun – total importasaun) hosi tinan 2004 to’o 2009: iha tinan 2004 (US $ -40,454,000), 2005 ( US $ - 65,676,000), 2006 (US $ - 40,117,000), 2007 (US $ -187,954,000), 2008 (US $ -219,377) no 2009 (US $ -260,584,000). Konaba fali ba valor inportasaun no exportasaun: iha durante tinan 2009, total valor osan ba Timor nian importasaun mak US $ 565,521,000 (US $ 541,403,000 ba importasaun merchandise no US $ 24,119,000 ba non merchandise), total Eksportaun US $ 99,419,000 (eksportasaun US $ 16,216,000 no re-eksportasaun 48,817,000).

Sasan ne’eba mak Timor importa: Veikulu, minha sira, sereal, sasan eletrika, makina sira, sasan hemu nian, produtu konaba farmasia, sasan optik/konaba photografika, besi/aluminium, sasan sira hanesan masin/sementu/material plastering (iha tinan 2009 ita halo importasaun iha kategoria ba veikulu no ninian asesoris sira mak boot liu sasan hotu-hotu: US $ 58,486,000), agora pergunta mak sasan sira ne’e se mak hola no se mak uza? Ema hirak be 40 % to’o 60 % ne’e tenki hateke de’it wainhira osan hirak hamutuk US $ 282,594,000 (importasaun merchandise) tenki nadodon hadau malun ba fali rai liur iha tinan 2009 hanesan ba (tuir osan nian valor ne’ebe boot liu) Indonezia, Singapore, Australia, Viet Nam, China, Portugal, Malaysia, Japaun, Thailandia, Denmark, Korea, Amerika, India, Inglatera no Italia. Iha tan osan lubuk ida (refere ba numeru importasaun merchandise sira iha leten US $ 541,403,000 - US $ 282,594,000 = restu) ba nasaun lubuk ida tuir mai tan ate ba to’o iha Pakistaun. Valor re-eksportasaun de’it boot liu tia ona eksportasaun. Saida mak ita eksporta: dadus foin mak hatudu no haklaken liu konaba eksportasaun Kafe.

2. Koinhese ita nia rai Timor, hori uluk to’o agora:

Nusa mak dadus estatisku temi de’it konaba kafe, oinsa ho produtu seluk? Dalaruma so kafe de’it mak numeru naton para ema bele sura hanesan iha Tinan 2008 (Timor eksporta kilograma 12,044,000 ho valor US $ 12,632,000) no iha tinan 2009 (kilograma 9,942,000 ho valor US $ 8,291,000), tun no sae hosi tinan ba tinan mais importasaun sempre sae no sae hela de’it. Oinsa konaba hare’e no fos? Iha relatoriu ida ho Titlu: Introducing System of Rice Intensification in Timor-Leste – Experience and Prospects, relata katak desde tinan barak ona estratejia Agrikultura Timor-Leste nian fo atentsaun ba produsaun fos, total produsaun fos estimadu kuaze tonelada 27,000 kada tinan ka hare 45,000 tonelada, maibe numeru ne’e la to’o ba popolusaun ninian nesesidade ba fos, kresimentu poplusaun mos aumenta ba bebeik, liu ona milaun ida. Produtividade hosi hare’e mak maizu menus tonelada 2 per hetare. Populasaun ninian nesesidade ba fos mak maizu menus tonelada 77,200 kada tinan, entaun ita presiza tan tonelada 50,000 kada tinan. Nune’e atu populasaun nian nesesidade ne’e bele hetan resposta menus liu governu estima hela osan hamutuk tonelada 78,000 x $ 750 (presu fos iha tinan 2008) = US $ 58.5 milaun kada tinan hodi importa fos. Relatoriu ne’e mos hato’o katak iha Tinan 2007, wainhira RDP II hahu implementa iha Distritu Bobanaro no Covalima, agrikultor sira ne’ebe mak aplika ona elementu SRI sira iha tinan 2 nian laran, konsega hasae ona sira nian produsaun hare’e hosi tonelada 3 to’o tonelada 5 per hetare.

Sr. Helder da Costa iha ninian hakerek ida ho titlu “The evolution of agriculture in East Timor” temi mos konaba produsaun fos iha Timor-Leste. Hosi tinan 1991 to’o 1998 produsaun fos maizu menus tonelada 30,000 – tonelada 37,000 per tinan, produsaun tu’un iha tinan 1999 no 2000, mais sae fali to’o tonelada 30,000 per tinan iha 2001. Nune’e produsaun fos iha rai laran + fos importasaun iha Tempu Indoneisa ne’ebe disponivel iha rai Timor hahu hosi tinan 1991 to’o 1998 mak, hosi tinan 1999 hahu ho tonelada 60,000 kada tinan aumenta uituan-uituan ate to’o tinan 1998 mak tonelada 75,000. Iha tinan 1999, potensia konsumsaun fos maizu menus tonelada 59,000 no sae uituan iha tinan 2000 mak tonelada tonelada 61,000 kada tinan. Fos produsaun rai laran + fos Importasaun hahu iha tinan 1999 maizumenu tonelada 22,00, no numeru ne’e sae makas to’o tinan 2001 fos ne’ebe disponivel iha rai Timor hamutuk tonelada 80,000 (versu UN Border control). Iha relatoriu ne’ebe hanesan ne’ebe hakerek hosi Sr. Helder mos temi konaba produtu sira seluk Timor nian, hanesan:

Ai Kameli

Iha tinan 1975,Timor iha ai-kameli ne’ebe hamorin Timor laran, mais iha tinan 1980 e tal, ema a’at sira destroi hotu ona potensia ida ne’e, tanba ema hirak ne’e kanten los hodi halo exploitasaun makas ba produtu ne’e. Iha tinan 1981, volume esportasaun ai kameli hamutuk 240 (la temi kilo ka tonelada) no tu’un makas iha tinan tuir mai iha 1982 maizu menus kuaze 0 no sae fali uitua-uitaun to’o tinan 1984 (tinan klaran), volume esportasaun ai kameli hamutuk kuaze 50, no tu’un fila fali uituan-uituan to’o tinan 1986 (kuaze iha tinan klaran) esportasaun ai kameli la iha ona, esportasaun ai kameli ninian by product sira maka sei halo to’o tinan 1996.

Balada sira no potensia seluk

Sei iha relotiriu ne’ebe hanesan, Produsaun pekoaria mos hetan impaktu negativu hosi invasaun,por izemplu iha tinan 1976 karau timor maizu menus kuaze 100,000 kabesas, maibe iha tinan 1980 tu’un makas to’o 40,000 kabesas no sae fali neneik to’o tinan 1990 hamutuk 50,000. Impaktu hanesan mos akontese ba balada seluk hanesan karau vaka, kuda, bibi timor, bibi malae, manu timor no manu rade. Aleinde Balada, Timor mos iha potensial iha sub seitor seluk hanesan peska no agua kultura, florestal, plantas industria seluk hanesan ai teka, mos ba kaizu no dezenvolvimentu legume sira ba aihan animal.

Sira dehan ita kiak maibe ita iha buat barak ne’ebe kontrariu tebe-tebes ho lia fuan ne’e, Nai Maromak hadomi ita no fo hela ba ita riku iha rai okos no rai leten, iha tasi laran no iha foho lolon. Ita iha ai teka ne’ebe barak depois hetan estraga no emprezariu sira mos bosok hela ita nian komunidade sira iha Same ne’eba hodi habosok osan uituan no agora dadaun tula ho fuzu boboot de’it, bainhira ita ba Same, iha dalan ita sei hetan fuzo sira ne’e tula ai teka ne’be kado ona (maizu menus iha tinan 2010 nian rohan no 2011 nian hahu, wainhira hakerek nain halo viajen regular ba iha fatin ne’eba), ita iha nu’u, ita iha fehuk, kumbili, talas, lakeru, pateka no sst. Iha tempu Indonezia, Falintil sira hetan hahan iha rai Timor de’it, barak mos povu Timor mak fo han, iha momentu ne’eba situasaun ba ema Timor oan sira rasik defisil tebe-tebes maibe ema nunka halerik konaba hahan, ate agora mos ema nunka halerik ba hahan, ida iha mak lamentasaun ba folin sasan liliu folin fos ne’ebe sae no sae hela de’it, rai ida nian oan uniku no ninian esperitu makas, rai ne’e riku no lulik, povu ida ne’e hanai no hawelok asuwain sira, asuwain balun agora nafatin sai nai ulun, povu tatoli lian para asuwain sira ne’e lori netik esperansa no leno netik naroman, maibe ema sira ne’ebe toma konta konaba hare no fos mak maulanbe, wainhira povu lamenta sira dehan “povu sempre hananu hanesan ne’e duni, tanba saida mak agora ita planu dadauk no atu halo, sira (Povu) lahatene ”, garganta ba garganta, koalia konaba planu no planu… sira mak numeru 1, maibe realidade sira mak goza liu ona no povu mak tenki fase tahu dodok sira lamos mos hela de’it. Rai lulik Timor, hader ba, hatudu imi nian lulik ba, basa sira nian hasan, sira ne’ebe finzi lahare’e o nian oan nia susar no terus, uluk sira hamutuk ema liur no ema a’at sovu no book o nian lulik, tanba sa ohin o husik sira goza iha o nia oan sira nian susar.

3. Faktu sira ne’ebe lao hela

Komu sira dehan ita kiak no dehan ita nian agrikultura seidauk dezenvolve, entaun ema barak mai hakbesik povu baibain sira ho lian mida-midar, liu-liu iha tempu kampanha ho lian oin-oin, hakarak halo ida ne’e no halo ida ne’eba.

Entaun mai ita hare’e hamutuk buat hirak ne’ebe lao hela iha ita nian rain:

1. Governu Timor-Leste ninian Prioridade Nasional (National Priority, NP) iha tinan 2009 mak, primeiru/NP1: Seguransa ai-han no Agrikultura, Segundu/NP2: Dezenvolvimentu Rural. Iha tinan 2010, NP1: (Infraestrutura) Dalan no Be’e, no NP2: Seguransa Ai-han (foka ba produtividade).

2. Iha Governu nian relatoriu ba Timor-Leste Development Partners Meeting iha fulan Abril iha tinan kotuk tinan 2010 ne’ebe Ministério das Finanças mak prepara hateten katak, iha tinan 2009 ba NP1: Governu relata hasae ona produsaun hare’e 25 % liu hosi hadian tekniku agrikula inklui mekanizasaun, hola ona produsaun agrikola lokal minimu liu tonelada 30,000, haforsa ona kapasidade distritais sira nian hodi monitoriza inseguransa ai-han ho distritu pilotu ha’at no dezenvolve ona prosedimentu operasaun tuir standar iha komunikasaun no responde ba inseguransa ai-han. NP2: mak hadian ona agrinegosiu liu hosi prepara mini merkadu hamutuk 24 iha area rural no servisu apoia negosiu ba vendedor sira, promove inisiativa negosiu rural sira, hadian livelihood rural liu hosi kriasaun servisu ba feto no mane, prepara fornesementu be’e no saneamentu ne’ebe seguru no sustentavel ba komunidade rural no promove dezenvolvimentu rural liu hosi rehabilitasaun dalan no kriasaun servisu temporaria.

3. Ba tinan 2010, Governu relata katak NP1: governu hadian no rehabilita ona estrada nasional no distritu, rehabilita ona dalan rural, fasilita ona asesu ne’ebe hanesan no sustentavel ba hadian fontes be’e no hadian saniamentu iha suku rural iha distritu 13, fasilita ona asesu ne’ebe hanesan no sustentavel ba hadian fontes be’e no hadian saniamentu iha area urbana, no hadian ona iklima negosiu no servisu dezenvolvimentu negosiu. NP2: Governu hadian seguransa ai-han no nutrisaun, hadian abastementu servisu ba hamosu rendimentu ba feto, mane no joven rural sira.

4. Tuir draft proposta Orsamentu de Estado 2011, Budget Overview, Book 1, ne’ebe mak Lao Hamutuk fo sai liu hosi sira nian website hateten katak ba tinan 2011, Governu determina ona NP1-NP7. NP1 mak Infraestrutura (eletrisidade, dalan no ponte, be’e no saniamentu) no NP2 mak dezenvolvimentu rural (produtividade agrikultura, pekuaria, asesu ba mikro kreditu no protesaun ambiental). Draft ne’e mos koalia konaba fontes orsamentu kombinadu, porizemplu ba tinan 2011 iha orsamentu ho montante US $ 1,18 bilaun. Montante ne’e hosi parseiru dezenvolvimentu: US $ 195.0 milaun + hosi Orsamentu Jeral do Estadu: US $ 985.0 milaun (Consolidated Fund of Timor-Leste/CFTL US $ 642.7 mil + Fundu Infraestrutura US $ 317.3 miaunl + Fundu Dezenvolvimentu Kapital Humanu/HCDF US $ 25 milaun). Hosi Fundu CFTL ne’e sei aloka ba kategoria Kapital Dezenvolvimentu hamutuk US $ 88.6 milaun (PDD 1 US $ 15.5 milaun + PDD 2 US $ 28.8 milaun + Ministerio/Ajensia US $ 44.3 milaun). Iha anexo 2-B hosi draft ne’e konaba Alokasaun Orsamentu tinan 2011 ba Fundu Infraestrutura US $ 317,306,000 (Agrikultura US $ 1,819,000 + Dezenvolvimentu Urbano no Rural US $ 900,000 + Edificios Públicos US $ 9,900,000 + Educação US $ 2,400,000 no sst).

5. Konforme Planu Estrategiku Dezenvolvementu Nasional Timor-Leste 2011-2030, katak agrikultor ki’ikoan sira sei garanti ho sasan hirak hanesan adubu, fini no ekstensaun agrikola atu halo produsaun, sei iha mos programa subsidiu ne’ebe lao tuir tempu sei konverte ba sistema kreditu, banku publiku ka privadu sei oferese kreditu finansa agrikola ba agrikultor sira ne’ebe mak hatudu ona kapasidade atu selu hikas fali.

6. Iha Livru Timor-Leste Human Development Report 2011, Sr.Ramos Horta hakerek mensajen ba livru ne’e katak numeru porsentazen populasaun ne’ebe moris iha mukit tu’un ona hosi 49.9 % iha tinan 2007 ba iha 41 % iha tinan 2009. Sr. Prezidente mos temi katak rendimentu laos mina per kapita sae ona hosi US $ 398 iha tinan 2007 sae ba us $ 599 iha tinan 2009.

7. Livru ne’e mos temi katak entre tinan 2001 no 2007, persentazen kiak aumenta hosi 36 % to’o 50 %, maibe tu’un ona ba 41 % iha tinan 2009.

8. Mos temi katak iha survei ne’ebe halo iha tinan 2007 indika katak liu 70 % mak hetan inseguransa ai-han menus liu iha fulan ida. Entaun estratejia atu hasoru susar hahan ne’e iha 90 % mak tenki han menus, 33 % han menus na’an ka han modo tahan, 16 % tenki impresta osan, no ema iha area rural babain faan sira nian animal ka sasan seluk hodi sosa ai-han. Iha tinan 2008, Oxfam halo survei ida no relata katak seguransa ai-han babain iha relasaun ho produsaun menus tanba udan mai tarde ka udan ladun mai, tanba maran no tanba gavinutu ne’ebe estragu batar no hare, nune’e iha distritu balun periode normal ba hamlaha maka durante fulan rua ka tolu ho ai-han uituan antes koilheta fali batar. Distritu seluk fali menus batar no hare bele prolonga susar ai-han to’o fulan lima ka ne’en. Produsaun iha plantasaun hetan influensa hosi udan be’en, rai bokur, du’ut fuik, variedade no rai nian klean. Habilidade ba preparasaun rai, habokur rai, metode kuda no jestaun kuda ai-han hosi ita nian agrikultor sira sei limiti tebetebes. Dizastre naturais (udan mai tarde no uituan, anin boot, mota boot, rai halai, erusaun no sunu rai/ai) fo impaktu negativu ba produsaun. No agora dadaun relata katak Pesti Nago atake hare hekater 40 iha Weleti SP 3 Suku Fatukahi (STL, 9 Maiu 2011), Agrikultor ne’ebe informa lahatene ai-moruk ne’ebe bele uza hodi atende pesti ne’e.

9. Seitor agrikultura mak dalan ba populasaun kuaze 70 % atu buka sira nian moris, barak liu mak aplika agrikultura subsistensi no sira hetan rendimentu hosi suplementasaun osan uituan hosi cidade ka kompanha ruma iha area rural, nune’e mos hosi osan sira ne’ebe mai hosi governu, no partikularmente dezenvolve seitor agrikultura nudar kestaun urjenti (konsidera hosi livru ne’e). Ai-han ne’ebe familia kuaze 80 % mak kuda mak batar, no uituan de’it mak faan. Fos, area barak mos mak kuda hare maibe so atu familia mak konsumi de’it no 25 % de’it hosi hare sira ne’ebe uma kain ida hetan mak sei faan. Ai-han seluk mak hanesan feuk, ai farina, fore rai, koto, nu’u, kami’i, ai fuan sira no pimenta sira. Livru ne’e aumenta tan katak vida agrikultura iha Timor-Leste ho desizaun ne’ebe difisil tebe-tebes atu oinsa uza rekursu disponivel ne’ebe limitadu, vida agrikultura iha risku ho konsikuensia wainhira foti desizaun ruma ne’ebe karik sala.

10. Livru ne’e mos fo sai katak GTZ nian projeitu “Stabilizing food security for Peace promotion in the rural areas of Timor-Leste” ne’ebe komesa tinan 2002 dezenvolve ona estratejia atu hadian seguransa ai-han, kultivasaun subsistensia ne’ebe iha diversifikasaun no produsaun rendimentu. Hahu 2005, projeitu ne’e foka ba asisti uma kain sira atu halo tranzisaun hosi subsistensia ba iha produsaun ho orientasaun merkadu. Sujere ba uma kain sira ne’ebe ho inseguransa ai-han atu diversifika sira nian produsaun subsistensia no koinhesementu nutrisaun, hametin konselu suku iha konsolidasaun infraestrutura lokal, no rezultadu mak hosi 2002 -2007, populasaun rural iha area lorosae bele uza rekursu baziku ho efetivu liu hodi mantein seguransa ai han no seitor privadu sira susesu liu tan iha sira nian esforsu atu hetan input sira no faan sira nian produtu, comersiu faan fos aumenta, produsaun no esportasaun kami’i hamoris fila fali,

11. Iha mos programa bara-barak halao ona iha ita nian rai hanesan ARP, RDP, Farmer Field School (FFS), The Community Mobilization for Poverty Alleviation and Social Inclusion in Service Delivery (COMPASIS), Biosecurity Strengthening Project (BSP), Regional Fisheries Livelihoods Programme (RFLP), Global Initiative on Soaring Food Prices (ISFP) no seluk-seluk tan. Kintu-kantu maibe ita mak nune’e nafatin, sei iha 41 % populasaun mak moris mukit.

Konaba buat barak ne’ebe lao hela ho funan-funan ne’ebe temi iha leten iha faktu no estudu kazu ne’ebe lori ita hodi hanoin tanba sa rai ne’e sei susar:

1. Iha momentu governu anterior nian ukun, irigasaun Karau Ulun, iha Betano, mota estraga tia, Governu esforsu an, hodi responde, Ministeriu Agrikultura nian esforsu fo duni resposta ba natar nain iha Betanu ninian susar, kompanha ida hosi China (natar nain iha Betanu mak koalia), mai halo irigasaun, irigasaun ne’e metin no kapas tebe-tebes, ate agora sei metin hanesan besi asu tanba China mak halo, maibe iha momentu konstrusaun natar nain sira iha ne’eba fo hatene ona ba China sira hodi halo kanu ida (saluran pembuangan pasir) para hodi hasai rahenek, maibe China ho staff agrikultor sira iha Dili la prekoupa, entaun ninian rezultadu mak to’o agora Natar sira ne’e barak mak abondana no la halai tanba rai henek bohu makas iha kanu primaria, tama ona ba kanu sekundaria, terceira no tama natar, se rai henek tama ona natar signifika halakon ona rai bokur, rai bokur troka ona ho rai henek, entaun ita bolu fali turista sira ba habai an iha natar laran tanba ne’neik sei hanesan mos rai henek mutin iha Area Branka.

2. Governu fila rai bara-barak ba agrikultor sira, agrikultor sira mos tenki halo lutu haleu tia rai ne’ebe fila tia ona, komu nia mos iha tan to’os seluk ne’ebe iha ona lutu nanis, no depois nia mos susar tan hodi buka ai atu tesi no halo lutu, servisu todan mos diak liu halo de’it to’os ida no hosik hela tia rai ne’ebe governu fohin fila ho gratuita.

3. Povu sira faan talas tutuir dalan iha sira nian uma oin, entaun governu hanoin katak sira ne’e presiza mini merkadu, maibe hafoin halo tia mini merkadu iha sira nian suko, sira nafatin fa’an iha sira nian uma oin, tanba karik sira faan iha mini merkadu entaun sira sei lao lubuk ida, hein de’it to tempu bazar mak ba faan, dala ruma ita lao dook tia ona ba faan iha mini merkadu, ema hola mak la iha, ema barak mak faan talas iha ne’eba, sira ne’ebe mai mini merkadu mos sira nian talas iha uma barak, diak liu faan de’it iha uma oin, kareta ruma liu karik dalaruma sira sei hola, dalaruma la presiza tau tan iha plastik, tanba sira bele tau de’it iha kareta laran.

4. Lian Simples konaba ita nian rain no solusaun pratika sira tuir hakerek nain nian hanoin

Lian dadolin hateten katak so uma nain mak hatene liu nia uma, nia mak hatene iha fatin ne’ebe nia rai bua-malus, nia tara nian surik, nia aruma nian tais no nia lekar nian biti, wainhira ema husu nian sasan karik nia dalen la sala. Mai ita dalen ho ita lian rasik konaba ita nian uma:

1. Ita Timor, uluk kedas hahu hosi beila sira nian tempu, sira hatene ona servisu hamutuk, iha lian Makasae, bolu “ta heri”, ta heri hodi halo uma lulik, ta heri hodi halo to’os, halo natar, rotasaun iha hein karau, dada ai ba halo uma ka halo ponte. Karik ita iha lia ruma, lia moris lia mate, sempre halibur malun, nahe biti no koalia ba malun hodi hetan lia hun no lia los hodi tesi lia ba haksesuk sira.

2. Ita iha seremonia kultural oi’oin, wainhira kuda no koilhete, tara bandu, han hare foun, batar foun no ai han foun seluk. Ita fo lulik ba we matan, hodi ema labele estraga, ita fo lulik ba manu fuhik para labele kasa no oho, ita tara bandu ba ita ida-idak nian plantasaun no kintal.

3. Ita hatene fihir fini ai-horis hodi kuda. Ita hatene kuda kahur, hanesan iha to’os ita halo kuak ki’ik ida ita tau batar musan tolu fore musan ida, ita kuda hudi iha ninin hodi fo signal fronteira ho to’os vizinhu, ita kuda ai farina iha linha entre ita nian to’os, ita mos kuda tan fore rai iha epoka tuir mai atu fo fali rai bokur, ita mos kuda ai horis haleu hodi halo lutu, iha to’os laran ita kuda mos kulu, nangka, aidila, aita, fehuk, talas no buat seluk-seluk tan, wainhira kuda hotu tia, ita mos tau matan ba ai horis sira, hamos du’ut, nia hetan pesti ruma karik ita mos buka meus hodi kura, ita uza ahi sira ne’ebe moruk hanesan tabaku no du’ut moruk seluk tau besik ai horis ne’ebe pesti ataka hodi hado’ok pesti, ita mos harohan hodi pesti ses hosi ita nian to’os no hetan produsaun diak. Iha natar laran wainhira hare’e komesa musan ona, ita kuidadu ho laho no manu lin, ita sama hare’e hamutuk, ita sunu hare’e kain para iha agodesan ne’ebe sei fo bokur ba rai.

4. Ita fihir fini balada ne’ebe mak diak hodi hakiak. Ita halo luan, dader no lokraik ita fo han, ita hatene balada ne’e bokur ka krekas, balada ida ne’e han diak, balada ida ne’eba ladun han, ida ne’e moras hanesan ne’e, ida ne’eba fo masin para nian han diak, ida ne’e kose ho tabaku tahan para nian katar lakon, ida ne’eba turu ai tahan metan nian be’en hodi halokon ninian matan mean. Balada ida ne’e tempu ona atu oho no sei fo han familia lubuk ida.

5. Ita halo buras ona rai Timor ho ai hun oi-oin, ita kuda mos ai teka, kami, nu’u, no seluk-seluk tan, ita iha be’e matan, ita iha mota, rai luan, anin ne’ebe fresku, ita nian balada fuik ka maus sira bokur, ita nian ikan ita hosik moris hakmatek iha tasi laran no mota laran, to’o tempu ruma ita ba hamutuk koko sorti hodi kasa no temi tia lagua ne’e ho naan kuru.

6. Ita iha oan barak, entaun ita lere to’os iha fatin barak, kuda hela ai-horis ruma no entrega ba oan sira hodi halo tutan no han atu nune’e sira han karik temi hela ita nian naran no temi hela katak kulu ida ne’eba hau nian avo ida ne’e mak kuda.

7. Ita rai fini no produtu, se karik ita lahatene rai fini entaun batar no hare’e lokal ohin loron laiha ona, bibi timor, karau timor, manu timor mos agora sei iha.

8. Ita halo to’os iha fatin ida depois muda ba fatin seluk tanba ita nian rai luan no tanba ita kompriende malu. Ita tesi ai no sunu tanba ajuda ita lere lalais hodi kuda, ita mos hetan ai-sunu no augodesan ne’ebe fo bokur ba rai. No fin ita iha kintal bobot ne’ebe barak, nakonu ho kafe, nu’u, ai teka, bua, kulu, au, kami’i, kumbili, tali tahan, ai dahak no seluk-seluk tahan.

9. Wainhira ita hanoin katak ita mos presiza hahan seluk, ita ba iha ai laran fuik, hamutuk hodi tesi tali hun nune’e ita hetan akar para hodi han mana-manas iha dadersaan ho hemu kafe ka sa manas ruma. Ita mos ba buka kua tua, ita mos kasa fahi fuik no rusa hodi halakon ita nian kaan, ita mos hakiak kuda hodi sae ba kasa, ba fatin dook, tula sasan no halo barlake. Ita hakiak mos karau metan no mean ba barlake no halai natar. Ita hosik balada iha rai fuik ne’ebe iha duut matak no barak tanba ita nian rai sei luhan, ita tesi legume sira, hosik sanak monu tu’un nune’e balada bele han nian tahan.

10. Ita halo saboko, tukir, kukus, dahan, maratok, balisan, budu, ita hatene ida ne’e mak halo diak liu duke ida seluk, mais ita mos sinti ida ne’eba mak gostu liu fali ida ne’e, depende ema ida-idak nian gostu no ninian preferensia atu koko sabor sira.

11. Ita tara bandu no tau horok tanba ita hakarak ema seluk respeita ita nian ai fuan no ita bele ku’u wainhira nian tempu to’o ona. Ita fo multa ba ida ne’ebe ku’u ita nian ai fuan iha ita nian plantasaun no lori tia ita nian balada. Ita ba kesar iha makaliat, tu’ur hamutuk tesi lia nune’e bandu ba ema hotu-hotu, nia la koinhese o feto ka mane, o ki’ik ka bo’ot, bandu nafatin bandu, wainhira tesi lia, o nian lia nain mak sei hasoru ami nian lia nain iha ami nian uma kain, ita mesak feto no naan, o hau nian, hau o nian, lia sei hakotu no remata. Ita lori balada no ai-han, halibur malun hodi halo tuir ita nian kultura no lisan.

Ne’e mak pratika sira ne’ebe ita halo, ne’e mak lisan ne’ebe ita hatene tuir. Lia los ka lia sala, pratika los ka pratika sala, ita tenki tu’ur lai, dada lia no tesi lia, ita nian lia haksesuk mak ema 41 % moris mukit. Entaun lia ne’ebe belun hakerek nain bele tatoli hela, mak:

1. Formasaun no dezenvolvimenetu Grupu Agrikultor, Asosiasaun, Federasaun no Konfederasaun

Hare’e ba ita nian lisan no historia, Timor oan fasil los atu servisu hamutuk, ita moris ho uma kain no uma lisan, sistema organiza ema no komunikasaun fasil los wainhira ita aporveita kanal ida ne’e. kualker dalan ne’ebe mak ita uza hodi halibur ema, tuir mai hakarak foka liu ba dezenvolvimentu grupu. Atu responde nesesidade komunidade nian hodi hasae sira nian produsaun nune’e sira bele hetan osan barak liu $ 1 kada laran, dalan premeiru liu mak tenki organiza iha grupu no dezenvolve grupu ne’e. Grupu bele halibur tuir produtu saida mak sei produs, karik sira nian produtu mak crop (hare ka batar ka fehuk), ita temi ne’e grupu produsaun crop, se sira produs balada (karau ka bibi ka susu ben), ita bolu grupu produsaun balada, hanesan ne’e mos ba grupu peska no agua kultura. Wainhira hotu-hotu tama ona iha grupu ka bai-bain iha foho bolu ekipa, ekipa sira ne’e sei iha asosiasaun iha nivel sub-distritu atu tau matan ba ekipa sira membru asosiasaun nian, Asosiasaun sira forma Federasaun iha nivel distritu, no Konfederasaun iha nivel nasional (Konfederasaun Komunidade 41 %). Ekipa to’o Konfederasaun dezenvolve tuir organizasaun normal (foka liu ba produsaun agrikola no orientasaun negosiu nian) no prenxe standar sira ne’ebe mak iha.

2. Hakbi’it no treinamentu

Wainhira grupu sira forma ona, entaun fasil atu fo trainamentu. Treinamentu oi-oin, trainamentu tenki mai hosi ema ne’ebe iha esperiensia iha terenhu, toman no pratika rasik ona ho susesu buat hirak ne’ebe nia atu fahe iha trainamentu, ema ne’ebe fo treinamentu bele mai hosi membru ekipa/asosiasaun/federasaun/konfederasaun ne’ebe susesu ona iha area ne’e ka ema hosi parte liur ne’ebe esperiensia tebe-tebes. Area treinamentu mak haktuir ba prosesu produsaun (pre produsaun, produsaun no post produsaun/merkadoria). Porizemplu iha area Hortikultura: selesaun fini, preprasaun rai, tekniku integradu ba jestaun pesti, jestaun ai-horis, tekniku koileta, tratamentu produsaun/post koilheta/prosesamentu ai-han, haruma produtu/laveling no haruka ba merkado (kontratu no fornesementu regular). Tenki nota mos katak halo produsaun tanba iha demand (tanba merkadu husu ka ema hola ne’e iha no produs tuir numeru ne’ebe sira husu)/market orriented.

3. Sistema siklu rotasaun ne’ebe sustentavel

Se karik familia sira ne’e halo ona produsaun regularmente entaun sira tama ona iha siklu rotasaun ida ne’ebe sustentavel, nune’e komesa hosi preparasaun, halo produsaun, produtu balun bele konsumi rasik no balun mak faan, osan hosi faan produtu bele uza ba familia nian nesesida (inkui rai iha bangku) no balun fila ba preparasaun ba produsaun. Nune’e hela de’it, familia sira mak tenki kulkulu kustu produsaun didiak, determina presu ho los no hare’e trend no opurtunidade iha merkadu inkluindo kompetisaun. Siklu ne’e hanesan iha okos:

4. Agrikultura organik no fila fali ba Natureza

Agora saida mak ema seluk halo atu apoia sira, Governu ka organizasaun ruma bele dezenvolve agrikutura organiku ne’ebe mak iha, komunika didiak ho komunidade atu hadian pratika sira ne’ebe mak seidauk los, karik ita nian opsaun mak agrikultura organika ita bele fila fali ba nutereza ne’ebe friendly. Ita mos bele fo koinhese no enkoraja ita nian agrikultor sira atu koko no aplika teknolojia foun sira. Ita tenki iha informasun konaba iklima (refere ba Materia KLIMATOLGI), dezeminha informsaun ba sira, bainhira mak udan ladun iha, bainhira mak udan boot no anin boot, fo sujestaun no apoia ba sira atu hasoru mudansa iklima (laos nonok de’it no fo salan ba mudansa klimatika mak halo dezenvolvimentu lalao), hatene pesti saida de’it mak potensial atu ataka no estraga ai-horis no balada, hatene ninian movimentu no hatene oinsa atu reponde pesti hirak ne’e.

5. Konkluzaun

Iha Timor, agora dadaun iha buat oi-oin de’it, ita rona ita kontenti los maibe kuandu ita hare’e buat baibain hela. Rona ita nian historia, abo sira uluk dehan loro-loron han mak na’an hela de’it, ita ba iha foho, tutuir dalan ita hare’e buat atu faan hodi hetan osan, barak los hanesan ai teka, kafe, nu’u, kami, batar, hare no sst. Maibe tanba sa ita nian populasaun sei susar no moris iha mukit, karik ema hein uma ne’e mak laos ema Timor ka karik ema ne’e Timor oan mais ninian nehon iha hela Bali, Australia, Amerika no rai selu-seluk iha mundu rai klaran. Rai Lulik, fo’o lulik hatudu netik o nian lulik no fo netik o nian roman hodi o nian povu sira bele hetan fali uma nain ne’ebe lolos, nune’e nia bele servi los ho neon no ho laran, hadok an hosi osan manas ne’ebe nia hakarak halibur de’it besik nia an no ninian familia.*M

)* Hakerek Hosi: Miguel Alves (Roksiano Maucelow Jr)

Konsern ho Asunto sosial no agrikultura